CC BY
3УДК 39(476-22)(091)
ЗБ1РАЛЬНЩТВА У С1СТЭМЕ ЖЫЦЦЕЗАБЕСПЯЧЭННЯ ПАСЛЯВАЕННАЙ БЕЛАРУСКАЙ ВЁСК11
канд. гicm. навук, дац. А.В. СУМКО (Полацк дзяржауны ушверсШэт)
Анал1зуеццароля i месца зб1ральн1цтва у с1стэме жыццезабеспячэння паваеннай беларускай вёск ва умовах аднауленчых працэсау. У якасьцi крынщ ebicmynai матэрыялы вуснай гiсторыi. У навуковы зварот упершыню уведзены этнаграфiчныя крышцы, зафжсаваныя падчас палявых даследаванняу 2000-х гг. на тэрыторьп Беларускага Падзвтня.
Ключавыя словы: пасляваеннае аднауленне, вёска, &стэма жыццезабеспячэння, промыслы, збiральнiцтва, Беларускае Падзвтне.
Уводзшы. Збiральнiцтва з'яуляецца дапаможным заняткам да земляробства як асноунай крынщы здабывання сродкау юнавання у сельскай мясцовасщ. Аднак яго нельга разглядаць як марпнальны промысел, ям дазваляу атрымлiваць нязначны аб'ём дадатковага харчавання, бо "дары прыроды" забяспечвалi людзей неабходнай для жыцця сыравшай, кармамi для скацiны, лекавымi сродкамi [1, с. 38]. Дармовыя прыродныя рэсурсы рабiлi ежу больш разнастайнай i узбагачалi рацыён вяскоуца вiтамiнамi i м^аэле-ментамi. Каласальную ролю не проста у сiстэме жыццезабеспячэння, але у сферы фiзiчнага выжывання людзей, збiральнiцтва пачынала адыгрываць у "галодныя гады" - падчас ваенных канфлштау цi стыхiйных бедствау (засух^ няурадлiвых гадоу), бо менавiта яно давала неабходны мiнiмум, якi дазваляу чалавеку не памерцi з голаду. Вельмi яскрава гэта праявiлася у першыя гады пасля вызвалення Беларус ад нацыстау, калi у спустошаных раёнах сельская гаспадарка знаходзiлася у стане поунага заняпаду i разбурэння. Людзi былi вымушаныя змагацца за выжыванне, максiмальна выкарыстоуваючы усе наяуныя рэсурсы. Разам з тым, роля i месца збiральнiцтва у астэме жыццезабеспячэння беларускай вёскi у перыяд пасляваеннага аднаулення недастаткова асвятлялася у айчыннай гiстарыяграфii. Праблема выкарыстання прыродных рэ-сурсау у паусядзенным жыцщ разглядалася пераважна у кантэксце асвятлення традыцыйнай матэрыяль-най беларускай культуры [2], традыцый харчавання [3; 4], традыцыйных уяуленняу беларусау аб раслш-ным свеце [5; 6] i iнш. Збiральнiцтву, як аднаму са спрадвечных спосабау здабывання раслiннай i жывёль-най ежы, прысвечаны раздзел у шматтомным гiсторыка-этнаграфiчным даследаваннi пад агульнай назвай "Беларусы" [1], дзе у гiстарычнай рэтраспекцыi, пераважна на падставе матэрыялау Х1Х i ХХ ст., разгляда-ецца дынамiка развщця промыслау, прыводзiцца спектр раслiн i сыравiны, перыяды iх збору, а таксама падкрэ^ваеца роля этнiчнага вопыту, якi перыядычна актуалiзуецца у неспрыяльныя эканамiчныя перыяды. Рэчаiснасць пасля вызвалення ад нацыстау амаль не закраналася у даследаваннях, аутары з большага адзначалi, што у першае пасляваеннае дзесяцiгоддзе у сувязi з недахопам прадуктау харчавання i прамы-словай прадукцыi назiралася ажыуленне промыслау i рамествау, а у сютэме харчавання менш ужывалi базавыя прадукты i часцей выкарыстоУвалi прыдатныя да яды части раслш.
У якасщ геаграфй даследавання выступае сучасная Вщебская вобласць, на тэрыторыi якой у пасля-ваенныя гады суiснавалi два субрэпёны з рознымi зыходнымi сацыяльна-эканамiчнымi умовамi (ва усход-нiх раёнах - аднаулення сельскай гаспадарю i калгаснай сiстэмы, у заходнiх раёнах - паступовая лшвща-цыя аднаасобных гаспадарак i пераход да прымусовай калектывiзацыi, якая суправаджалася разбурэннем традыцыйнага сялянскага ладу жыцця) i неаднолькавай ступенню разбурэння. Такiм чынам, Вщебшчына -унiкальны рэгiён, якi прадстауляе дзве мадэлi сiстэмы жыццезабеспячэння у пасляваенны перыяд, якiя мо-гуць быць транспарэнтнымi для усёй Беларуа, як для Усходняй, так i для Заходняй. Вывучэнне праблемы выкарыстання прыродных рэсурсау у пасляваенныя гады на прыкладзе пэунага рэгiёну дае магчымасць дэталёва прааналiзаваць з'яву, вызначыць ролю i месца збiральнiцтва у сiстэме жыццезабеспячэння пасля-ваеннай вёсю. Паводле гiсторыка-этнаграфiчнага раёнавання, геаграфiя даследавання адпавядае рэгiёну Беларускага Падзвiння.
У якасщ крынщ выступш матэрыялы вуснай псторьи, зафiксаваныя падчас палявых экспедыцый Цэнтра вуснай гiсторыi i палявых даследаванняу Полацкага дзяржаунага унiверсiтэта у 2000-х гг. на тэры-торыи Беларускага Падзвiння. Пераважная большасць рэспандэнтау былi непауналетнiмi у разглядаемы перыяд, але дзещ i падлеткi адыгрывалi вельмi значную ролю у пасляваеннай астэме жыццезабеспячэння, валодалi пэунай сютэмай ведау, якую засвойвалi ад дарослых.
1 Артыкул падрыхтаваны у рамках праекта БРФФД-РФФД "Субкультура детства в дискурсе устной истории, языке и фольклоре Витебско-Псковского пограничья ХХ - начала ХХ1 века", дамова № Г20Р-095/.
Асноуная частка. Разглядаемы рэгiён вельмi пацярпеу падчас вайны i нацысцкай акупацыи. З 36 найбольш пацярпелых раёнау рэспублiкi, 13 (больш 36% ад уах) раёнау адносiлiся да сучаснай Вщебскай вобласцi. Некаторыя населеныя пункты былi цалкам спустошаныя. Паказальнай можа быць сiтуацыя у вызваленым Расонскiм раёне, дзе у 10 з 16 сельсюх саветау былi цалкам знiшчаны грамадзскiя i жылыя забудовы, сельскагаспадарчы iнвентар i дамашшя жывёлы, а з 38 000 даваенага насельнщтва засталося 17 508 чалавек, яюя ва умовах ваеных дзеянняу 1944 г. пасяуныя работы не праводзш [7, л. 13]. Частка насельнщтва Расонскага раёна амаль год хавалася у лясах, а частка была эва^равана у раёны Калшш-градскай вобласцi. Пасля вяртання на вызваленую тэрыторыю людзi апынулкя у надзвычай экстрэмаль-ных умовах: "Уся дзярэуня згарэушы. Весь Расонск раён счытай згарэушы. На пянёк сталi, пастаялi, пакруцшся, нiчога не было... бур'ян."2. На спустошанай тэрыторьи велыш востра стаяла праблема з пра-дуктамi харчавання. У надзвычай складаным становiшчы апынулiся тыя, хто вяртауся з нямецкага палону або эвакуацыи, бо яны не мелi уласных харчовых запасау, а разлiчваць на ураджай са свайго прысядзiбнага участка не даводзiлася. Адноуленыя у першы год пасля вызвалення калгасы знаходзiлiся у цяжкiм стане, асаблiва у раёнах, найбольш пацярпелых ад нацыстау, таму магчымасцi эканамiчнай дапамоп был вельмi абмежаваныя. Напрыклад, у дакладной запiсцы сакратару Полацкага абкама КП(б)Б ад 25 студзеня 1946 г. паведамлялася, што у Асвейсюм раёне пасля таго, як калгасы разлiчылiся па усiх вiдах хлебапаставак з дзяржавай толью у пящ калгасах былi засыпаны насенныя фонды i выдадзена авансам калгаснiкам ад 200 да 500 грам на працадзень (200 чалавек), у астатшх 69 калгасах (7 898 чалавек) насенныя фонды засталюя не запоУненымi i на працаднi нiчога не было размеркавана [8, л. 1]. Акрамя таго, атуацыю з харчаваннем ускладнялi пасляваенныя неураджаi, якiя былi вынiкам неспрыяльных умоу надвор'я у 1945 i 1946 гадах. Напрыклад, у тым жа Асвейскiм раёне у 1945 г. на працягу двух тыдняу iшлi штодня пралiуныя дажджы, якiя прывялi да разлiвання вадаёмау i знiшчылi фактычна увесь ураджай [8, л. 12]. Голад i звязанае з iм знясшенне станавiлiся прычынай росту хваробау i смертнасцi у рэгiёне: "Ад голада людзi пухлi. Мы былi павысыхаушы, тольк не умiралi. У Нты ручк як ттачю, а жывот можа, што вадой паiлi, жывот быу бальшы" (Верхнядзвшсю р-н)3.У ежу шло усё, што мог пераварыць чалавечы страушк: "Да, а як жа ш! Усё елi, тады, як ужо вясна ды лета, тады лягчэй, ужэ на поле сабiралi шчаулюк, там усякую траву" (Полацю р-н)4. У таюх умовах збiральнiцтва набывае вельмi значную ролю i становщца адной з асноуных крынiц жыццезабеспячэння. Акрамя задавольвання базавых патрэб, дзiкарослыя раслiны выкарыстоуваль ся у розных сферах, у тым л^у для лячэння i нармалiзацыi асноуных фiзiялагiчных функцый чалавека [6, с. 42].
Збiральнiцтва дазваляла перажыць складаны вясновы перыяд i пратрымацца да новага ураджаю. Пра гэта вельмi красамоуна узгадвалi рэспандэнты: "Ну даждалiся лета. I гэта ужо аджылi, паявiуся шчавель, паявiлiся грыбы.. Тут ужо i агарод пасеялi, восенню мы ужо нармальна былГ (Полацю р-н)5; "Як выжылi ? - Лебяду, кратву елi. Уягады хадзт." (Мiёрскi р-н)6.
Неабходна адзначыць, што збiральнiцтва пасляваеннага часу аргашчна звязана з усёй сютэмай этна-батанiчных ведау, уласцiвых беларускай традыцыйнай культуры, iншымi словамi пошук ядомых раслiн адбывауся не хаатычна, а з улшам шматвекавога досведу у галiне этнабатанш. Гэта падцвярджаецца тым, што экстрымальныя перыяды у гiсторыi беларускага этнаса щ яго асобных частак у папярэдшя эпохi адбы-валiся перыядычна i былi звязаны не толью са шматлiкiмi войнамi, але i частымi неУродамi. У пэун^1я гады Х1Х ст. мука была толью связуючым кампанентам, а аснову хлеба складала трава (лебяда, шчавель, жалу-ды i iнш) [3, с. 174]. Як адзначау В.С. Цггоу, суровы гiстарычны вопыт навучыу беларусау звяртацца у цяжкi часы да тых вiдау флоры, якiя у сiстэме народных ведау лiчылiся патэнцыяльна карыснымi, i у экстрэмальных умовах уключаць iх у рацыён харчавання. У гады недароду i лiхалеццяу у хлеб, апрача мякiны, лутну i лебяды, дабаулялi лiсце лшы, маладой папарацi, балотнага бабоУнiку, верасу, капытшку, вадзяных гарлачыкау, кветкi канюшыны, дзятлiны, бярозавую кару i шш. [2, с. 181]. Выкарыстанне этшч-нага вопыту у сферы экстрымальнай гастранамii было характэрна для усёй Беларуа i сустракаецца у роз-н^1я гiстарычныя пер^гяды: "Ён (паляшук) умее павялiчыць запасы хлеба, дадаючы да мукi лебяду -пустазелле, вядомае яму з даунiх часоу; радзей дадае вотруб'е, а калi выпадае галодны год, дык i белую глiну дамешвае, тую самую, што аздабляе i аднауляе хату, а у неУрадлiвыя гады напауняе ёю страунiк, суцiшваючы пакуты ад голаду. Зрэшты яго падтрымлiвае бульбачка, лясныя ягады, арэхi, грыбы. Палес-к1я жанчыны ведаюць свой край i бяруць ад яго усё, што можна з'есщ" [9, 8. 63].
У крытычныя пер^гяды менавиа дзiкаросл^Iя раслiны з'яулялiся тым неабходных для жыццядзей-насцi арганiзма харчовым рэсурсам, якi, ва умовах катастрафiчнага недахопу базавых прадуктау, дазваляу
2Фальклорны арх1у Полацкага дзяржаунага ун1верс1тэта (ФА ПДУ) : Зап. у 2019 г. ад Кандрацьевай Надзе1 Антонауны, 1928 г.н., в. Янкав1чы Расонскага р-на.
3 ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Аненскай Яугени Васшьеуны, 1933 г.н. (нар. у в. Буды), Асвея Верхнядзвшскага р-на.
4 ФА ПДУ: Зап. у 2018 г. ад Скачыхша Васшя М1хайлав1ча, 1936 г.н., в. Мурау1 Полацкага р-на.
5 ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Лук'янавай Марын Сцяпанауны, 1936 г.н., в. Шпакоушчына Полацкага р-на.
6 ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Шокель Лшп М1хайлауны, 1940 г.н., в. Дворнае Сяло М1ёрскага р-на.
чалавеку не памерт з голаду. Прадукты збiральнiцтва давалi неабходныя бялкi i вгтамшы. Палявыя дасле-даваннi амаль ва уах раёнах Вщебшчыны фiксуюць, што самай распаусюджанай раслiнай, якую yжывалi у ежу быу палявы шчавель: "- (Дык, а што елi?) - Шчавель! - (А еще што дабаyлялi?) - Не было болi чаго" (Расонсю р-н)7; "Шчаулю пераела столью, скольш не нада, вот так" (Полацю р-н)8; ХадзШ, сабiралi, iскалi i шчавель, i траву, i кратву, i усе, дзе ж тольт было. Ужо i шчавель той абарвалi i няма, дзе той шчавель найдi. Уся дярэуня ж... I травой гэтай i выжылi "(Лепельсю р-н)9; "Был очень страшный голод один сезон, пока новой картошки не дождались. Нас выручал щавель. Всех выручал. Мы ходили дети, мама с бабушкой - все на работе, а мы ходили с мешками под Дрису и под Двину, в Лешково... мы мешками таскали щавель, а мама варила и делала лепёшки. Из мешка получалось вот столько (показывает горсточку)" (Верхнедвинский р-н)10. Шчауе здауна выкарыстоувалася у сютэме харчавання, аднак у пава-енныя гады, па сведчаннях рэспандэнтау, маштабы спажывання гэтай раслшы значна узра^ i менавиа яна складала аснову сезоннага паусядзённага рацыёну.
Разам са шчауем часта узгадваецца кратва, выкарыстанне якой у ежу было вельмi распаусюджана у веснавы перыяд: "Ну кратву варыць трэба было, шчаулю нада было дабавщь, каб юславата троху было i усё, i шчавель, кратву i ел^ не было тчога тады" (Полацш р-н)11; " - (А вот шчавель, крапiву ?) - А ну эта кагда нарасцёт зелень, тогда уже мы жьш. Тогда шчавель с кратвай - гэта ужо харошыя, харошыя шчы шчыталкь. Вкусно, юсленьюя" (Глыбоцю р-н)12; "Лебяду, кратву вясной, калiмалоденькая"(Мiёрскi р-н)13. У галодныя гады кратву выбiралi пад корань: "Кратву сабiралi, ел^ Кратука малодзенькая, янаукусная. Калi я тут пайшла, гляджу - кратва расцець, после вайны, кажу, ужо б абадралi, а цяпер зарастаець"(Расонсы р-н)14. Успамты рэспандэнтау сведчаць пра тое, што кратва у якаст неабходнага кампанента паваеннай сютэмы харчавання у веснавы перыяд была характерна не толью для вясковых жыхароу, але i гарадскога насельнщтва: "Горад, тады мяшкамi сабiралi, спрашывалi: "Дзе як кустартк, дзе лучшэ кратварасцёт ?" Сабiралi, дзетачка, гэтую кратву. - (З горада к вам кратву сабiраць прыязжалi?) - К нам! Мы самi пачцi галадалi i к нам кажды дзень па дзесяць чалавек прыхадШ: "Што-небудзь дайце ". Каму бульбгну, каму дзве, каму лепёшку, каму блточак, каму какой зацiрачкi даш паесцi, людзi галодныя"15.
Кратва з даутх часоу шырока прымянялася у штодзенным жыцт беларускага селянiна i выкары-стоуваецца да сённяшняга часу. Гэтая раслта ёсць даступнай, расце паблiзу дамоу i агароджау, уздоуж рэк, у хмызняках. Лiсце крапiвы з'яуляецца своеасаблiвым прыродным полiвiтамiнным канцэнтратам, бо yтрымлiвае аскарбiнавую кiслату (да 200 мг%), вiтамiны К, В2, карацiн i карацiноiды (да 50 мг%), прота-парфiрын i хларафiл (да 5%), глiказiд уртыцын, эфiрны алей, дубшьныя i бялковыя рэчы, мурашыную i пантатэнавую кiслоты, сiтастэрын, вiёлаксацiн, камедзi, солi жалеза, кальцыю i калiю, серу, воск [10, с. 219]. У перыяд адноснага дабрабыту у ежу пераважна yжывалi маладыя пабегi крапiвы, успамiны пра экстрымальныя часы сведчаць, што на гэтую акалiчнасць не звярталi увап, аднак крэспандэнты усведам-лялi уздзеянне карысных уласцiвасцей раслiны. "Раньше делали салаты из крапивы. Послевоенное время -варили борщи, они очень полезные, много витаминов. Я показывал внучке, как есть сырую крапиву. Вот так скручиваешь листочки, съедаешь. Получается с одного-двух листочков - дневной рацион витаминов" [5, с. 160]. Неабходна адзначыць, што выкарыстанне кратвы не абмяжоувалася сктэмай харчавання, яна мела i экстраутылггарнае значэнне, якое з гледзшча вяскоуца было не менш важным для стабшьнага жыццязабеспячэння.
Безумоуна, функцыянальнасць i эффектыунасць збiральнiцтва у сiстэме жыццезабеспячэння най-перш былi абумоулены канкрэтнымi прыроднымi yмовамi м^арэпёну. Ад спецыфiкi ландшафту залежау спектр збiральнiцтва i маштаб выкарыстання прыродных рэсурсау. Напрыклад, аер, якi часта сустракаецца ва успамтах пра пасляваенную рэчаiснасць, вельмi актыуна выкарыстоувауся у прыазёрных вёсках цi населеных пунктах паблiзу рэк цi забалочаных участкау. Пры гэтым можна адзначыць вельмi шырокую функцыянальнасць дадзенай раслiны у сiстэме жыццезабеспячэння беларускай вёскi. Аер выкарыстоувал^ як у якасцi харчовага сурагату, так i у якаст атрыбута, неабходнага для выпечкi хлеба, калi раслiна дада-вала гатоваму хлебнаму бохану асаблiвы водар i прысмак: " - (А аер т елi?) - Елi, суп варылi... Сабiраеш, перабiраеш, сякеш, юпятнком ашпарыш i тады, калi есць мука, прыкалоцш, а калi не, так" (Расонсю р-н)16;
7ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Таратутю Любов1 Ягорауны, 1927 г.н, в. Галоучыцы Расонскага р-на.
8ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Гураучанка Валянц1ны Грыгор'еуны, 1928 г.н. у в. Мах1рова Полацкага р-на.
9ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Кавалёускай Надзе1 Александрауны, 1937 г.н., в. Мацюшына Лепельскага р-на.
10 ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Скавародко Елены Усцшауны, 1937 г.н., в Смулькава Верхнядзвшскага р-на.
11 ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Гураучанка Валянцшы Грыгор'еуны, 1928 г.н. у в. Мах1рова Полацкага р-на.
12 ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Мшещя М1хайлав1ча Вяля, 1926 г.н., в. Ломашы Глыбоцкага р-на.
13 ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Пашкоускай Арыядны Уладз1м1рауны, 1934 г.н., в. Целеуцы М1ёрскага р-на.
14 ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Высоцкай Таюн 1ванауны, 1935 г.н, у в. Галоучыцы Расонскага р-на.
15 ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Яюменка Лшн Якаулеуны, 1931 г.н. (пад Вщебскам), г. Дзюна М1ёрскага р-на.
16 ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Высоцкай Таюн 1ванауны, 1935 г.н, у в. Галоучыцы Расонскага р-на.
"Бывала, кагда хлеб пяклi раньшэ, аiр гэты падсявалi, тады хлеб дужа укусна пахнщь. Раньшэ ж пяклi хлеб усе. Ай, як укусна аiр у хлебе!" (Вщебсю р-н)17. У ежу спажывалi карэнш аеру, яюя былi багатымi на крахмал, мелi вял^ю колькасць эфiрнага алею (да 4,8%), у склад якога уваходзщь тнен (1%), камфен (7%), каламен (10%), ^камфара (8,7%) i шш., а таксама горкi глiказiд акарын, дубшьныя рэчывы, аскарбiнавая кiслата (да 150 мг) [10, с. 124]. Дзякуючы фармакалапчным уласцiвасцям раслiну выкарыстоУвалi як лека-вы сродак, яю дапамагау пры розных хваробах, пераважна праблемах са страушкам цi зубами "Ад жалудку памагащь корань аiра, выкапаць яго, памыць добра i пасушыць"(Докшыцт р-н)18; "Мне балеу неяк зуб, работала на ферме, а мне гавораць, ёсць аiрава карэнне. У стакан юпятку, аiрава карэнне - i пастащь скольт, нацятць. Тры-чатыры карашт. Я ж гэта здзелала, а вада - горкая-горкая. Вазьмi у рот вады. Ды пайшла я да фермы. Пахадзыа па ферме i горка стала у роце, запякло кожу, мне зуб ужо i не балеу, пайшла да урача. Дык я яго умярцвыа, той зуб гэтым карэннем аiра "(Докшыцю р-н)19. Ва успамшах пра першыя пасляваенныя гады аер часта ф^урыравау як надзейны сродак у барацьбе з блохами "Ну, а тады пасля, ужо не знаю чым, i вошы гэтыя пайшлi, а блохi засталкя. А блохi аiру баялiся. Нехта ж падсказы-вау. Мама калi пойдзець куды-небудь, там на сабранне, а мы з братам бягом у стаут, аiру гэтага налутм i абкладалкя...." (Верхнядзвшсш р-н)20; '^ррвалi, кiдалi па зямлi, дауней жа было клапоу, не клапоу, а блох, ад блох кiдалi" (Ушацю р-н)21. Аер выкарыстоУвалi у штодзенным жыцщ. Адвар з карэнняу ужывалi для умацавання валасоу: "у ваду гарачую аiр кiдалi. Ён вабшчэ, i галаву, воласы дужа добра. Корнямi." (Док-шыцю р-н)22. З раслшы рабш для дзетак лялькк "З аiра дзелалi лялью, косы запляталi. Рабяты як лучшых не вiдзелi, так i гэты былi iгрушкi. Усё сваё было, грошай не было" (Верхнядзвшсю р-н)23. Прысутшчау аер i у абрадавым жыцщ паваеннай беларускай вёсю - iм традыцыйна упрыгожвалi хаты на Троiцу.
Матэрыялы вуснай псторыи пра пасляваенны час фшсуюць, што рэестр раслiн, якiя выкарыстоува-лiся у якасцi харчовага дадатку значна павялiчваецца за кошт тых зёлак i раслiн, цi iх частак, якiя ва умовах адноснага дабрабыту практычна не выкарыстоУвалiся (кара дрэу, канюшына, шчавульнiк, асака, лебяда, хвошч, шштка, кiслiца i шш.). Гэта падцвярджаецца дакументамi, якiя захоуваюцца у архiвах. Напрыклад, журналiст цэнтральнай савецкай газеты "Прауда" паведамляу галоунаму рэдактару сваё ураджанне ад прыезду у Беларусь вясной 1946 г.: "Я посетил также восточные районы БССР, в Освейском районе в колхозе "Красные стрелки" люди едят лебеду, березовую и сосновую кору, и это 2 года после освобождения!" [11, с. 102]. Шырокае бытаванне экстрэмальнай гастранамп фшсуецца пераважна ва усходшх, найбольш пацярпелых ад вайны, раёнах рэгiёну. "Вярнулiся на папялiшча. Пустая дзярэуня. Сабiралi уся-кую траву, пучю, асобена вясной. Яны з вясны асобеннарастуць таюя гегяльш. Iмы iх сабiралi i елi прама там, як i шчавель, сырым" (Верхнядзвшсю р-н)24; "Ай траву, траву всякую елi. - (А якую?) - Ну гягелi елi. - (А это што за трава?) - Яны татя як струю. Рвалi, малолi, мялi, пышк пякл/'" (Расонсю р-н)25;. "Во, трава асака - скублi. А так, клевер сядзщь белы, а то красны, сушылi яго" (Докшыцю р-н)26; "Елi траву. Во якая расцець дыдка такая i семя чорнае, шчавульшк"(Полацт р-н)27. Неабходна адзначыць, што спа-жыванне шчавульшка (щ конскага шчауля) у пасляваеннай сютэме жыццезабеспячэння не абмяжоувалася харчовай сферай, корань раслшы выкарыстоувауся у якасщ лекавага сродку: " (Так, а консю шчавель, там што бралi вот эты зернi? ) - Корань. I гэтат корань цёрлi, тады у юпяток гэтат, конст, гэтат шчавель, i гэтым мыемся. I вот раз памыемся у бане, два, тры i гэта ужэ, часотка гэта прападае" (Полацю р-н)28. Палявыя матэрыялы фшсуюць, што i у заходнiх раёнах уключэнне у паусядзённы пасляваенны рацыён раслiнных прадуктау-сурагатау было таксама значна пашырана."Шчавультк, а там зёрнушт, сморгалi, сушылi, nерамалвалi "(Глыбоцю р-н)29; "Тады такая асочка была, яна неяк як гарошак, дробненькая, збiралi гэтую асочку, малолi i елi.." (Мiёрскi р-н)30.
Акрамя травы, якую спажывалi з вясны, распаусюджаным харчовым рэсурсам былi разнастайн^1я ягады. "Як тока начынаюцца вот эта, мы тока гэтым i жылi. Лесам. Гэта ужо былi вот так наеушысь"
17 ФА ПДУ: Зап. у 2007 г. ад Ганчаровай Аляксандры 1гнатауны, 1925 г.н., в. Аляксандраука Вщебскага р-на.
18 ФА ПДУ :Зап. у 2011 г. ад Гапаненак Ганны Васшьеуны, 1933 г.н. у в. Валодзью Докшыцкага р-на.
19 ФА ПДУ: Зап. у 2011 г. ад Кщько Ганны Сямёнауны 1925 г.н. у в. Сабары Докшыцкага р-на.
20ФА ПДУ: Зап. у 2018 г. ад Гайбут Веры Юрылауны, 1941 г.н., в. Жыгул1 Верхнядзвшскага р-на.
21ФА ПДУ: Зап. у 2006 г. ад Кул1чонак Анны Антонауны, 1928 г.н., в. Старына Ушацкага р-на.
22ФА ПДУ: Зап. у 2009 г. ад Карн1лов1ч Аляксандры Рыгорауны, 1936 г.н., в. Стараселле Докшыцкага р-на.
23ФА ПДУ: Зап. студ. ПДУ Захарэв1ч Ала 1 Жолудзева Палша ад Мядзель Мары1 Васшеуны, 1927 г.н., нар. у в. Аляксееуцы i Казловай Н1ны 1ванауны, 1941 г.н., нар. у в. Страшныя (Новы Строй) у в. Дзёрнав!чы.
24ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Аненскай Яугенн Васшьеуны, 1933 г.н. (нар. у в. Буды), Асвея Верхнядзвiнскага р-на.
25ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Шауцовай Валянцiны 1ванауны, 1929 г.н., в. Янкавiчы Расонскага р-на.
26ФА ПДУ: Зап. у 2009 г. ад Пецько Галшы Сцяпанауны, 1931 г.н., в. Рачныя Докшыцкага р-на.
27ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Чарнев!ч Зшащы Матвееуны, 1939 г., в . Заазерье Полацкага р-на.
28ФА ПДУ : Зап. у 2019 г. ад Гураучанка Валянцшы Грыгор'еуны, 1928 г.н. у в. Мах!рова Полацкага р-на.
29ФА ПДУ : Зап. у 2020 г. ад Куц Аллы Янауны, 1936 г.н. (нар. у в. Хралы Глыбоцкага р-на).
30ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Пашкоускай Арыядны Уладзiмiрауны, 1934 г.н., в. Целеуцы Мiёрскага р-на.
(Полацю р-н)31. Збiралi чарнщы, сунщы, малiны, бруснiцы, журавiны. Большасць рэспандэнтау адзначала, што у паваенныя гады вельмi шмат было малшы: "Малiну вось пасля вайны, можа што было пажжонае усё i пустувала, но малты было проста наросшы мора."(Верхнядзвшсю р-н)32. Ягады выкарыстоyвалi у ежу, асаблiва чарнiцы, яюя паспявалi у палове чэрвеня i iншы раз гэта быу асноуны прадукт харчавання: "Як была дзеукай як няма што есцi дык тады, карова была, малака, ягада чартка, наберыш i паяа, а тады у малако насыпеш i лыжкай гэтыя ягады чартю i з малаком" (Браслаусю р-н)33. Ягады, яюя патрабавалi цукру для кансервацьи, на зiму не нарыхтоувалкя, адразу спажывалкя. "Некалi было хадзщь. Калi тольк для сябе, да i то ж сахара не было. За невашта было купщь. Мы малыя бегалi, поуную даяначку наберым, прынясём i з малаком з 'ядзем "(Полацю р-н)34.
Ва успамшах пра паваенны час большасць рэспандэнтау, пераважна з населеных пунктау, яюя былi у адноснай даступнасцi ад горада, цi буйных мястэчак, чыгуначных станцый, узгадвалi пра камерцыйны аспект збiральнiцтва. Бо рэалiзацыя ягад прыносша невялiкi, але стабiльны даход, яю давау неабходныя сродкi для набыцця базавых прадуктау харчавання i таварау першай неабходнасцi: "Ягадзту, бегалi, сабiралi - прадавалi. УБешанковiчы пяшком насш" (Бешанков р-н)35; "Саберышягад яюх-небудзь i нясёш на плячах, вот так напрамю, цераз лес. Тады прададзiм на базары, кутм хлеб i камсы якой-небудзь. Хадзiлi i дарослыя, нада ж была i капеечка, нада ж было хлеб купщь. Раненька да работы пабягуць i саберуць, а потым у горад вырвуцца. А як жыць ?!" (Полацю р-н)36. Прыведзены прыклад, хутчэй выключэнне, бо большасць рэспандэнтау сведчаць, што збор i рэалiзацыя ягад у паваенныя гады з большага уваходзша у кампетэнцыю дзяцей, бо дарослыя былi занятыя цi у калгасе, щ у сваёй гаспадарцы. "Мне было помню адзiнаццаць гадоу, як мы у дзяцiнстве ягады: чарнщы, малiны сабiралi i насiлi прадаваць у тое Варапаева на базар. Дзень збiраем, а на другi дзень нясём прадаваць за капейю. А пад вечар наша мама iшла сюды у Варапаева за гэтыя нашы капейш у вочараць за хлебам" (Пастаусю р-н)37; "Мацi у мяне была тольк адна i ёй хватала хазяйства, ужо я як падрасла, то я ужо хадзша у ягады" (Глубоцю р-н)38.
Калi сталi дзейшчаць нарыхтоучыя канторы, то ягады i грыбы пачалi здаваць туды, каб атрымаць да-датковыя грошы щ тавары. Гэта, у сваю чаргу, актуалiзавала збiральнiцтва i павысiла яго значэнне у гаспа-дарчай дзейнасщ вяскоуцау, перш за усё для тых населенных пунктау, якiя з-за свайго месцараспалажэння не маглi атрымоуваць дадатковы прыбытак ад рэалiзацыi, напрыклад, тых жа ягад. Неабходна адзначыць, што рэспандэнты, яшя пражывалi на тэрыторыi заходнiх раёнау, узгадвалi, што актыунае збiральнiцтва пачалося пасля таго, як былi арганiзаваны нарыхтоучыя пункты: "Гэта ужо после сталi iх прынШаць. Ну капейку можа якую мне... я ж ужо помню хадзша мне можа гадоу было дзесяць.(А колью сабралi?) Ну, сабiралi скольк каму хто сколька можаць. Вядро хто насабiраець, ну. А як не было дык i эта ж капейка, ну. Тыя я ж капейю, ну куды у хату ж дамоу, куды прынасiлi i нада ж было нешта купщь, надаж было нешта i надзець, надаж было нешта i абуць" (Глыбоцю р-н)39. "I клюкву, i брустку сабiралi, i землятку сабiралi, i чертку сабiралi, i малгну сабiралi. (А што вы з ёй рабш? Самi елi щ кудысщ здаваш, прадавалi?) - Здавалi у гасударства, прынiмалi усе ягады, загатавiцелi былi так называемыя. Загатавiцелi прынiмалi, ну i капейк нейюя плацiлi. Мы усё маме з татам атдавалi, дзеньгГ (Мiёрскi р-н)40.
Значны прыбытак прыносша збiральнiцтва журавш, якое было камерцыйна прыбытковым у тых раёнах, яшя знаходзшся каля балот. "У ягады ня толька мае, тут уся вёска хадзта. Выйдзець цэлае стада - iх атрад па дзесяць, па дванаццаць чалавек, i болей. Збiралi, скольк панясець. Журавты. А тады i пад 'еж-джаем, бываець, калi, то на канi, то на ровэры, то як-небудзь падойдзеш, дзе ужо, як выцягнуць яны з Моху. Вучылiсi, на каншулы прыедуць - на Мох, ягады збiралi, прадавалi, нада ж была сабе грошы напакаваць на зiму" (Шаркаушчынсю р-н) [12, с. 332-333]; "У нас клюква там болей, як ужо даход быу, болей з клюквы" (Мiёрскi р-н)41; "Клюкву восенню, вёдрамi сабiралi i насiлi, балоты бальшые, клюквы было многа "(Полацю р-н)42. Журавшы нарыхтоyвалi восенню i вясной - перазiмаваная на iмху ягада была леп-шай, бо мела больш клёку [1, с. 42].
31ФА ПДУ: Зап. у 2018 г. ад Рудзёнка Фёдара Антонав1ча, 1937 г. н., Рудзёнак (Лаучыноуская) Леаноры Леань дауны, 1944 г.н., в. Загацце Полацкага р-на.
32ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Аненскай Яугенн Васшьеуны, 1933 г.н. (нар. у в. Буды), Асвея Верхнядзвшскага р-на.
33ФА ПДУ: Зап. у 2018 г. ад Ядзялы Сташславы Адольфауны, 1927 г.н. у в. Ёдлав1чы Браслаускага р-на.
34ФА ПДУ: Зап. у 2018 г. ад Маюеенка Марыи Ф1л1пауны, 1931 г.н. у в. Мураушчына Полацкага р-на.
35ФА ПДУ: Зап. у 2014 г. ад Рауковай Гал1ны Сщарауны, 1927 г.н., у в. Соржыца Бешанков1цкага р-на.
36ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Чарнев1ч Зшащы Матвееуны, 1939 г.н., у в . Заазерье Полацкага р-на.
37ФА ПДУ: Зап. у 2014 г. ад Буката (1ваноускай) Яншы 1ванауны 1943 г.н., у в. Луцк-Казлоуск (хутар Козеука), Пастаускага р-на.
38 ФА ПДУ: Зап у 2018 г. ад Апанасёнак Клеапатры М1хайлауны, 1940 г.н., в. Галуб1чы Глыбоцкага р-на.
39ФА ПДУ: Зап. у 2018 г. ад Пль Феафанн 1ос1фауны, 1940 г.н. у в. Калечполле Глыбоцкага р-на.
40ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Пргель Фран1 Юзэфауны, 1944 г.н., (нар. у в. Фядосава М1ёрскага р-на), у г. Дзюна.
41ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Сташкев1ч Вольг1 Аляксееуны, 1935 г.н., у г. Дзюна М1ёрскага р-на.
42ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Гураучанка Валянцшы Грыгор'еуны, 1928 г.н., у в. Мах1рова Полацкага р-на.
Рэал1зацыя ягад была адной з магчымых крынщ дзiцячага заробку, яю яны выкарыстоували каб на-быць неабходныя рэчы, напрыклад, для школы, щ нейкi ласунак: "Мы у клюкву хадзш. Ягады прадавал1, здавал1. Наберыш клюквы, здас1 i куплял1 тетрадю, кн1жк1, ручт. Сам1 сабе." (Мiёрскi р-н)43. Аднак у першыя паваенныя гады (асаблiва актуальным гэта было для усходшх раёнау) грошы ад продажу ягад iшлi для набыцця базавых прадуктау харчавання. "Я помню мы сабiралi клюкву, а тады у Баравуху пяшком насiлi, стаканам прадавалi. Вясной, з-пад зiмы (яна астаеццца харошая клюква). Пакупалi людзi, там жа ваенныя афщэравы жоны 6bwi, куплялi. I вось клюкву прададзiм, кутм 2-3 стбю хлеба i дамоу прыйдзем." (Расонсю р-н) 44.
У адроуненш ад ягад, грыбы, узгадваюцца ва успамшах менш. Большасць рэспандэнтау адзначала, што збiралi i нарыхтоyвалi (пераважна сушыл^ для сябе, а не на продаж. "Грыбы сабе сабiралi. Не насiлi. Цяпер усяляюя збiраюць. Мы таюх дауней не зналi. Лiсiчкi, баравiчкi, таюя харошаньтя. Мачонак намо-чым" (Полацм р-н)45. Збiралi хто у што меу: у збанм, гаршкi, каробкi, кошыкi.
Збiральнiцтва давала не тольш неабходныя харчовыя рэсурсы, але i рознага рода сырав1ну для аднау-лення уласнай гаспадаркi. Напрыклад, у паваенныя гады, калi мелася патрэба у аднауленш жылога фонда i гаспадарчых пабудоу, вельмi актыуна збiралi балотны мох, яю выкарыстоувауся для iмшэння хаты. Нарыхтоyвалi лазу, якая iшла на розныя гаспадарчыя прылады i абутак. Акрамя гэта лаза была запатрабавана у нарыхтоучых канторах. "Помню, яшчэ не тольш ягады прынiмалi, мы хадзiлi дралi лазу такую, а патом у пучш сушылi i сушоную лазу прынiмалi тожа загатавщелГ (Мiёрскi р-н)46; "Дралi лазу, дралi лазу, сушылi пучкамi пад хатай, а тада, када многа скаплялася гэтай лазы, папа брау каня, калёсы i вазiлi у Камене здаваць, за адт кшаграм лазы плацiлi у то время дваццаць капеек" (Лепельсш р-н)47. Аднак вывучэнне сыравшных аспектау збiральнiцтва у паваенны час, як i ролi шшых традыцыйных промыслау у сiстэме жыц-цезабеспячэння беларускай вёсш уяуляе сабой прадмет асобнага навуковага даследавання.
Заключэнне. Збiральнiцтва у першыя гады пасля вызвалення адыгрывала каласальную ролю у сiстэме жыццезабеспячэння беларускай вёскi. Дзшарослыя раслiны, ва умовах недахопу базавых прадуктау, з'яулялюя адным з неабходных для жыццядзейнасцi арганiзма рэсурсам. Асаблiва актуальным яно было для жыхароу усходшх раёнау Беларусi, яюя былi найбольш спустошаны пасля вайны, а неспрыяль-ныя умовы надвор'я у 1945 i 1946 гг. яшчэ больш ускладнялi сiтуацыю з харчаваннем. Збiральнiцтва давала неабходны мшмум, якi дазваляу чалавеку не памерщ з голаду i пратрымацца да новага ураджаю. Разам з гэтым, матэрыялы вуснай гiсторыi фiксуюць, што i у заходнiх раёнах крашы уключэнне у паусядзённы пасляваенны рацыён дзiкарослых раслiн i раслiнных прадуктау-сурагатау было таксама значна паш^1рана.
Прыклад Вiцебшчыны паказвае, што збiральнiцтва было традыцыйным заняткам вяскоуцау (грыбы i ягады - каштоуны харчовы рэсурс, яю немагчыма было здабыць на уласных палетках), але у экстрымаль-ны перыяд рэестр раслiн, яюя выкарыстоyвалiся у якасцi харчовага дадатку, значна павялiчваецца за кошт тых зёлак, цi iх частак, яюя ва умовах адноснага дабрабыту практычна не выкарыстоyвалiся (шчавульнiк, хвошч, асака i iнш). Пасля таго, як зшкла праблема галоднай смерцi, збiральнiцтва захоувала актуальнасць, але вярталася да сваей клаачнай формы, калi прадметам промысла выступалi грыбы, ягады, некаторыя раслiны (шчавель, крапiва i шш.).
Функцыянальнасць (абрадавая, лекавая, гастранамiчная, пабытовая) i эффектыунасць збiральнiцтва у сютэме пасляваеннага жыццезабеспячэння найперш былi абумоулены канкрэтнымi прыроднымi yмовамi i месцараспалажэннем мшрарэпёну. Спажыванне, продаж цi нарыхтоука "дароу прыроды" залежала ад iх уласцiвасцей i магчымасцей для захоування. Успамiны сведчаць пра тое, што у першае пасяляваеннае дзесяцiгоддзе актуалiзуюцца этнабатанiчныя веды пра раслiны, iх харчовыя i лекавыя yласцiвасцi.
Збiральнiцтва давала не толькi неабходныя для выжывання харчов^1я рэсурсы, але i сыравiну, па-трэбную для аднаулення уласнай гаспадаркi. У першыя пасляваенныя гады прадукты збiральнiцтва з'яу-лялюя крынiцай дадатковых паступленняу у бюджэт сялянскай сям'i (продаж на рынку щ здача у нарых-тоучыя канторы). Збор i рэалiзацыя ягад была адной з магчымых крынщ дзщячага заробку, даходы ад якой пакрывалi выдаткi, напрыклад, на адукацыю.
Л1ТАРАТУРА
1. Беларусы : у 8 т. - Мшск : Навука i тэхн1ка, 1995 - 2005. - Т.1 : Прамысловыя i рамесныя занятк1 / рэдкал.: В.К. Бандарчык [i inm.]. - 1995. - 351 с.
2. Щтоу, В.С. Народная спадчына: Матэрыяльная культура у лакальна-тыпалаг1чнай разнастайнасц1 / В.С. Щтоу. -М1нск : Навука i тэхн1ка, 1994. - 300 с.
43 ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Шокель Лшн М1хайлауны, 1940 г.н., в. Дворнае Сяло М1ёрскага р-на.
44 ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Высоцкай Таюн 1ванауны, 1935 г.н, у в. Галоучыцы Расонскага р-на.
45ФА ПДУ: Зап. у 2020 г. ад Чарнев1ч Зшащы Матвееуны, 1939 г.н., в . Заазерье Полацкага р-на.
46ФА ПДУ: Зап. у 2019 г. ад Пргель Фраш Юзэфауны, 1944 г.н., (нар. у в. Фядосава Мёрскага р-на), у г. Дзюна.
47ФА ПДУ: Зап. у 2018 г. ад Наркеускай Сафп Макс1мауны, 1949 г.н., в. Бароука Лепельскага р-на.
3. Новогродский, Т.А. Хлеб в традиционной культуре белорусов в XIX - нач.ХХ в. / Т.А. Новогродский // Хлеб в народной культуре: Этнографические очерки. - М. : Наука, 2004. - С. 173 - 177.
4. Навагродсю, Т.А. Эвалюцыя традыцый харчавання беларусау у Х1Х - ХХ стагоддзях / Т.А. Навагродсю. - Мшск : Беларус. дзярж. ун-т, 2015. - 243 с.
5. Кнурэва. Я.С. Дзжарослы раслшны свет у традыцыйных уяуленнях i сучасным жыцщ беларусау / Я.С. Кнурэва. -Мшск : Беларуская навука, 2019. - 207 с.
6. Шумсю, К.А. Традыцыйныя веды беларусау аб раслшным, жывёльным свеце i надвор'i (Х1Х - пачатак ХХ1 ст.) i ix экалагiчная значнасць / К.А. Шумсю. - Мшск : Права i эканомка, 2009. - 126 с.
7. Занальны дзяржауны арxiу горада Полацка (далее - ЗДА г. Полоцка). - Ф. 1093. Воп. 1. Спр. 9.
8. ЗДА г. Полоцка. - Ф. 143. Воп. 2. Спр. 25.
9. Ossendowski, F. Antoni. Polesie / F. Antoni Ossendowski. - Poznan : Wydawnictwo Polskie, 1934. - 209 s.
10. Шмярко, Я.П. Лекавыя раслшы у комплексным лячэннi / Я.П. Шмярко, 1.П. Мазан. - Мшск : Навука i тэxнiка, 1989. - 399 с.
11. Шумсю, Я. Саветызацыя Заходняй Беларус (1944 - 1953 гг.) / Я. Шумсю. - Беласток : Беларус. пст. тав-ва, 2012. - 362 с.
12. Полацю этнаграфiчны зборшк. - Вып. 2. Народная проза беларусау Падзвшня : у 2 ч. / уклад., прадм. i паказ. У .А. Лобача. - Наваполацк : ПДУ, 2011. - Ч. 2. - 368 с.
Пастуту 09.12.2020
GATHERING IN THE LIFE SUPPORT SYSTEM OF THE POST-WAR BELARUSIAN VILLAGE
A. SUMKO
The article analyzes the role and place of gathering in the life support system of the post-war Belarusian village under the restoration processes. The sources were oral history materials. For the first time, the ethnographic sources recorded during the field research in the 2000s on the territory of the Belarusian Podvinye were introduced into scientific discourse.
Keywords: post-war reconstruction, village, life support system, crafts, gathering, Belarusian Podvinye.
