Райханов Улугмурод Алиевич,
Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети таянч докторанти
ЖАДОНДА УРТА СИНФИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА УЗБЕКИСТОНДАГИ ХУСУСИЯТЛАРИ
УДК : 316.35
РАЙХАНОВ У.А. ЖАЦОНДА УРТА СИНФИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА УЗБЕКИСТОНДАГИ ХУСУСИЯТЛАРИ
Мак,олада урта синф гурух,ини аник,лаш ва урганиш муаммолари куриб чик,илган. Хорижий наш-рлар асосида «урта синф» тушунчасини вужудга келиши урганилган. Ушбу ижтимоий гурух,ни аниклаш мезонлари, унинг х,ажми буйича эмпирик маълумотлар такдим этилган. Замонавий нашрлар асосида урта синфнинг хусусиятлари урганилган. Жах,онда ва Узбекистондаги урта синфнинг х,озирги х,олати ва динамикаси туFрисида маълумотлар тах,лил килинган ва хулосалар чикарилган.
Таянч иборалар: урта синф, «Янги» урта синф, «Эски» урта синф, "Глобал" урта синф, урта синфга киритиш мезонлари, тадбиркорлик, хусусий мулк; даромад, децил.
РАЙХАНОВ У.А. ФОРМИРОВАНИЕ СРЕДНЕГО КЛАССА В МИРЕ И ОСОБЕННОСТИ В УЗБЕКИСТАНЕ
В статье рассматриваются проблемы выявления и изучения группы среднего класса. Возникновение понятия «средний класс» изучено на основе зарубежных публикаций. Приведены критерии определения данной социальной группы, эмпирические данные о ее численности. Характеристики среднего класса изучены на основе современных публикаций. Были проанализированы данные о текущем состоянии и динамике среднего класса в мире и в Узбекистане и сделаны выводы.
Ключевые слова: средний класс; «Новый» средний класс; «Старый» средний класс; "Глобальный" средний класс; критерии отнесения в средний класс; предпринимательство; частная собственность; доход; децил.
RAYHANOV и.А. FORMATION OF MIDDLE CLASSES IN THE WORLD AND FEATURES IN UZBEKISTAN
In the article is discussed the problems of identifying and studying a middle-class group. The emergence of the concept of «middle class» was studied on the basis of foreign publications. There are given criteria for determining the social group, as well provided some empirical data on its numbe. The characteristics of the middle class are studied on the basis of modern publications. Data on the current state and dynamics of the middle class in the world and in Uzbekistan were analyzed and conclusions were made.
Key words: middle class, The «new» middle class, The «old» middle class, The "global" middle class, criteria for assignment to the middle class, entrepreneurship, private property, income; decyl.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)
Кириш.
Урта синфнинг кенг катлами пайдо булиши саноатлашган жамиятга утиш билан боFлик. Бунда ахоли таркибида камбаFал ёки бой катламга кир-майдиган урта катламининг сезиларли даражада кенгайиши кузатилган. Ишлаб чикаришнинг усиши эса юкори малакали ишчилар ва мутахассисларни талаб килган. Ишлаб чикаришнинг кенгайиши ва акциядорлик жамиятларининг пайдо булиши нати-жасида ишчиларнинг янги тоифаси - менежерлар вужудга келди. Ижтимоий инфратузилма, таълим ва кликни саклаш тизимининг ривожланиши укитувчилар ва шифокорларнинг профессионал гурухлари сонининг купайишига таъсир курсатди. Жамиятда ахолининг хунармандлар, савдогарлар ва «майда буржуазия»нинг бошка вакилларидан иборат булмаган янги оммавий тоифаси пайдо булди, улар «урта синф» атамаси билан белги-ланган [1].
Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.
Урта синф - бу жуда хилма-хил ахоли тоифаси-дир, аммо бу глобаллашув жараёнлари кучайиб бораётган купчилик жамиятларда усиб бора-ётган иктисодий тенгсизлик билан янада ортиб бормокда. Бугунги кунда алохида эътиборга олиш керак булган нарса урта синфнинг жамиятнинг бошка аъзоларига караганда сезиларли даражада куплигидадир.
Жахонда ушбу синфни шакллантириш ва ривож-лантиришга глобал микёсда эътибор каратилади. Чунки, жамиятда бу синфнинг ривожланиши нафакат давлат олдида турган ижтимоий муам-моларни бартараф этишда, балки иктисодий муам-моларнинг хал булишида катта ахамият касб этади. Масалан, мамлакатда мавжуд камбаFаллар сони кескин кискаришига эришилади, ахолининг юкори ва кам даромад олувчилари уртасидаги тафовут пасаяди, уй хужаликлари ва бозор иктисодиёти субъектлари талаб ва таклифга мос ,аракатни амалга оширади. Юкорида келтирилган сабаблар танланган мавзунинг долзарблигини асослайди.
Илмий муаммонинг к,уйилиши.
Урта синф атамасини биринчи булиб Джеймс Брэдшоу 1745 йилда узининг маколасида куллаган [2]. Бирок урта синфни алохида катлам сифатида урганиш буйича тадкикотлар АКШда амалга оши-рилган.
Америка Кушма Штатларда урта синф катлами бошка мамлакатларга караганда анча олдин пайдо булган. Унинг келиб чикиши XIX асрнинг биринчи ярмига туFри келади. Америкалик урта синфни
тадкик этган олимлар бири С.Блюмин: унинг фикрига кура урта синф 1830 - йилларда шак-ллана бошлаган. Бу даврда урта синфнинг вужудга келиши АКШда ахолининг ижтимоий-иктисодий макоми, турар жойлари, ме,нат маданияти, узини-узи англаши ва дунёкараши каби мезонлар билан улчанган [3]. Уша даврда пайдо булган Америка урта синфга хунармандлар, майда буржуа ва «ок танлилар» каби профессионал гурухлар кирган. Кейинчалик М.Арчер ва Ж.Блау юкорида тавсиф-ланган гурух вакиллари орасида урта синфнинг синфий узига хослигини шакллантиришга ёрдам берувчи омилларни аниклаганлар. Улар бандлик таркибининг узгариши, кичик бизнеснинг ривожланиши, ягона турмуш тарзининг шаклланиши, урта табаканинг турар жой мавжудлиги каби омилларни хисобга олган [4].
XX асрнинг 30 -йилларида АКШда давлатнинг ижтимоий-иктисодий сиёсати модели узгарди: бунда урта синфни куллаб -кувватлашга устувор йуналиш сифатида каралди. Урта синф вакиллари иктисодиётни юкори сифатли инсон капитали билан таъминлаши билан бирга, товар ва хизмат-ларга талабнинг ортиши кузатилади бу эса умумий иктисодий усишни таъминлаган.
М. Хальбвакс уша даврда Европа урта синфини урганган. 1939 йилда у уз тадкикотларида француз урта синфига асосан хунармандлар, амалдорлар ва хизматчиларни киритган. Ва,оланки бу таркибга тиббиёт ходимлари, бадиий адабиёт вакиллари, кичик тадбиркорлар ва бошкалар хам кирган [5].
XX асрнинг иккинчи ярмида Европада урта синф тез суръатлар билан усди. Натижада, бу жамиятнинг синфий тузилиши туFрисида иккита нуктаи назар пайдо булди: биринчисида, етук индустриал жамиятда урта синфнинг кенгайиши ва хукмронлиги хакида фикр билдирилган, иккинчи-сида эса ишчилар синфи чегарасининг узгариши ва урта синф таркибига ходимлар, техниклар ва мухандисларнинг мухим кисми алохида катлам сифатида киритилганлиги туFрисида баён этил-ган [6].
1950 - йиллардан бошлаб аста-секин ягона урта синф тушунчасидан «эски» ва «янги» урта синф тушунчасига утиш юз берди. Ушбу тушунчаларни ажратиш: «эски» урта синф учун ишлаб чикариш воситаларига, «янги» урта синф учун эса мухим инсон капиталига эгалик килиш мезони оркали амалга оширилган.
Утган асрнинг 80 - йилларидан тобора купрок тадкикотчилар урта синфни гурухларга булишга эътибор бера бошладилар. Урта синф
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)
кичик гурухларга ажратиб урганила бошланди. Масалан, М. Севедж урта синфнинг учта кичик гурухини ажратиб курсатди, булар: 1) тадбиркор-лар (ик,тисодий активларга эга); 2) менежерлар (маъмурий активлар); 3) профессионаллар (мада-ний бойликларга эга) [7]. Кейинги тадкикотларда урта синфни «куйи», «урта» ва «юкори» урта син-фларга ажратиб урганиш уз аксини топган [8].
1980-йилларда юкори ва куйи катламларнинг тез усиши билан урта синфлар сонининг пасайиш тенденцияси кузатилди. У жамиятнинг саноатла-шиш тизимга утиши билан изохланади. Бу тенден-цияни С. Прессман уз тадкикотида куйидагича тас-вирлаб берган. Турли мамлакатлардаги урта синф сонини к,иёсий тахлил к,илиш учун у LIS («Люксембург даромадлар тадкикоти») усулини куллаган. Ушбу усулга кура, урта синф х,ар бир оиланинг даромад даражаси мезони буйича аникланган булиб, бу курсаткич медиана даражасидан 75 дан 125% гача даражани ташкил килган. Прессман 1980, 1985, 1990, 1995 ва 2000 йилларда урта синфнинг хажмини тасифловчи бешта кисмни тузди (1 -жадвал).
С.Прессман маълумотларни мамлакатлар буйича тахлил килди: Канада, Германия, Исроил, Голландия, Норвегия, Тайвань, Испания, Швеция, Швейцария, Буюк Британия, АК.Ш. Унинг кузатиш-ларига кура 1980-1985 йиллар оралиFида Швеция ва АКШдан ташкари барча мамлакатларда урта синф сони ошганлиги кузатилди. Аксарият мамлакатлар учун улар сонининг энг юкори даражаси 1990 йилга тури келди, лекин 2000 йилларда урта синф сонида пасайиш кузатилгани холда Канада ва Норвегия бундан мустасно булган, бу курсаткичнинг ушбу мамлакатларда мос равишда 4,0 ва 4,9% усиши к,айд этилган. Колган мамлакатларда эса урта синфлар сони камайган: Швецияда 2000 йилда 1980 йилга нисбатан 7,1%га, Буюк Британия ва Тайванда 4,5%га камайди. С.Прессманнинг таъкидлашича, Канада ва Норвегияда урта синфнинг усиши вертикал харакатчанликнинг пасайи-шига боFлик булган. У ушбу курсаткични камайи-шини бу мамлакатларда «юкори» синф улушининг 1980-2000 йиллар оралиFида мос равишда 1,9% ва 2,9% га камайгани билан боFлайди. Муаллиф маълумотларига асосланиб шуни айтиш мумкинки, урта синфлар сонининг камайишига ижтимоий-демографик омилларнинг таъсири аник,ланмаган. Шу билан бирга урта синф катталигига таъсир этувчи асосий омил эса штатлар солик сиёсати булиб хизмат к,илган, у уз навбатида урта синфлар сонининг секинрок, пасайишига ёрдам берган [9] .
Бошк,а муаллифлар маълумотлари ривожланган мамлакатларда урта синфлар сонининг пасайиш тенденциясини тасдик,лайди. Эйзенхауернинг хисоб -китобларига кура, 2004 йилда Кушма Штатларда урта синф ахолининг 81,7% ни ташкил к,илган. Бундан ташк,ари, 1989 йилдан бери унинг сони 2,8%га камайди. Муаллифнинг таъкидлашича, бундай пасайиш тенденцияси барча тадк,ик,от булимларида кузатилади: 1989, 1992, 1995, 1998, 2011 ва 2004 йилларда. Эйзенхауер урта синфни ажратиш учун ик,тисодий ёндашувдан фойдаланган. У 2004 йилда АКШ а,олисининг «к,ашшок,лик чегараси» сифатида турт кишилик оила учун йилига уртача 19307 доллар даромад даражасини курсатган. Агар даромад ушбу курсаткичдан ошса, оилани урта синф деб таснифлаш мумкин деб хисоблаган [10].
Кейинчалик 2002 йилда Миланович ва Йитзаки 2000 йилдаги валютанинг харид к,обилияти пари-тети (ХКП) буйича хисоблаганда кунига тахминан 12 дан 50 долларгача яшовчи а,оли гурухларини глобалл урта синф тоифасига киритишни таклиф к,илганлар [34].
Юк,оридагилардан келиб чик,иб, урта синфни аник,лашнинг мезонлари куриб чик,ишга харакат к,иламиз. Куриниб турибдики, муаммо етарли даражада урганилган, аммо купрок, урта синфга киритишнинг даромад ва капиталга эгалик к,илиш мезонлари урганилган. Вахоланки, урта синфни аник,лашнинг бошк,а мезонларини хам илмий жихатдан чукуррок, урганиш ва изланишларга э,тиёж мавжуд.
Тадк,ик,от мацсади.
Жахонда урта синфнинг шаклланиши, уларни аниклаш мезонлари ва Узбекистонда урта синфни шакллантириш хамда ривожлантиришнинг узига хос хусусиятлари, урта синфга кирувчи а,оли даро-мадларининг хозирги холатини тахлил этиш, урта синфни ривожлантириш натижалари юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар бериш.
Илмий мо^ияти.
Жахонда ахолини даромади ва капиталга эгалик к,илиш мезонларига кура урта синфга кири-тиш билан бирга жон бошига кунлик харажат-лари жихатидан хам урта тоифага киритиш зарур. Шунингдек, урта синф сафини кенгайтиришда мам-лакатнинг муайян худудий сиёсатини амалга оши-риш натижаси булган ижтимоий ва ик,тисодий-сиёсий омилларни хам инобатга олиш лозим. Бу борадаги мавжуд муаммоларни урганиш ва уларни бартараф этиш юзасидан таклиф ва тавсиялар бериш мухим илмий ахамият касб этади.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)
1-чизма.
1-жадвал. XX асрнинг иккинчи ярмида айрим мамлакатларда урта синф динамикаси (уй
хужаликларининг ах,оли умумий сонидаги улуши, %)
Мамлакатлар 1 -к,исм 2-к.исм 3-к.исм 4-к.исм 5-к.исм 1 -к,исмга нисбатан 5-к.исмни узгариши
Канада 33,0 35,1 36,6 35,8 37,0 4,0
Германия 41,5 43,1 51,4 43,9 42,6 1,1
Исроиль 28,6 31,1 32,1 28,7 27,9 -0,7
Нидерландия 41,0 43,4 39,0 38,7 39,7 -1,3
Норвегия 41,4 44,2 45,7 45,3 46,3 4,9
Тайвань 41,1 42,1 39,9 39,0 36,6 -4,5
Испания 35,5 - 37,7 35,8 33,35 -3,2
Швеция 54,0 48,6 47,8 52,7 46,9 -7,1
Швецария 36,9 - 37,9 - 37,8 1,5
Буюк Британия 36,5 38,2 29,6 32,6 32,0 -4,5
АК.Ш 31,7 29,3 29,7 27,3 29,3 -2,4
Урта синфнинг шаклланиш ва ривожланиш омиллари
Иктисодий: • бозор иктисодиёти; • даромадлар тацсимоти; • рак;обат; • хусусий мулк. ХУДУДИЙ: • яшаш меъёрлари; • камбагаллик даражаси; • ресурслар; • шарт-шароит; • *удуднинг ИЖТИМОИЙ-иртисодий ^олати. Ижтимоий: • таълим; • ижтимоий мавцеи; • ах,олини ижтимоий хрлати.
Тадк,ик,от методлари.
Тадк,ик,от давомида жахонда ахолини урта синфга киритиш мезонларини аниклаш ва Узбекистонда урта даромадли ахоли тоифа-сини шаклланиш хусусиятлари, хозирги холатини урганиш жараёнида мушохада, индукция ва дедукция, ик,тисодий-статистик тахлил ва синтез, к,иёсий таккослаш ва бошк,а усуллардан фойдаланилган.
Асосий натижалар.
Замонавий илмий изланишларда урта синфнинг сони усиши ва унинг жамиятдаги ахамиятининг ортишини тахлил к,илиш мухим урин эгаллайди [11]. Урта синф ижтимоий ва ик,тисодий табиати билан бир каторда худудий хусусиятга хам эга. Таъкидлаш жоизки, урта синфни шакллантириш ва ривожлантиришнинг турли хиллиги мамлакат-нинг муайян худудий сиёсатини амалга ошириш
натижаси булган ижтимоий ва ик,тисодий-сиёсий омилларга боFлик1 (1-чизма) [12].
Иктисодий ривожланиш омиллари асосан бозор ик,тисодиёти, даромадларни так,симлаш ва рак,обатни к,амраб олади. Улар ик,тисодиёт, молия бозорлари, мехнат бозори, ер, инвестициялар-нинг самарадорлигини акс эттиради ва мураккаб ижтимоий тузилмани олдиндан белгилаб беради-ган мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган булиб, уларнинг асосини урта синф ташкил этади.
Тадк,ик,отчиларнинг эътибори одатда даромадларни так,симлашдаги тенгсизликка к,аратилади, чунки бу параметр аник, улчов учун такдим этилган ва мавжуд. Масалан, А.Я. Кирута тенгсизлик муам-мосини бахолашга уз ёндашувини таклиф этади [13]. Тенгсизликнинг ик,тисодий самарага оддий версияда таъсири нормал ва ортик,ча даромад шкаласи уртасидаги фарк, сифатида бахоланади.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)
Ушбу ёндашув Fарбий Европа ва Японияда урта синфнинг паст усиш суръатларини, шунингдек, ало,ида минтак,аларида минтак,алараро фарк,ларни изохлайди.
Т.В. Меркулова уз ишида «юк,ори даромадли мамлакатларда тенгсизлик камаяди, чунки жамият бойиб борган сари тенгсизликни камайтиришни танлайди» деб таъкидлайди [14]. Олимларнинг таъ-кидлашича, к,ашшок,ликни камайтириш йулидаги тусик,ларни бартараф этишга олиб келадиган «эркин бозор» тамойилларини куллаш зарур, бу эса мамлакатларга кучли урта синфни яратишга ва бой давлатлар билан рак,обатлашишга ёрдам беради [15].
Худудий ривожланиш омилларини пайк,амаслик к,ийин, чунки бу урта синф к,андай ишлаши мум-кинлигини курсатадиган табиий шароитлар ва ресурслар хамда худуднинг ижтимоий-ик,тисодий ахволини намоён этади [16]. Урта синф шаклла-ниши ва ривожланишининг минтак,авий омилларини камбаFаллик даражаси, демографик холат, кам таъминланган ахоли улуши ва маълумот даражаси каби курсаткичлар ёрдамида урганиш к,абул к,илинган [17]. Минтак,авий тафовутлар дунёнинг барча мамлакатларида мавжуд булиб бу холат мамлакат ахолисининг турмуш даража-сига таъсир курсатади. Уз навбатида мамлакатлар минтак,авий номутаносибликни юмшатиш учун куплаб ислохотларни амалга оширмокда [18].
Ижтимоий омиллар - бу ахолининг касбий махорат ва таълимга асосланган аник, ижтимоий роли ва мавк,еини шакллантиришдир. Халк,аро стандартларга мувофик,, урта тоифага узларининг ишчи кучларига мехнат бозорида юк,ори талабни таъминлайдиган касбий тайёргарликка эга булган одамлар киради. Бу эса ижтимоий омиллар оркали намоён булади. Масалан, АКШ ва Fарбий Европа мамлакатларида даромад ва таъ-лим уртасида бевосита боFлик1лик мавжуд. Маъ-лумотга эга булмаганларга нисбатан маълумотга эга булганларнинг даромадлари уртасида кескин фарк, кузатилади. Бандлик ва ахолининг ижтимоий фаровонлиги уртасида хам сезиларли боFлик1лик мавжуд [18]. Бундан ташк,ари таълим олиш даражаси юк,ори булган мамлакатларда ахолининг катта к,исмини урта синф ташкил этади [19].
Урта синф турли мамлакатларда умумий хусу-сиятларга эга, аммо улар бир хил эмас, чунки улар хар бир аник, жамиятнинг ик,тисодий, маданий, сиё-сий хусусиятларини акс эттиради. Юк,орида келти-рилган маълумотларга асосланиб, ахолининг мод-дий фаровонлиги, маълумот даражаси ва мулкка
эгалик даражасига к,араб урта синфнинг куйидаги белгиларини ажратиб курсатиш мумкин [20]:
• жами реал даромадлар хажми;
• мол-мулкдан даромад (ер, кучмас мулк, к,имматли к^озлар);
• таълим даражаси, касбий даража;
• шахсий бойликнинг усиши буйича узок, муддатли стратегияни ишлаб чик,иш ва амалга ошириш кобилияти.
Жахон банкининг маълумотларига кура урта синф тоифасига кирувчи, дунё буйича кунига 2 доллардан 13 долларгача яшайдиган ахоли улуши 1990-йилда 1,4 миллиардни ташкил к,илган булса, 2005-йилда 2,6 миллиард, яъни дунё ахолисининг 49 фоизни ташкил к,илган [33]. Глобал урта синфнинг хажми 2009 йилдаги 1,8 миллиарддан 2017 йилда 3,5 миллиардга купайган. Агарда урта синфнинг усиши мана шу тарзда давом этса, дунё ахолисининг ярмидан купи ва 2021 йилга келиб глобал урта синф тахминан 4 миллиардга усиши ва 2030 йилга келиб 5,3 миллиардга етиши кутил-ган эди [21].
Бирок, юк,оридаги башоратлар узини ок,ламади, сунгги хисоб-китобларга кура, 1990-йиллардан бери биринчи марта со^-19 пандемия таъсирида глобал урта синфнинг 2020 йилда к,иск,ариши куза-тилди. Яъни, 2020 йилда 150 миллионга як,ин одам, аник,роFи Буюк Британия ва Германия ахолисига тенг ахолининг ижтимоий-ик,тисодий холати пасайди, жумладан Хиндистон, Жанубий Осиё ва Африканинг Сахрои-Кабр жанубидаги мамлакатларида энг катта пасайиш кузатилди (1-расм) [22].
Глобал урта синф сонининг к,иск,ариши Хиндистон ва Жанубий Осиё мамлакатларида юк,ори даражада кузатилди, яъни Хиндистонда урта синфга кирувчиларнинг 32%, Жанубий Осиё мамлакатларида эса 25 % урта синф тоифасидан чик,иб кетган. Бу эса «урта синфнинг пасайиши»ни химоя к,илишнинг мавжуд эмаслиги ижтимоий-ик,тисодий ривожланиш учун жиддий тусик,ларни хосил к,илади, натижада ахолининг ушбу тои-фалари камбаFаллик тоифасига тушиб к,олиши ва ижтимоий куллаб-кувватлашлардан махрум булиши мумкин.
Бир к,атор олимлар ривожланаётган мамлакатларда урта синфнинг к,иёсий тадк,ик,отларини утказишга харакат килганлар. Масалан, А. Банержи ва Э. Дюфло уй хужаликларининг икки гурухини ажратиб курсатишади: биринчи гурухда, бир кишига кундалик харажатлар 2-4 доллар, иккинчи гурухда эса 6 дан 10 долларгача микдорни ташкил к,илган. Улар ушбу гурухларни урта синф деб ата-
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)
1-расм. Дунёда урта синфнинг к,иск,ариши (%да)1 2020 йилда урта ва юкори урта синфларнинг кискариши
0
Х.ИНД ИСТОН
Жанубий Осиё Са^рои-Кабр жанубидаги Африка.. Ян;ин Шарн; ва Шимолий Африка Логин Америкаси ва Кариб денгизи.. Ривожланаётган дунё мамлакагглари Шарк;ий Осиё ва Тинч окени >;удуди
Хитой
Европа ва Марказий Осиё
10 15 20 25
30 35 ■Ш 32
25
шади. Шу билан бирга 13 та ривожланаётган мам-лакатларда урта синфнинг истеъмол даражаси ва инвестиция шакллари буйича, глобал камбаFаллик даражаси (ахоли жон бошига кундалик истеъмоли 2 доллардан паст булган), шунингдек, ахолининг харажатлари, даромадлари ва болаларни тарбия-лашдаги фаркларини урганиш буйича тадкикотлар утказган. Банержи ва Дюфло фикрига кура «урта синф - баркарор, юкори маошли иш билан таъ-минланиш оркали тавсифланади», деб ёзади. Бундан ташкари Банержи ва Дюфло урта синфнинг узига хос хусусиятларига эътибор беришган, масалан, бу гурух вакилларининг фарзандлари кам булиб уларнинг таълими ва соFлиFига купрок эътибор беришади деб таъкидлашади. Шу билан бирга, урта синф вакиллари учун болалар кела-жакка булган умиддир, чунки улар фарзандларига нисбатан узларига камрок маблаF сарфлайдилар деб хисоблайди [23].
Собик иттифок мамлакатларида оммавий урта синф тахминан 2000 йиллардан шакллана бош-лаган, уша даврда уни аниклаш мезонлари хали тулик шаклланмаган булса-да, ахоли гурухларга ажратишнинг баъзи хусусиятлари мавжуд булган: ижтимоий-демографик хусусиятлар (даромад
1 PRC ахоли даромадлари таксимоти билан Жахон банкининг 2014 ва 2018 йиллардадаги уй хужаликлари суровлари натижасида, банкнинг 2020 йил усиш прогнозларидан фойдаланган холдаги 2020 йил январь ойидаги ва 2021 йил январ ойи-даги усиш прогнозлари экстраполяцияси: бунда мос равишда кунига уртача ва юкори уртача даромад 10 дан 20 долларгача ва 20 дан 50 долларгача аникланган.
даражаси, фаолият сохаси, эгаллаб турган лаво-зими, касби, ижтимоий мавкеи, хозирги истеъмол даражаси, ёши); хаёт тарзи; даромадни оширишга харакат килиши [24].
Россиялик тадкикотчиларнинг купчилиги «совет» урта синфини урганиш алохида ва кийин вазифа, деб хисоблаганлар, чунки рус тарихининг уша даври хозирги замондан фаркли бошка тур-даги жамият билан ажралиб турган деб каралган. Шу билан бирга, 1980 -йиллар охири ва 90 -йиллар бошидаги рус олимлари урта синфни урганишга харакат килишган. Жумладан, Э.Н. Стариков уртача тоифадаги ахоли умумий ахолининг 13 фоизини ташкил килади деб бахолаган (даромад даражаси, кулай турар жой, машина ва маиший техника туплами мавжудлигига эътибор каратган) [25], Ф.М. Наумова ахолининг 20-30 фоизини урта синф таркибига киритган булса [26], А. Кустырев эса купчиликни ташкил этади деб хисоблаган [27].
Айрим олимлар урта синфни аниклашда куйидаги мезонларига эътибор каратиш лозим-лигини таъкидлайдилар [28]:
• урта синфни мамлакат уртача даромадига якин булган уй хужаликлари улуши сифатида бел-гилаш (масалан, уртача даромаднинг 75 %дан 125 %гача);
• урта синфни ахолининг катъий кисми сифатида улчаш (ахолининг 60 %);
• урта синфни улчашда уни оилалар гурухи оладиган даромади билан куриб чикиш.
Узбекистонда урта синфни шакллантириш ва ривожлантиришнинг узига хос хусусиятлари мавжуд. Бунда давлат мулкини хусусийлаштириш
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)
оркали кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ривожланиши етакчи уринда туради.
Ислохотлар натижасида ва хукуматимизнинг тадбиркорликни ривожлантириш учун кулай шарт-шароитларни яратиш борасидаги саъй-харакатлари, тадбиркорлик субъектлари фаоли-ятининг тажрибаси ошиши билан янги мулкдор-лар синфи Узбекистан иктисодиётида уз урнини янада мустахкамлаб бормокда. Бу синф вакил-лари бугунги кунда янги ишчи уринларини таш-кил килиш, истеъмол бозорини товар ва хизмат-лар билан тулдириш, товар айланмасини жадал-лаштиришда фаол иштирок этмокда.
Узбекистонда дастлаб кичик корхоналар, хиз-мат курсатиш сохаси объектлари хусусий мулкка айлантирилган. Кейинчалик урта хажмдаги кор-хона ва объектларга эътибор каратилиб, сунгги йилларда йирик корхоналарни хусусийлаштириш жараёни давом этмокда. 1992-2006 йилларда куп-мулкчиликка асосланган иктисодиётни шаклланти-ришга каратилган ислохотларни амалга ошириш беш боскичга булиб урганилган [29]:
Биринчи боскич - 1992-1993 йиллар: давлат уй-жой фонди, савдо, маиший хизмат ва махаллий саноатнинг кичик корхоналари, дорихоналарни уз ичига олган кичик хусусийлаштириш.
Иккинчи боскич - 1994-1998 йиллар: оммавий хусусийлаштириш боскичи булиб, бу боскичда кичик корхоналар хусусий мулкка, урта ва йирик корхоналар эса очик акционерлик ва масъулияти чекланган жамиятларга айлантирилди.
Учинчи боскич - 1999-2000 йиллар: ушбу боскичда асосан урта ва ёкилFи-энергетика ком-плексига карашли йирик корхоналар хусусийлаш-тирилди.
Туртинчи боскич - 2001 -2005 йиллар "... хусусий мулк ва хусусий тадбиркорлик секторини кенгайти-риш, жадаллаштириш сари туб бурилишлар даври хисобланади" [30]. Ушбу боскичга хос мухим хусу-сият - давлат объектларининг туликлигича хусусий мулк сифатида сотилишининг улушини ортиб бориши хисобланади.
Бешинчи боскич - 2006-2008 йиллар: мазкур боскич Узбекистан Республикаси Президенти-нинг 2006 йил 10 июлдаги "2006-2008 йилларда давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш жараёнларини чукурлаштириш тутрисида"ги ПК.-407-сон карорининг кабул килиниши билан бошланди. Иктисодиётда хусусий мулкчилик роли-нинг ортиши, хужалик юритувчи субъектларнинг устав фондида давлат улушининг кискариши, юри-дик ва жисмоний шахсларнинг бинолари, иншо-
отлари билан банд булган ер участкалари хусусий мулк хукукида хусусийлаштирилиши ушбу боскичнинг мухим хусусияти хисобланади.
Бизнинг фикримизча, ушбу мулкий ислохотларнинг мантикий давоми сифатида 2008-2021 йилларда мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштиришни куйидаги боскичларга булиб урганиш мумкин:
Олтинчи боскич - 2008-2012 йиллар: Узбекистан Республикаси Президентининг 2007 йил 20 июлдаги "2007-2010 йилларда хусусийлаштириш жараёнларини янада чукурлаштириш ва хори-жий инвестицияларни фаол жалб килиш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-672-сонли карори, 2008 йил 19 ноябрдаги «Иктисодий ночор корхоналарни тижорат банкларига сотиш туFрисидаги тартибни тасдиклаш тугрисида»ги Ф-4010-сонли фармойиши, Президентимизнинг Парламент пала-талари 2010 йил 12 ноябрдаги кушма мажлисидаги "Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси"да маърузасида куйилган вазифаларни амалга ошириш ва 2008 йилда бош-ланган жахон молиявий-иктисодий инкирозини хисобга олиб 2012 йилдан деб олсак, максадга мувофик деб уйлаймиз.
Еттинчи боскич - 2012-2017 йиллар: Бозор иктисодиётининг асоси булмиш давлат мул-кини хусусийлаштириш жараёнларини янада чукурлаштириш ва хусусий мулкчилик куламини кенгайтириш, монополияга карши самарали тартиботларни амалга ошириш хамда реал ракобатчилик мухитини шакллантириш, фонд бозори, хусусан, иккиламчи фонд бозорини жадал ривожлантириш, корпоратив бошкарув тизимини тубдан такомиллаштириш максадида, Узбекистан Республикаси Президентининг 2012 йил 13 ноябрдаги "Узбекистан Республикасининг Хусусийлаштириш, монополиядан чикариш ва ракобатни ривожлантириш давлат кумитасини ташкил этиш тутрисида"ги ПФ-4483-сон Фармони кабул килиниб, мазкур фармони билан Монополияга карши курашиш ва Давлат мулкини бошкариш давлат кумиталари бирлаштирилиб, Узбекистан Республикасининг Хусусийлаштириш, монополиядан чикариш ва ракобатни ривожлантириш давлат кумитаси сифатида ташкил этилиши билан бел-гилаш лозим деб хисоблаймиз.
Саккизинчи боскич - 2017-2021 йиллар: Хусу-сийлаштирилган давлат мулки негизида хусусий мулкчилик ва тадбиркорликни ривожлантириш сохасида давлат сиёсатини сифат жихатдан
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)
узгартиришни таъминлаш, тадбиркорлик субъ-ектларини хусусийлаштирилгандан кейин ама-лий куллаб-кувватлаш, шунингдек, давлат мул-кидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш мак,садида, Узбекистон Республикаси Прези-дентининг 2017 йил 18 апрелдаги "Узбекистон Республикаси Хусусийлаштирилган корхона-ларга кумаклашиш ва рак,обатни ривожланти-риш давлат кумитасини ташкил этиш тутрисида"ги ПФ-5016-сон Фармони кабул килиниб, ушбу Фармон билан Узбекистон Республикаси Хусусийлаштирилган корхоналарга кумаклашиш ва рак,обатни ривожлантириш давлат кумитаси сифа-тида к,айта ташкил этилди. Институционал ва тар-кибий ислохотларни жадаллик билан амалга ошириш, давлат активларини бошк,аришнинг сама-рали механизмларини жорий этиш, монополияга карши курашишни тартибга солиш, капитал бозо-рининг ишончли ишлаш тизимини тубдан тако-миллаштириш мак,садида, шунингдек 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривож-лантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси ва Узбекистон Республикаси Маъмурий ислохотлар концепциясида бел-гиланган вазифаларга мувофик, Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 14 январдаги "Давлат активларини бошкариш, монополияга к,арши курашишни тартибга солиш тизимини ва капитал бозорини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5630-сон Фармони билан Узбекистон Республикаси Давлат активларини бошкариш агентлигини ташкил этиш ва унга тугатилаётган Давлат ракобат кумитаси ва Давлат активларини бошкариш марказининг штат бирли-клари, шунингдек давлатнинг, шу жумладан хориж-даги активларини бошкариш, хусусийлаштириш тадбирларини амалга ошириш (хусусан, давлат улушларини сотиш), давлат мулкларини ижарага бериш, давлат иштирокидаги корхоналарда кор-поратив бошкарувни жорий этиш, давлат иштирокидаги иктисодий ночор корхоналарни молиявий ^ломлаштириш, банкротлик, бахолаш фаолия-тини давлат томонидан тартибга солишни таъминлаш, мулкни бахолаш стандартларини тасдиклаш ва риэлторларни сертификатлаш буйича вазифа, функция ва ваколатларини утказилиш жараёнлари мухим боскичлардан биридир.
Урта синф ижтимоий-иктисодий ходисадир ва уни турли даражаларда урганиш учун комплекс ёндашувни талаб килади. Шунинг учун давлатнинг иктисодий сиёсатида фукароларнинг моддий фаро-вонлигини яхши томонга узгартирадиган шароит-
ларни яратиш билан бир каторда, таълим дара-жасини ошириш, уз-узини англаш, хусусий мулк институтларини ривожлантириш ва хоказоларга алохида эътибор каратиш лозим.
Айтиш керакки, ижтимоий сохада амалга оши-риладиган ислохотлар натижасида ахоли турмуш даражасининг яхшиланиши ва даромадларнинг оширилиши мамлакатда ижтимоий можаролар-нинг содир булмаслигини таъминлайди, натижада жамият баркарорлашади ва иктисодиётда тарки-бий узгаришлар руй беради.
Узбекистонда хам дунёни барча мамлакатларида булгани каби соу1с-19 пандемиясининг ахоли даромадларига таъсири сезиларли дара-жада кузатилди [31]. 2020 йилда утган йилга ниса-батан ахолининг умумий даромадлари 14,9 %га усганлигини кузатиш мумкин. Бирок бу курсаткич 2000 йилда утган йилга нисбатан 57,9 % ни ташкил килган. Таккосланаётган даврда ахоли даро-мадларининг усиш даражасида пасайиш тенденци-яси кузатилмокда. Бу эса ахоли даромадларининг нотекис таксимотини курсатади ва натижада бошка мамлакатларда кузатилгани каби Узбекистонда хам урта синф тоифасига кирувчи ахолининг куйи синф таркибига тушиб колаётганлигини кузатилмокда. Давлат статистика кумитаси маълумотларига кура Узбекистон Республикаси ахолиси даромадларининг 10 - ли гурухлари буйича нотекис таксимланиши 2020 йилда 6,9 коэффициентни ташкил килган. Ушбу курсаткичнинг 2007 йилда 13,7 коэффициентни ташкил килганлигига эътибор каратадиган булсак, 2020 йилда 2007 йилга нисбатан 6,8 коэффициентга пасайган деган хуло-сани чикаришга имконини беради. Бирок 2018 йилда бу курсаткич 6,1 коэффициентга тенг булган. Унга кура, 2020 йилда 2018 йилга нисбатан энг кам даромадга эга 10 фоиз ва энг юкори даро-мадга эга булган 10 фоиз ахоли уртасидаги фарк сезиларли даражада 0,8 коэффициентга ошган-лигини курсатади. Бу эса урта тоифага кирувчи ахолининг жами даромадлардаги улуши пасайган-лигини курсатади. Ахоли даромадларининг нотекис таксимланишини Жини коэффициенти ёрдамида хам аниклаш мумкин. Ушбу коэффициент 20172019 йилларда 0,262 ни ташкил килган, 2020 йилда эса 0,276 гача узгарганлигини куриш мумкин [32].
Хулоса ва таклифлар.
Биз замонавий урта синфнинг узига хос хусуси-ятлари туFрисида баъзи хулосалар чикаришимиз мумкин. Унинг вакиллари узига ва хаётга булган харакатчанлик, изланувчанлик, талабчанлик каби алохида муносабатлари билан ажралиб туради.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)
Урта синф моддий фаровонликнинг юкори даражаси, уз муваффакиятининг узига хос туйтуси ва юкори ижтимоий харакатчанлиги туфайли хаётдан купрок коникиш билан ажралиб туради. Урта синф муваффакият мотивацияси ва касбий фаолият билан боFлик булган хар бир нарсанинг узига хос роли билан ажралиб туради. Унинг вакил-лари учун мехнат килиш нафакат хаётининг энг мухим кисми, балки уни амалга оширишнинг асо-сий йуналиши хамдир. Урта синф вакилларининг интернетдан фойдаланиш даражаси хам юкори булиб, буш вактларида турли хил тарзда маданий хордик олишда хам урта синф вакиллари фаол хисобланиши уларнинг узига хос хусусиятига эга-лигини белгилаб беради. Бундан келиб чикадики, урта синф шахар маданияти меъёрларига изчил риоя килишни намойиш этади ва буш вактдаги хатти-харакатлар моделлари бу сохада узига хос
жамоавий меъёрларнинг шаклланишидан дало-лат беради.
Шунингдек, урта синфни ривожлантириш оркали куйидаги натижаларга эришилади [33]:
• давлат томонидан амалга оширилади-ган ижтимоий-иктисодий ислохотлар, нафакат макроиктисодий баркарорликка эришишга олиб келади, балки жамиятдаги урта синфнинг усишига хам таъсир курсатади;
• инсон капиталининг усишига каратилган махсус ижтимоий сиёсат натижасида урта синф жамият учун о^р юк эмас, балки ривожланиш учун энг мухим иктисодий омил булиб хисобланади;
• урта синф илмий ва технологик потенци-ални такрор ишлаб чикариш учун асос булиб хиз-мат килади, бунда ахолининг турмуш даражасини ошириш ва жамтариш оркали иктисодиётга инвестиция киритишни таъминлайди.
Фойдаланган адабиётлар руйхати:
1. Тихонова Н.Е. Критерии выделения и определение численности среднего класса в современном российском обществе // Городской средний класс в современной России. Аналитический доклад ИС РАН. М., 2007.
2. James Bradshaw (1745). scheme to prevent the running of Irish wools to France: and Irish woollen goods to foreign countries. By prohibiting the importation of Spanish wools into Ireland, ... Humbly offered to the consideration of Parliament. By a Merchant of London. printed for J. Smith, and G. Faulkner. pp. 4-5. Retrieved 18 May 2012.
3. Blumin S.M. The emergence of the middle class: social experience it the American city, 1760— 1900. New York: Cambridge University Press, 1989.
4. Archer M., Blau J. Class Formation in Nineteenth7Century America: The Case of the Middle Class // Annual Review of Sociology. 1993. Vol. 19. P. 17—41.
5. Хальбвакс М. Характеристики средних классов (1939) // М. Хальбвакс. Социальные классы и морфология. М.: Институт экспериментальной социологии, 2000.
6. Тихонова Н.Е. Критерии выделения и определение численности среднего класса в современном российском обществе // Городской средний класс в современной России. Аналитический доклад ИС РАН. М., 2007.
7. Savage M. Property, Bureaucracy and Culture: Middle class Formation in Contemporary Britain / M. Savage et al. L.; N.Y.: Routledge, 1992.
8. Емельянова Т.П. Конструирование социальных представлений в условиях трансформации российского общества. М., 2006.
9. Pressman S. The decline of the middle class: an international perspective [Упадок среднего класса: международная перспектива] //Journal of economic. 2007. Vol. 41. Iss. 1. Mar. P. 181—200. URL:http://search.proquest.com/docview/208853645/fulltextPDF/131603BE30756FCFA F8/7?accountid=35419
10. Eisenhauer J.G. An Economic Definition of the Middle Class. [Экономическое определение среднего класса] // Forum for Social Economics. 2008. Vol. 37. Iss. 2. Aug. P. 103—113. http:// search.proquest.com/docview/211499780/fulltextPDF/131603BE30756FCFAF8/3?accountid=35419
11. Ричард Анкер. Черта бедности в странах мира: новая методология и сопоставимые оценки // Международный обзор труда. Том 144. № 4 М. 2008.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)
12. Alkire S., Foster J. E. Counting and Multidimensional Poverty Measurement // Journal of Public Economics. 2011. № 95. P. 476-487.
13. Кирута А. Я. Неравенство, экономический рост и демография: неисследованные взаимосвязи. http:www.hse.ru/data/265/769/1238/ Kiruta.doc
14. Меркулова Т. В. Экономический рост и неравенство: институциональный аспект и эмпирический анализ // Экономическая теория. 2009. № 1. С. 81-90.
15. Фляшникова А. Бщшсть i багатство в наукових теорiях i сучасних досшдженнях. http:www. politik.org.ua
16. Deichmann U. Geographical Aspects of Identity and Poverty. 1999. http://www.worldbank. org/poverty/inequal/index.htm
17. The Global Middle Class Views on Democracy, Religion, Values, and Life Satisfaction in Emerging Nations Pew Global Attitudes Project. http://www.pewglobal.org
18. The Middle Classes, Education and Mobility by Florencia Torche and Luis Felipe Lopez-Calva from issue: free trade and market access, winter 2011. http://www.americas-quarterly.org/node/2152
19. Bedi T., Coudouel A., Simler K. More than a pretty picture: using poverty maps to design better policies and interventions. Washington DC.: The World Bank. 230 p.
20. Перегуда Ю.А. Средний класс - фактор регионального развития. Псковский регионо-логический журнал № 24/2015. С. 40.
21. https://knowledge4policy.ec.europa.eu/foresight/topic/growing-consumerism/more-developments-relevant-growing-consumerism_en
22. https://www.bloomberg.com/features/2021-emerging-markets-middle-class/?srnd=premium-europe
23. Banerjee Abhijit V., Duflo Esther. What Is Middle Class about the Middle Classes around the World? [Что такое средний класс в мировом масштабе?] // The Journal of Economic Perspectives. 2008. Vol. 22. Iss. 2. P. 3—28. URL:http://search.proquest.com/docview/212109917/fulltextPDF/13 1603BE30756FCFAF8/1?accountid=35419.
24. Богомолова Н.Н., Донцов А.И., Фоломеева Т.В. Психология больших социальных групп: новые судьбы, новые подходы // Социальная психология в современном мире / Под ред. Г.М. Андреевой, А.И. Донцова. М., 2002. с. 142.
25. Стариков Е.Н. «Угрожает» ли нам появление среднего класса? // Знамя. 1990. № 10.
26. Наумова Ф.М. Переходный период: мировой опыт и наши проблемы // Коммунист. 1990. № 8.
27. Кустырев А. Начало русской революции: версия Макса Вебера // Вопросы философии. 1990. № 8.
28. The Middle Classes, Education and Mobility by Florencia Torche and Luis Felipe Lopez-Calva from issue: free trade and market access, winter 2011.http://www.americas-quarterly.org/node/2152
29. Бозор иктисодиётига утиш даврида мулк таркибининг узгариши (Узбекистан Республикаси материаллари мисолида). Ф.А.Вахабов Автореферати. -Тошкент: "Университет", 2007. 14 бет.
30. Каримов И.А. Демократик хукукий давлат, эркин иктисодиёт талабларини тулик жорий этиш, фукаролик жамияти асосларини куриш фаровон хаётимиз гаровидир. - Тошкент: "Узбекистан", 2007. 25 бет.
31. Nozim Muminov., Tatyana Kim., Farmonqul Egamberdiyev., Anastas Ambartsumyan (2020). fflE WAYS OF IMPROVEMENT OF LIVING STANDARDS. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Vol. 24, Issue 04, 1950-1953. ISSN: 1965-1980. DOI: 10.37200/IJPR/V24I4/PR201305
32. https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/living-standards-2
33. Homi Kharas. The Emerging middle class in developing countries / Research area: Global Development Outlook/ January 2010. http://www.oecd.org/social/poverty/44457738.pdf
34. The Developing World's Bulging (but Vulnerable) "Middle Class" https://documents1. worldbank.org/curated/en/510831468155726199/pdf/WPS4816.pdf
35. Milanovic, B, and S Yitzhaki, «Decomposing World Income Distribution: Does the World Have a Middle Class?,» Review of Income and Wealth, Vol. 48, No. 2, 2002, pp. 155-178.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)