^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem
ЖАМИЯТНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ ВА ДЕМОКРАТЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА МАРКАЗИЙ ХОКИМИЯТ ВА ВАКИЛЛИК ОРГАНЛАРИ УРТАСИДАГИ ХАМКОРЛИКНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
МАСАЛАЛАРИ
Ширин Исматуллаева
Тошкент шахар юридик техникуми, катта укитувчи
Биз мамлакат хаётига доир хар бир карорни халкимиз билан маслахатлашиб, бевосита мулокот асосида кабул килмокдамиз. "Халк давлат идораларига эмас, балки давлат идоралари халкимизга хизмат килиши керак" деган гоя бу борада фаолиятимиз мезонига айланмокда. Давлат ходимлари, аввало, биринчи рахбарлар факат кабинетда утирмасдан, жойларга бориб, ахолини безовта килаётган энг долзарб муаммоларнинг амалий ечими билан шугулланмокда. Шу маънода 2017 йил халк билан якиндан мулокот килиш, унинг дарду ташвишлари, хаётий муаммоларини самарали хал этиш буйича янги тизим яратилган йил булди, деб айтишга тула хаклимиз....1.
Х,исоботларга эътибор берсак, махаллий Кенгашлар фаолиятида гуёки ижобий узгаришлар юз бераётгандек туюлади, лекин улар факат ракамларда акс этмокда, холос. Бизга ракамлар эмас, аник натижа керак. Качонки, худудлардаги вазият ижобий томонга узгарса, бюджет ижроси тулик таъминланса, жиноятчилик камайса, янги иш уринлари яратилса, энг мухими, халкимизнинг турмуш даражаси яхшиланса, махаллий Кенгашлар фаолиятига ижобий бахо берса булади. Афсуски, биронта туманда халк депутатлари Кенгашининг фаолияти намунали асосда ташкил этилгани йук2.
Тадкикотимизнинг илмий назарий жихатидан ёндашиб, агар биз бу фикрни янада кенгрок маънода тахлил этадиган булсак, Узбекистон Республикаси Конституциясининг XXI бобининг 102-моддасида; «Вакиллик ва ижроия хокимиятини тегишлилигига караб вилоят, туман ва шахар хокимлари
-5
бошкаради» деб белгиланган булиб, 1993 йил 2-сентябрда кабул килинган хозирги кунга келиб 11 маротаба кушимча узгартириш киритилган, Узбекистон Республикасининг «Махаллий давлат хокимияти тугрисида»ги конунинг 25-моддасида хокимнинг ваколатлари мустахкамланган:
1 Узбекистон Республикаси Президента Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 22.12.2017
2 Уша жойдан.
3 Узбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Узбекистон, 2021. - 22- бет.
April 21-22
854
^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem
-^онунлар ва Узбекистан Республикаси Олий Мажлисининг бошка хужжатлари, Узбекистан Республикаси Президенти ва Вазирлар Махкамасининг хужжатлари, юкори турувчи органлар ва тегишли халк депутатлари Кенгаши карорларининг ижросини ташкил этади;
-жамоат тартибига риоя этилиши ва жиноятчиликка карши кураш, фукароларнинг хавфсизлигини таъминлаш, уларнинг хукукларини химоя килиш ва саломатлигини мухофаза этиш билан боглик чора-тадбирлар куради, табиий офатлар, эпидемиялар ва бошка фавкулотда холларда тегишли ишларни ташкил этади;
-вилоят, туман ва шахарни иктисодий ва ижтимоий ривожлантиришнинг асосий йуналишларини, вилоят, туман, шахар бюджетининг асосий курсаткичларини ва уларнинг ижросига доир хисоботларни халк депутатлари Кенгашининг тасдигига куяди; уз уринбосарлари ва ижроия хокимияти структура булинмаларининг рахбарларини лавозимга тайинлаш ва лавозимдан озод этиш тугрисидаги карорларни халк депутатлари Кенгаши тасдигига такдим этади;
-хокимлик девони булинмалари рахбарларини лавозимга тайинлайди ва лавозимдан озод килади; куйи турувчи хокимларнинг карорларини, башарти улар Узбекистан Республикасининг Конституциясига, конунларга ва Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг бошка хужжатларига, Узбекистон Республикаси Президенти, Вазирлар Махкамаси кабул килган хужжатларга, шунингдек юкори турувчи халк депутатлари Кенгаши хужжатларига, ва хокимнинг карорларига зид булса, бекор килади ва халк депутатлари Кенгашига куйи турувчи халк депутатлари Кенгашларининг хужжатларини бекор килиш тугрисида такдимнома киритади;
-рахбарлари тегишли халк депутатлари Кенгашлари томонидан лавозимга тайинланадиган ва лавозимдан озод этиладиган ижроия хокимияти структура булинмаларининг ишини назорат килади;
-халк депутатлари Кенгаши ва хоким кабул килган ва чикарган хужжатларни бажармаганликлари учун мансабдор шахсларни интизомий жавобгарликка тортиш тугрисида конунда белгиланган тартибда такдимнома киритади;
-давлат мукофатлари билан такдирлашга доир илтимосномаларни куриб чикади ва таклифлар киритади;
-республика ва хорижда вилоят, туман хамда шахарнинг расмий вакили сифатида иш куради;
April 21-22
855
Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^
-ахолини кабул килишни ташкил этади, фукароларнинг шикоятлари, аризалари ва таклифларини караб чикади.
Хоким режалаштириш, бюджет, молия, хисоб-китоб, вилоят, туман, шахар мулкини бошкариш, мулкчиликнинг турли шаклига мансуб корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар билан хамжихатлик килиш, кишлок хужалиги ер ва бошка табиий ресурслардан фойдаланиш, табиатни мухофаза килиш, курилиш, транспорт, йул хужалиги ва алока, ахолига коммунал, савдо ва ижтимоий-маданий хизмат курсатиш, ахолини ижтимоий мухофаза килиш, конунийлик, хукук-тартибот ва хавфсизликни таъминлаш, фукароларнинг хукук ва эркинликларини мухофаза килиш сохасида конун хужжатларида уз ваколатига берилган бошка масалаларни хам хал этади деб белгиланган.
Узбекистон Республикасида хокимларнинг ваколатлари жуда кенг берилган булиб, махаллий давлат хокимияти органларининг хукукий кафолатлари асосан хоким шахси кандай фаолият юритиши билан белгиланади. Охириги икки йил давомида махаллий давлат хокимияти органлари суд хокимияти органлари, прокуратура, назорат инспекцияси, ички ишлар органлари, адлия сингари хукукни мухофаза килиш органлари билан узаро хамкорликда иш олиб бормокда.
Мазкур давлат органларини икки тоифага булиш мумкин.
Махаллий давлат хокимияти органларига буйсунувчи органлар: ички ишлар, назорат инспекцияси ва адлия органлари.
Махаллий давлат хокимияти органларига буйсунмайдиган: суд, прокуратура органлари.
Махаллий давлат хокимияти органлари уз ваколатларини амалга оширишда мазкур органлар билан бир хил муносабатда фаолият курсатади хамда, асосан уларнинг ишларини мувофиклаштириб туради.
Хокимлар уз худудида иктисодий, ижтимоий ва маданий ривожлантиришнинг асосий йуналиши дастурларини ишлаб чикади ва тасдиклаш учун тегишли халк депутатлари кенгашига киритади. Махаллий худудни ривожлантириш борасидаги ишларга хоким рахбарлик килади. Шу билан биргаликда, махаллий хокимият органлари уз худудида саноат, курилиш, алока воситалари, кишлок хужалик сохалари, ижтимоий ва маданий сохаларига бевосита рахбарликни амалга оширади. Шу идораларнинг рахбарларини лавозимга тайинлаш, лавозимдан озод килиш, уларнинг фаолиятини назорат килиш, тегишли рахбарларнинг хисоботларини эшитиш каби ваколатларга эга.
April 21-22
856
^^pecialists^n^heFieldoimÊamÊpmÊm
Hhmhh Tag,KUK;oTHMH3HHHr yMyMufi xynocacu myHH KypcaraguKH, xoKHMnap TOMOHHgaH KypcaranaguraH umuMoufi xu3Maraap caMapagopnuruHH omupum öopacuga öup KaHHa TaKnu^nap KenrapunMoKga. MacanaH, ymöy h^thmohh, HKTucogufi xu3MaraapHH xap öup MHHTaKagaru Ba3uaTgaH Kenuö HHKKaH xonga,
MyafiaH fiyHamupHnraH xonaTga xaMga KynuHHa HoTyrpu y3 BaKTuga ;a6yn KHHHHMaraH KopopnapHHHr caöaöu öynagu, neKHH ynap ynyH oxup oKuöaT xeH khm Matcyn öynMafigu. Maxarnufi gaBnar xoKHMuaTH BaKunnuK opraHnapuHHHr öynHHHmu HyKTau Ha3apugaH xo3upru BaKTga öup xunnamTupunraH BunoaT Ba TyMaH xoKHMHaraapHHHHr Tammnufi Ty3unMacu o;unoHa KypuHMafigu. "Maxarnufi gaBnar xoKHMuaTH opraHnapu Tyrpucuga^rH KOHyHga Typnu gapa^agaru xoKHMuaraap ypTacugaru MatcynuaT coxanapuHHHr SynuHumu y3 aKCHHH TonMagu, öy эca u^poua xoKHMuaTHHUHr Typnu gapa^anapuga "khm HHMa ynyH ^aBo6 öepagu" TymyHHacuHHHr MaBxyMnaHumura onuö Kenagu. Bapna gapa^agaru u^poua xoKHMuaTu opraHnapu TOMOHugaH gaBnaT KopopnapuHH Kypuö HHKum Ba ;a6yn Kunum aMarnapu öopacuga aHu; Metëpufi xy^^araap fiy;. By Kapop ;a6yn Kunumga öropoKparaamyB ynyH KeHr HMKOHuaT aparagu. Hara^aga HoaHHKguK (TaöuaTaH aroHa paxöapnuKHH Tanaö этyвнн), öynuHManap ypTacugaru öom;apyB Ba3H$anapuHHHr TaKCHMnaHumu; paxöapHHHr paxöapnuK Ba3H$anapu öunaH opTHKHa WKnaHumu ëKH geapnu WKnaHMacnuru, xoKHMuaT xoguMnapura yHra xoc öynMaraH Ba3u^anapHUHr WKnaHumu, HaTH^aga xH3MaTHunap y3HHUHr öeBOCHTa Ba3H$anapuHH Terumnu paBumga öa^apum HMKOHuaTugaH MaxpyM öynagu. By acocga Maxarnufi gaBnaT xoKHMuaT opraHnapu umuga HoaHHKguKnap, HOMatnyMHHK Ba umnamga KafiTanaHumHHHr caöaöura afinaHMOKga.
Maxarnufi gaBnaT xoKHMuaTu opramapuHUHr HKTucogufi, umuMoufi Ba MagaHufi coxaHH puBO^naHTupumra paxöapnuK Kunum öyfiuna aHHK Ba3H$anapu Ba BaKonaraapu ^opufi KOHyHnapga Ba öomKa xyKyKufi xy^^araapga öenrunaHraH. OuKpuMH3ra xynoca acacaK, Maxarnufi xoKHMuaT opraHnapu y3napuHHHr öyTyH ^aonuaTHHH gaBnaT xaMga ^yKaponapHHHr MaH^aarnHH Ky3naö onuö öopagu Ba HaTH®;aga gaBnaT MaH^aaTH öunaH ^yKaponapHHHr MaH^aaTH ypTacugaru MymTapaKHHK By^ygra Kenagu.
^ap KaHgafi geMoKpaTHK gaBnaTga xoKHMuaT opraHnapu ^aonuaTH y3ura xoc Munnufi puBo^naHum KoHyHuaTnapuHH aKc эттнpyвнн MatnyM TaMofiunnap acocuga TamKun этнпagн. TaHHKgu xyKyKmyHoc ohhm, wpuguK ^aHnapu goKTopu, npo^eccop O.T.^ycaHoB öy xaKga myHgafi ë3agu: «Пpннцнппap-öy xan KunyBHH unMufi roanap öynuö, ynapga ^aMuaT, gaBnaT Ba geMoKpaTuaHHHr puBo^naHumu ëTagu xaMga
April 21-22
857
Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022
Google Scholar indexed Prospects for Training International
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-854-861 Specialists in the Field of Transport
улар вакиллик органлари ишининг йуналиши, ташкил этилиши, ривожланиши билан богликдир.
Тамойилларга хос хусусият унинг илмийлигидир. Уларнинг илмийлиги шундаки, уларнинг тугрилиги, фойдалилиги, тажрибада исботланган ва эътироф этилган бу принциплар давлат органларининг халкчиллик тавсифини, демократик табиатини, тулик акс эттириши лозим. Принциплар умумий ва махсус принципларга булинади. Умумий принциплар Конституция ва
"5
конунларда у ёки бу шаклда мустахкамланди" . Умумий тамойиллар давлат хокимияти органлари фаолиятининг томонларига таъсир курсатади.
Махсус тамойиллар эса давлат хокимияти органлари фаолиятининг аник белгиланган вазифаларини амалга оширишга курсатма, яъни йуналишдир. Масалан, умумий принциплар ташкил этилиш гоясини белгилаб берса, махсус принциплар давлат хокимияти органлари фаолиятининг натижа берадиган даражада амалга ошишини таъминлаб боради.
Ватанимизда ислохат килинаётган сиёсий тизимда пайдо булаётган янгиланишлар, тараккиёт билан бир каторда, куникиб колинган ижтимоий тузилмалар хам бемалол амал килмокда.
Махаллий хокимият органларининг, махаллий бюджетини шакллантириш ва уни ижро этиш, махаллий соликлар, йигинларни белгилаш, бюджетдан ташкари жамгармаларни хосил килиш вазифасини худуднинг иктисодий ривожланишида, фукароларнинг турмуш шароитини яхшилашда, давлат органларини саклаб туришда зарур моддий базани вужудга келтиришга каратилган.
Махаллий хокимият органлари уз худудида ижтимоий хаётнинг барча сохаларига тегишли масалаларни давлат ва ахоли манфаатларидан келиб чиккан холда хал килади.
Узбекистон Республикаси Конституцияси махаллий вакиллик ва ижро органлари ваколатларини умумий холда белгилаб оладиган булсак, «Махаллий давлат хокимияти органлари тугрисида"ги конунда хокимлар ва халк депутатлари кенгашларининг ваколатлари алохида булимларда белгиланган. Булар, биринчидан, хокимлар бюджет лойихаларини тайёрлаш, бюджетнинг ижроси хакидаги хисоботни тайёрлаш ва ижрони ташкил килиш вазифаларидан иборат. Иккинчидан, халк депутатларининг бюджетини тасдиклаш, унинг
О.Т.Хусанов Узбекистон Республикасининг давлат хокимияти вакиллик ва ижроия хокимияти органлари (укув кулланма). Т.: Университет, 1994-6- бет.
April 21-22
Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^
ижроси хакидаги хисоботни тасдиклаш ваколатларини бажаради».
Махаллий хокимиятнинг вакиллик ва ижроия органлари биргаликда амалга оширадиган ваколатлари гурухи хам мавжуд булиб, жумладан, бюджетнинг ижросини назорат килиш, махаллий хужаликка рахбарлик килиш ва бошкалардир.
Махаллий хокимият органлари, махаллий коммунал хужаликка рахбарлик килади ва ахолининг нормал шароитда яшашини таъминлайди.
Шу билан бир каторда махаллий давлат хокимияти органлари атроф-мухитни мухофаза килиш функциясини бажаради. Зеро, мазкур масала давлат олдида турган асосий вазифалардан бири хисобланади. Атроф-мухитни мухофаза килиш фаолияти юзасида махаллий давлат хокимияти органлари ваколатлари, вазифалари кушимча равишда тегишли жорий конунлар, "Ер кодекси", «Табиатни мухофаза килиш тугрисида»ги конун билан мустахкамлаб куйилган. Махаллий давлат хокимияти органлари, шу билан бир каторда, Конституциявий нормаларга асосланган холда уз худудида фукаролик холати актларини кайд этишни таъминлайди.
Махаллий давлат хокимияти органлари уз ваколати доирасида Конституцияга зид булмаган норматив хукукий хужжатларни, карор ва фармойиш шаклида кабул килади. Махаллий Кенгашлар уз карорларини коллегиал асосда кабул килса, хокимлар яккабошчилик асосида кабул килади хамда ушбу карорнинг шу худудда бажарилиши мажбурийдир.
Юкорида айтиб утганимиздек, ер юзида хаётнинг давом этишини, инсонлар соглом усиши, соглом авлодлар колдириши, куп жихатдан атроф мухитга боглик. Шунинг учун, атроф мухитни мухофаза килиш давлат функцияларидан хисобланади ва шу функциянинг маълум кисми махаллий хокимият органлари зиммасига юкланган. Махаллий хокимият органлари атроф мухитни мухофаза килиш борасида тегишли хукукий нормаларни бузган юридик ва жисмоний шахсларга нисбатан чоралар куради. Масалан, улар атроф мухитга зарар етказаётган махаллий ахамиятга эга объектлар фаолиятини вактинча ёки бутунлай тухтатиш ва кайта ихтисослаштириш тугрисида карорлар кабул килиши мумкин.
Махаллий хокимият органлари уз худудида фукаролик холати актларини кайд этишни таъминлайди. «Махаллий давлат хокимияти тугрисида»ги ^онунда махаллий давлат хокимияти органларининг бу сохадаги ваколатлари бевосита кайд килинмаган, лекин конуннинг моддаларидаги махаллий хокимият
April 21-22
859
^^pecialists^n^heFieidofmÊamÊpaam
opraHnapuHHHr, ^yKaponapHHHr xyKyK^apu Ba KoHyHufi MaH^aaraapura, ^yKaponapHHHr xyKyKgapuHH xuMoa KunumHH TamKun этнm öyfiuna BaKonaraapu, ^yKaponuK xonara aKraapuHH Kafig Kunum opraHnapuHHHr ^aonuaTH öunaH öeBocuTa öornHKgup. ^yHKH, ^yKaponuK xonara aKraapuHH Kafig Kunum opraHnapuHHHr xy^^araapu Kynnaö xyKyKufi MyHocaöaraapHH KenTupuö HHKapagu.
Maxarnufi xoKHMuaT opraHnapu y3 ^aonuaTH gaBoMuga, y3HHUHr BaKonaraapu goupacuga HopMaTHB xy^^araap Kaöyn Kunagu. Ynap Kapop Ba ^apMofium öynumu MyMKHH.
Maxarnufi KeHramnap y3 KapopnapuHH Konneruan acocga Kaöyn Kunca, xoKHMnap aKKaöomnunuK пpннцнпнga Kaöyn Kunagu. YnapHH Kaöyn KunraH Kapopnapu y3 xygyguga öa^apunumu Ma^öypufigup. Maxarnufi xoKHMuaT opraHnapu Koнcтнтyцнa Ba KoHyHnapra 3ug KenMafiguraH öomKa BaKonaraapHH
xaM aManra omupagunap.
KoHyHufinuK, xyKyKHfi-TapTuöoT Ba ^yKaponapHHHr xaB^cronuruHH TatMHHnam öup-öupu öunaH öofhhk Macananapgup. ^oHyHufinuKcro xyKyKufi-
TapTuöoT öynMaraHgeK (ëKH aKcuHHa), xyKyKufi TapTuöoTCH3 KoHyHufinuK xaM
KoHyHufinuK xaMga xyKyKufi TapTuöoTHHHr öy3Hnumura caöaö öynagu. KoHyHufinuKHH TatMHHnam ynyH Maxarnufi xoKHMuaT opraHnapu y3 ^aonuaTnapuga KoHyHufinuKKa эpнmнmн KepaK. XyKyKufi gaBnarnuHr Heru3H, yHHHr öom 3aMHHH öy-^yKaponuK ^aMuaTugup. OyKaponuK ®;aMHaTH y3apo öoFHHK^HKga axroKufi, xyKyKufi Ba cuëcufi MagaHuaTra эгa öynraH ^yKaponapgaH TamKun TonaguraH ^aMuaTgup. OyKaponuK ^aMuaTH-y3HHHHr cuëcufi MagaHuaTH, HKTucogufi Ba umuMoufi xaëTHHH y3H öomKapuö TypaguraH ^aMuaTgup.
roKopuga TatKugnaö yTraHHMH3geK aHa öup HapcaHH эtтнöopгa onum 3apyp, atHH öapna ^aMuaraap xaM ^yKaponuK ^aMuaTH öyna onMafigu. Cup эмacкн, my öunaH y ^yKaponuK ^aMuaTHHUHr Ha3oparaga öynagu, HyHKH gaBnaT ^aMuaTgaru ^yKaponap, KopxoHa Ba MyaccacanapgaH onuHaguraH conusgap xucoöugaH ^aonuaT onuö öopagu. ^aBnaT öomKa Hapca, ^yKaponuK ^aMuaTH öomKa Hapca. ByHgafi ^aMuaTga gaBnaT TamKunoraapugaH Kypa ^aMoaT TamKHnoTnapHHHr Kagpu öanaHgpoK Typagu. KyH umnaTyBHH Ty3unManap Ba3upnHKnap, Maxarnufi xoKHMuaT öynapHHHr öapnacu gaBnaT TamKunoraapu TH3HMura Kupagu. AHa my öouc, öu3HHHr acocufi MaKcaguMH3 öup Kumu ëKH ^aMoaT TamKHnoTnapHHHHr ^HKpu gaBnaT Ty3unManapHHHHr ^HKpugaH ycTyHpoK öynaguraH ^yKaponap ^aMuaTHHu KypumgaH uöopaT.
April 21-22
860
Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022
Google Scholar indexed Prospects for Training International
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-854-861 Specialists in the Field of Transport
Давлат, хукук ва жамият узаро богликлиги хусусида тухталиб утадиган булсак, булар орасида жамият кенгрок тушунча булиб, унинг тарихий тараккиёти жараёнида давлат пайдо булди. Давлатнинг сиёсий хукмронлигини амалга ошириш учун эса барча давлат ва жамият аъзолари учун мажбурий булган хукук пайдо булди. Хукукий давлат хакида гапирадиган булсак, узидан-узи фукаролик жамиятнинг сиёсий тавсифлари намоён булади. Зеро, хукукий давлат, уз мохияти эътиборига кура фукаролик жамиятининг сиёсий ифодасидир. Уларнинг узаро муносабатлари шакл ва мазмун нисбатидан иборат. Ана шу шакл ва мазмуннинг ажралмаслиги ва бир-бирига сингиб кетиши жамият яхлитлигининг ёркин тимсоли була олади. Фукаролик жамияти шароитларида хукук нафакат иктисодий ва сиёсий хукмрон синф ифодасини, балки уз даврининг катъий инсонпарварлик талаблари унинг ахлокий интилишларини хам ифодалайди.
Хулоса килиб айтганда, фукаролик жамиятини барпо этиш пировард максадимиздир. Халк маколида таъкидлаб утилганидек, «Карвонсиз йул булмас, Оксоколсиз эл булмас», миллий кадриятлармизнинг асл тамойиллари ва жахонга ибрат сифатида кенг намоён эта оладиган анъаналаримиз каби урф одатларимиздир. Азал-азалдан халк узига муносиб йулбошчи танлаган. Республикамиз худудида кадим замонлардано узига хос шаркона демократик тамойилларга асосланган узини узи бошкариш тизими таркиб топган ва у махалла усулида ривожланган. Оксокол, маслахатчи институтининг вужудга келиши фукароларнинг миллий узини-узи англаш, маънавий ва сиёсий маданиятнинг бундан кейинги ривожланишига ёрдам беради.
April 21-22
861