CC BY
5ЧЫГЫШ ТААНУУНУН МАСЕЛЕЛЕРИ
ВОПРОСЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ ISSUES OF ORIENTAL STUDIES
e-ISSN: 1694-8653
№2/2023, 27-34
УДК:
DOI: 10.52754/16948653 2023 2 4
ЖАЙЬЩ-ЖЕМ АУДАНЫНДА М¥НАЙ Ц¥БЫРЫ ЦАЛАЙ САЛЫНДЫ КАК ПОСТРОЕНЫ НЕФТЕПРОВОДЫ В УРАЛО-ЭМБИНСКОМ РАЙОНЕ HOW OIL PIPELINES WERE BUILT IN THE URAL-EMBINSKY DISTRICT
М^хитов ^абибек
Мухитов Кабибек Садирович Mukhitov Каbibek Sadirovich
т.и.к., доцент, Атырау мамлекеттик университети
к.и.н., доцент, Атырауского государственного университета им. Х. Досмухамедова Candidate of Historical Sciences, associate Professor, Osh State University
ЖАИЬЩ-ЖЕМ АУДАНЫНДА М¥НАИ Ц¥БЫРЫ ЦАЛАИ САЛЫНДЫ
Андатпа
Б^л ма^алада Жайыщ-Жем ауданында м^най к¥бырыныц салыну тарихы айтылады. Жайыщ-Жем м^найлы ауданы еткен гасырдыц басынан бастап игершп жатырган болатын. Дегенмен оныц кец келемде дамуы тек ^ана одажтык; мацызы бар Каспий-Ор м^най ^бырыныц салынуымен тiкелей байланысты болды. Б^л м^най ^^быры Жайыщ-Жем м^найлы ауданыныц дамуына зор Yлес ^осты. Сонымен ^оса, Каспий-Ор м^най к¥быры ¥лы Отан согысы жылдарында Баку м^най енiмiн орталывда жетюзуде Yлкен рол ат^арды.
Tymh свдер: Жайыщ-Жем, Жем, м^най к¥быры, Каспий-Ор, Доссор, Баку.
КАК ПОСТРОЕНЫ НЕФТЕПРОВОДЫ В УРАЛО-ЭМБИНСКОМ РАЙОНЕ
How oil pipelines were built in the Ural-Embinsky district
Аннотация
В этой статье рассказывается история строительств нефтепроводы в Урало-Ембинском нефтяном районе. Урало-Ембинский нефтяностный район начал осваиваться с начала прошлого века. Однако его полномасштабное развитие напрямую связано со строительством нефтепровода Каспий-Орск. Этот нефтепровод союзного значения внёс большой вклад в развитие Урало-Ембинского нефтяного района. Кроме того, нефтепровод Каспий-Орск сыграл огромную роль в поставках Бакинского нефтепродукта в центр страны в годы Великой Отечественной войны.
Abstract
This article tells the story of the construction of an oil pipeline in the Ural-Embinsky oil district. The Ural-Embinsky oilfield area has been developing since the beginning of the last century. However, its full-scale development was directly related to the construction of the Caspian-Orsk oil pipeline of union significance. This oil pipeline has made a great contribution to the development of the Ural-Embinsky oil region. In addition, the Caspian-Orsk oil pipeline played a huge role in the supply of Baku oil products to the center of the country during the Great Patriotic War.
Ключевые слова: Урало-Эмбинский, нефтепровод, Каспий-Орск, Доссор, Баку.
Эмба, Keywords: Ural-Embinsky, Emba, oil pipeline, Caspian-Orsk, Dossor, Baku.
Жайык-Жем ауданында мунай кубырлары калай салынды
Казак мунайыныц жуз жылдан астам тарихы бар. Алайда аса мол келемде игерiле бастауы КСРО емiр сурген кезецмен туспа-тус келедi. Эндiрiлген мунайды кубыр аркылы тасу юшш аса зор рел аткаратыны эмбеге аян. Аталган ендiрiсте осындай зор мэнге ие болган кубылыстыц бiрi — «Жайык-Жем мунай кубыры».
Жем мунай кубырын салу iсiне «ЕмбЬ» мунай ендiру жэне сауда акционерлiк когамы зор улес косты. Бул когам казiргi Атырау облысы Жылой ауданына карасты Ракуша елдi мекенiнен 25 десятина жердi жалдап алып, Доссор кэсшшлш аркылы Ракуша елдi мекенше алты дюймдi мунай кубырын салуга кiрiседi. Кубыр жердш бетiнде арнайы кондыргылардыц Yстiмен жYргiзiледi. Себебi тещз жагасы тузды болатын. Сол себепт кубырдыц астын туз жеп оны тез iстен шыгаруы мYмкiн едь Ракуша елдi мекеншщ тусында шамамен 15 шакырымдай кашыктыкта тещзде тагы бiр арал болды. Оны «Ракуша аралы» деп атады. Сол аралга дейiн тещзге топырак Yйiндiлерiн теседь Ал теревдеу жерлерге Yш аякты арнайы мосылар орнатты. Мунай кубырын осы Yйiндiлер мен Yш аякты мосылардыц Yстiмен жYргiздi.
Ракуша аралынан эрi шамамен 7,5 шакырым кашыктыкта тещз шшде келемi бiр метрдей болатын ыргак темiрге казыкталган баржы жасакталады. Баржыда мунай сактайтын казандар орнатылады. Ракуша аралынанан айдалган мунай осы баржыга дейiн тещздш тYбiмен тартылган мунай кубырымен жеткiзiледi. Эйткеш, тещз жагасы таяз болгандыктан кемелер Ракуша аралына жакын келе алмайтын едi. Сол баржылардан мунай таситын кемелерге куиылып отырды. Мунай енiмi куйылган танкерлер оны Баку мен Астрахан багытына тасып отырды.
«Ембi» мунай ендiру жэне сауда акционерлiк когамы бастапкыда мунай кубырын Гурьев каласына дейiн жYргiзбекшi болган. Одан эрi Жайык езенi аркылы тасу кезделген едь Бiрак, Жайык езенiмен тасымалдауга жайык казактарыныц баскармасы карсылык бiлдiрдi. Олар Ресейдi кызыл балыкпен, кара уылдырыкпен камтамасыз етiп отырган болатын.
«ЕмбЬ> когамыныц кажырлы ецбегшщ нэтижесшде алты-жетi ай iшiнде узындыгы 65 шакырымга созылган мунай кубыры салынып болады. Бул мунай кубыры 1912 жылы казан айында пайдалануга бершдь Сол жылдыц желтоксан айына дешн Доссор-Ракуша мунай кубыры аркылы 820 тонна Жем мунай енiмi Астрахан мен Баку калаларына тасымалданады. (1). Осылайша бiздш елiмiзде мунай тасымалыныц тарихы басталады.
1912 жылы караша айында «Орал-Каспий мунай когамы» (ОКМК) «Ембi» когамы сиякты Yкiметтен жер жалдап алып, Доссор кэсшшшгшен Ракуша елдi мекенiне дейiн езшш алты дюймдi екiншi мунай кубырын салуга юрюедь Бул мунай кубырлары 30-жылдарга дейiн Жайык-Жем ауданында ендiрiлген мунайды орталыкка жеткiзiп турды. Кубырмен мунай айдау Yшiн Доссор мен Макатта соргы бекеттерiн тургызды. Эрбiр соргы бекеттерiне 50-60 ат кYшiне тец келетiн кос-костан «Горнсби» деп аталатын моторлар орнатылды. Сонымен коса соргы бекет мунайды тещзде орналаскан баржыга айдау Yшiн де Ракуша елдi мекенiне салынады.
Доссордан Ракуша елдi мекенше дешн мунай кубырын салу ^шш «ЕмбЬ» когамы 571 мыц сом, ал «ОКМК» фирмасы 540 мыц сом каржы жумсаган екен. Бул ею фирма Ракуша елдi мекенше 1913 жылы
Жем мунайын ецдеу Yшш екi мунай айыру зауытын салады. Бул зауыттыц эркайсысы жылына 250 мын тонна мунай айыра алатын едi.
«ЕмбЬ> когамы 1915 жылы Доссордан Ракуша елдi мекенше 106 436 тонна мунай айдаган екен. Бул мунайдыц 197 тоннасы шикiзат кYЙiнде, ал калган белш керосин кYЙiнде танкерлермен Астраханга тасылды. «ОКМ^» фирмасына карасты мунай кубырымен Ракуша елдi мекенiне 174 403 тонна мунай айдалыпты. Соныц 28 913 тоннасы шиюзат кYЙiнде, ал калган белш ецделген енiм кушнде жеткiзiлген екен (2).
1916 жылы «Агайынды Нобельдер» серiктестiгi Новобогат мунай кезiн пайдалану Yшiн ендiрiстiк дайындыкка кiрiседi. Себебi, бул мунай кезшдеп 2/64 санды уцгыдан мунай буркагы аткылаган едi. Бул жерден кец келемде мунай ендiремiз деп Yмiттенген серiктестiк Новобогаттан Ракуша елдi мекенше езшщ мунай кубырын салуды жоспарлапты. Тiптi жайык казактары баскармасынан кубыр салу Yшiн руксат та алган екен. Бiрак кейiнгi барлау жумыстары кеп нэтиже бермеген соц кубыр салынбай калады.
Азамат согысы жылдарында Жайык-Жем ауданы токырау кезещн басынан кешiредi. Барлык мунай кесiпшiлiктерi мемлекет колына кешедi. Осы ауданда бурын-соцды мунай ендiрiсiмен айналыскан шетелдiк кэсшкерлер ендiгi жерде ездерiне тиесiлi курал-жабдыктарды тасып алып кетуге мэжбYP болады. Ал езiмен бiрге алып кете алмаган белiгiн бYлдiрiп кеткен болатын. Жиырмасыншы жылы шыгыска шегшген ак гвардияшылар мен казактар атамандыгы мунай кубырлары мен мунай айыру зауыттарын бiржолата киратып кеттi. 1919 жылы 7-желтоксанда КСРО Халык Комиссарлары Кецес арнайы каулы кабылдайды. Онда ТYркiстан майданынын колбасшысы Михаил Фрунзеге Орал облысын жаудан тезiрек азат ету жэне Жем мунай кэсшшшктерш аман сактап калу iсiн мшдеттейдь
(3).
1919 жылы кацтарда Каспий тещзшщ солтYCтiк жагалауы ак гвардияшылар мен казактардан азат етшедь Сейтш, Жайык-Жем ауданыныц одан эрi тоналуына шек койылады.
Азамат согысы элi аякталан жок едi. Кецес еюметше мунай енiмдерi кептеп кажет болды. Энеркэсiп тYгелге жуык токтап турган. Жанар-жагар майга деген зэрулiк ете зор едь Баку мен Грозный элi де болса жау колында болатын. Сондыктан Жайык-Жем ауданын кец келемде игеру кажет деп табады. Тшт Жем кэсiпшiлiктерiн жаудан азат ету Yшiн шешушi урыстар жYрiп жаткан кездiц езiнде оны орталык аудандармен езара катынастыру шаралары карастырылады. 1919 жылы 24-желтоксанда Жумысшы-Шаруа ^органыс Кецесi Жайык-Жем ауданын Саратов каласымен жалгау Yшiн темiр жол курылысын бастауга, ал 1920 жылы 17-наурызда Жем мен Саратов аралыгына дейiн мунай кубырын салуга каулы кабылдайды. (4). Осы юпен тшелей айналысу Yшiн 1920 жылы 21-сэуiрде Ецбек жэне ^органыс Кецесi ТYркiстан майданыныц Екiншi революциялык ецбек эскерш куру женiнде каулы кабылдайды.
1920 жылы кектем айларында курылыс жумыстары кызу каркынмен басталады. Жайык-Жем ауданыныц игершушщ Yлкен стратегиялык мацызы бар едi. Мунда ендiрiлген мунайдыц орталыкка жеткiзiлуi алдымен Мэскеу жэне Ленинград сиякты калаларды мунай енiмiмен камтамасыз ету ушiн керек едь Сондыктан, 1920 жылы Жайык езеш жагалауымен Теке каласыныц багытына 1,2 км кубыр теселедi. Сонымен коса, Атырау каласыныц коймасына 45 км жел^е жететiн болат кубырлары жетюзшедь Ал жетпеген кубырларды Жемде бурын-
сонды пайдаланылган, кешн иесiз калган кэсшкерлердщ мунай кубырынан пайдалануга тура келедi.
1920 жылы Кызыл Эскер белiмдерi Кавказдагы ак гвардияшыларды жещп, Баку мен Грозныйды азат етедi. Сейтiп, ендi мунайга деген муктаждык азаяды. Оныц Yстiне Кавказ бен орталык аудандардыц арасында жаксы транспорт катынасы болатын. Ендiгi жерде Жем-Саратов мунай кубырын салу iсiн жалгастыру керек пе деген сауал туады. Оданда Кавказ мунайын тасымалдай турган жен емес пе деген усыныстар тYсе бастайды.
Жайык-Жем ауданын елдщ орталыгымен байланыстыру мэселесi 1921 жылы кец келемде мамандардыц талкысына салынады. Бiр топ маман Каспий тецiзiмен мунай тасуга арнайы флот болмагандыктан, су жолы темiр жол транспорты согыс кезiнде iстен шыккандыктан Жем ауданыныц мунайын орталыкка Yзбей жеткiзiп туру Yшiн мунай кубырын салуды жалгастыра берудi усынады. Ал келесi бiр топ мамандар Жем-Саратов мунай кубырын салганша шетелден транспорт сатып алуды усынады. Олардыц пiкiрiнше, бул усыныс элдекайда арзанга тYсетiн едi.
1921 жылы 15-сэуiрде Ецбек жэне Корганыс Кецес мэжiлiс еткiзiп, осы мэселеш кайтадан карап, арнайы талкылайды. Сол Yшiн езшщ жанынан арнайы комиссия курады.
Елде металл жетiспеу салдарынан металл кубырлары тапшы едi. Болаттан мунай кубырын куятын Никополь-Мариупольский зауыты токтап турган. Осымен коса бул курылысты азык-тYлiкпен камтамасыз ету iсi бiркатар киыншылыктар тугызбак. Онсыз да калтасы тайыз бюджетке Yлкен салмак тYCпекшi. Жайык-Жем ауданында Александров Гай— Жем темiр жол желiсi мен Жем-Саратов мунай кубырын салу iсi 2,5 млрд. сом каржы белудi кажет етедi екен. Азамат согысынан кейiн халык шаруашылыгын калпына келтiру iсi кайта жургiзiлiп жаткан кез едi. Осындай киын кезецде алдымен мен Кавказ мунайын игерш алу кажет, содан соц баска да мунайлы аудандарды игеруге болады деген корытынды жасалады.
Осы корытындыга CYЙенген Ецбек жэне Корганыс Кецесшщ мэжiлiсi Жем— Саратов мунай кубырын салу жумысын токтату керек деген шешiм кабылдайды. (5).
1922-1923 жылдары Жайык-Жем ауданындагы мунай кэсiпшiлiктерi мунай сактайтын казандар мен мунай кубыры кайтадан калпына келтiрiледi. 1912 жылы салынган Доссордан Ракушага дешн тартылган мунай кубырыныц бiр желiсi женделiп, iске косылады. Сейтiп, Жемде ендiрiлген мунай осы кубыр аркылы Ракушага айдалып, одан эрi Каспий тецiзi аркылы елiмiздiц енеркэсiптi аудандарына жеткiзiледi. Тек кана 1922 жылы Ракушадагы базадан Астраханга 139 мыц тонна Жем мунайы тасымалданады.
Жайык-Жем ауданыныц мунайын ецдеу Yшiн ею мунай айыру зауыты «Ембiмунай» тресшщ карамагына берiледi. Олар Ярославль каласындагы Константинов жэне Нижний Новгород каласындагы Варин зауыттары едi. Осымен коса Мэскеудеп Владимир мунай айыру зауыты аздаган мелшерде Жем мунайын ецдеп отыратын болды. 30 -жылдардыц басына дейiн осы зауыттарда 85-90% Жем мунайы ецделген екен.
Жем мунайыныц езшдш куны кымбатка тYседi. Мысалы, Ракушадан Астраханга жеткiзу Yшiн Жем мунайыныц эрбiр тоннасы 5 сом 12 тиынга шыкса, одан эрi Константинов мунай айыру зауытына жетюзу Yшiн оныц куны 7 сом 19 тиынга тецеледь (6). Бул — ете кымбат едi. 1928 жылы Жем мунайыныц езшдш куны Баку мунайымен салыстырганда 4,1%-га ал, Грозный мунайымен салыстырганда бiр жарым есеге кымбатка тYседi. Муныц непзп себебi
— тасымалдау iсiнiц дурыс жолга койылмагандыгынан болатын. Оныц Yстiне Жем мунайын орталыкка жеткiзу жолы Yздiксiз емес, маусымдык сипатта болды. Наурыз айыныц екiншi жартысынан бастап караша айыныц ортасына дейiн тасымалдауга болатын бул су жолы Жем мунайын Yздiксiз жетюзш тура алмады.
Сол Yшiн Жайык-Жем ауданын орталык енеркэсiптi аудандармен езара катынастыратын келiк катынасын орнату немесе мунай кубырын салу кажеттш туады.
Сталинград, Саратов жэне Куйбышев (Самара) калаларыныц бiрiнде мунай айыру зауытын салу жэне оны Жем кэсiпшiлiктерiмен езара жалгастыру iсi усынылады. Осы Yш багыттыц iшiндегi ец тиiмдiсi Куйбышев каласына мунай айыру зауытын салу жэне оган мунай кубырын тарту кажет деп шешшедь Себебi Куйбышев каласында жылына 2 млн тонна Жем мунайын ецдей алатын зауыт салу эрi оны мунай кубырымен байланыстыру iсi тиiмдi болатын. Бул Саратов багытындагы нускадан 1,1 млн.-га, Сталинград багытындагы нускадан 2,1 млн. сомга арзанга тYсетiн. (7).
Осы мэселе тецiрегiнде ^азакстан Yкiметi де ез жобасын усынады. Ол Жем мунайын республиканыц орталык аудандарына жеткiзу Yшiн Актебе облысына карасты Жем бекетiмен катынастыру керек, сол жерге мунай айыру зауытын салу, сейтш, ецделген мунай ешмш республиканыц шю рыногына шыгару кажет деген усыныс жасайды. Республиканыц ез шшде де жанар-жагар майга деген сураныс есiп келе жаткан едь Оныц Yстiне Ташкент багытындагы темiр жол желiсiмен байланыстыру ыцгайлы болатын. Бул нуска Куйбышев багытымен салыстырганда Yш еседей кыска жэне оган жумсалатын каржы 31%-га аз едь Сол Yшiн республикалык бюджет 18 млн сом каржы белудi жоспарлайды. Мундай ете тиiмдi нуска кабылданып кеткенде республикада мунай айыру зауыты оншакты жыл бурын салынган болар едь Экiнiшке орай, бул нуска кабылданбайды.
1932 жылы 8-наурызда Кецес Yкiметi Каспий — Ор мунай кубырыныц жобасын бекiтедi. Сол жылы 16-маусымда Ецбек жэне ^органыс Кецес узындыгы 709 км болатын Каспий—Ор мунай кубыры мен Ор каласында мунай айыру зауытын салу женшде каулы кабылдайды. (8). Бул — ете кYPделi мшдет едi. Себебi мунай кубырын салу барысында кездесетiн 13 езен мен сулардан, сорлардан, эр тYрлi ойпатты-кырлы жерлерден, кептеген кеуiп кеткен жэне жартылай кепкен келдерден, келденец тартылган темiр жол киылысынан ету кажет едь Оныц Yстiне курылыс жумыстарын ете ауыр табиги-климаттык жагдайда жYргiзуге, сонымен катар жабдыктау коймалары мен халык туратын орындардан алшак жерлерде салуга тура келедi. ^урал-жабдьщтарды жYЗдеген шакырым жерден тасып туру кажет болатын. Автокелш, трактор, экскаватор, т.б. механикалык курал-жабдыктар жетiспедi. Негiзгi ецбек куралы карапайым кYрек пен кол арба болды.
1932 жылдыц кектемшде Атырауга мунай кубырлары экелiне бастайды. Сол жылдыц мамыр айында дайындык жумысы, ал маусым айында курылыс жумыстары басталады. Эзiнiц келемi жагынан Каспий—Ор мунай кубыры 1907 жылы салынган КСРО-дагы ец Yлкен Баку— Батуми мунай кубырынан кейiнгi екiншi орынга ие болды. Сейтiп, ДнепроГЭС пен Сталинград трактор зауыты жэне ТYркiсiб сиякты согыска дейiнгi бой кетерген алып курылыстардыц катарына косылады.
курылыс жумысы енiмдi жYргiзiледi. 1932 — 1935 жж. 453 км. кашыктыкка кубыр тартылады. ^азакстан Yкiметi бул курылыс жумысына 3-4 мыц адам жумылдырган болатын.
Жумысшылардьщ кепшшп казактар едi. Олар осы курьщыста кызмет eTin жYрiп эр тYрлi к^рылыс мамандыктарын игeрeдi.
Екпiндi ецбек барысында ендiрiс озаттары пайда болады. Олардыц iшiндe жер казу кызмет бойынша 3. Сембаев, О. Акжштов, Д. ТогызбаевД. Кадырэлиев™, тракторшы Н. Ед^еевт^ электрмен металл дэнeкeрлeушi Б.Жеюмбаевты атап етуге болады. К¥рылыс жумысына 1935 жылы 27 автокелiк пен 17 экскаватор пайдаланылган eдi. (9).
Каспий—Ор м¥най к¥бырын салу iсiнe кептеген мамандар атсалысады. Солардыц бiрi жас инженер, кешшрек КСРО Мeмлeкeттiк Жоспарлау комитетшщ терагасы болган Н.Байбаков болатын.
К¥рылысшыларга жeргiлiктi т¥ргындар ете кеп кемек керсетедь Олар азык^лшпен, жылы киiммeн жэне келiк мэселеамен жэрдeмдeсiп отырады. 1935 жылдыц бiрiншi жартысында осы к¥рылыс ж¥мысына жYк тасу Yшiн жeргiлiктi халыктыц 177 жылкысы мен тYЙeсi жэне 650 арбасы пайдаланылыпты. (10).
Мiнe, осындаи кыруар ецбектщ нэтижeсiндe одактык мацызы бар алып к¥рылыс аякталады. 1935 жылы 11-карашада тацертецп сагат тогыз жарымда ^осшагыл кэсшшшпнщ м¥найы айдала бастайды. Сейтiп, арага 26 ^н салып 7-желтоксан кYнi Жем м¥найы Ор м¥най айыру зауытыныц шиюзат сактайтын казандарына кeлiп к^йылады. (11).
Осыдан бастап ¥зындыгы 847 км болатын, К¥лсары - Байшонас, Ескене-Байшонас кэсiпшiлiктeрiн жалгаган Каспий — Ор м¥най к¥быры Жайык-Жем ауданыныц дамуына зор Yлeс косады.
Б¥л к^быр ¥лы Отан согысы жылдарында тецдес жок пайда кeлтiрдi. Жау эскeрлeрi Едiлгe таяп кeлiп орталык аудандарды Кавказдан белiп тастаган шакта Жем мунайын Yздiксiз жeткiзiп т¥рады. Сонымен коса, Баку м¥найы Каспий тeцiзi аркылы Гурьевке кeлiп, Ор м¥най зауытына жeнeлтiлeдi. Мэселен, 1941 — 1945 жж. аралыгында осы кубыр аркылы 2 147 399 тонна м¥най Ор зауытына кeлiп тYсeдi. (12). Мiнe, мунай енеркэабшшщ дамуында мунай кубырыныц алатын орны зор екенш осыдан керуге болады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Казакстан Республикасыныц Орталык мемлекетпк м¥рагаты (КРОММ). 681 -кор, 1-тiзбe, 13-iс, 5-бет.
2. Шаукенбаев Т. Урало-Эмбинский нефтеносный район. А-А., 1960, стр. 30-31, 33.
3. Темиргалиев К. Борьба за нефть Казахстана, А-А, 1982, стр.10.
4. Собрание узаконений и распоряжений рабоче-крестьянского правительства за 1920 г. М., 1943, стр. 151-153.
5. Шаукенбаев Т. Аталган ецбек, стр. 51-52.
6. Шаукенбаев Т. Экономика нефтяной промышленности Казахстана. А-А., 1974, стр. 15.
7. Воспоминание о В.И.Ленина. М., 1957, ч. 2, стр. 305.
8. Шаукенбаев Т. Урало-Эмбенский нефеносный район, стр. 96.
9. Атырау облыстык мемелекетпк м¥рагатыныц калалык филиалы (АОММ^Ф). 7-кор, 3-тiзiм, 90-ю, 7-бет.
10. Ударник нефетпровода. 1935, 15 ноябрь.
11. АОММ^Ф, 7-кор, 4-тiзбе, 67-iс, 53-бет.
12. Бул да сонда. 289-кор, 1-тiзбе, 154-iс, 17-бет.
13. Бул да сонда. 289-кор, 1-тсзбе, 154-ю, 17-бет.
