Валижонов А.Р.
Узбекистон Республикаси Давлат активларини бошцариш агентлиги Тадщкртлар маркази булим мудири
УЗБЕКИСТОНДА КОРПОРАТИВ БОШЦАРУВНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Аннотация. Мацолада Узбекистонда корпоратив бошцарувни шаклланиши ва ривожланиши масалалари урганилган. Тадцицотда корпоратив бошцарув тушунчасига бир цанча олимлар томонидан берилган таърифлар таулил этилган. Мацолада Узбекистонда корпоратив бошцарувнинг асосий хусусиятлари аницланган ва бошцарувнинг ушбу шаклини ривожлантириш буйича таклифлар ишлаб чицилган.
Калит сузлар: хужалик жамияти, давлат, мулк, бошцариш, улуш, акция, самарадорлик, тамойил.
Valijonov A.R.
Head
of the department of the Research center under State assets management agency of the Republic of Uzbekistan
ISSUES OF DEVELOPMENT OF CORPORATE GOVERNANCE IN
UZBEKISTAN
Annotation. The article discusses the formation and development of corporate governance in Uzbekistan. The work analyzes the definitions given by scientists to the concept of corporate governance. The article identifies the main features of corporate governance in Uzbekistan and develops proposals for the development of this form of management.
Key words: business society, state, property, management, share, efficiency, principle.
Кириш
Мамлакатимиз иктисодиётида фаолият курсатаётган юридик шахслар орасида хужалик жамиятларининг, яъни акциядорлик жамияти ва масъулияти чекланган жамиятларнинг алохида урни бор. Хужалик жамиятларининг бошка турдаги юридик шахслардан асосий фаркли жихати улар оркали жамиятда акциядорлар ва улушдорлар шаклидаги мулкдорлар катлами хам ривожланиб боради. Жахон амалиёти шуни курсатмокдаки, мулкдорлар, жумладан акциядорлар хукукларини химоя килишда мамлакатда самарали
корпоратив бошкарув тизмини яратиш мухим ахамиятга эга. Ушбу макола доирасида корпоратив бошкарув тушунчасининг мазмуни ва мохияти ёритиб берилади.
Адабиётлар та^лили ва методлар
Корпоратив бошкарув тушунчасини талкин килиш хорижий олимлардан Р. Монкс, Н. Милоу [1], А. Афуа асарларида [2], хужалик жамиятларида бошкарув органлари фаолияти С.Д. Могилевский [3], корпоратив бошкарувда шаффофликни таъминлаш И.Ю. Бочарова [4] ва О.В. Осипенко асарларида ёритилган [5]. Корпоратив бошкарув сохасида мамлакатамиз олимлари хам тадкикотлар олиб боришган, жумладан корпоратив бошкарувнинг ташкилий-иктисодий механизмлари З.А. Ашуров асарларида [6], корпоратив бошкарувнинг молиявий жихатлари Р.Х. Карлибаева [7] ва М.Б. Хамидуллиннинг [8] илмий ишларида тадкик этилган. Маколада иктисодий тахлил ва моногрфик урганиш методларидан фойдаланилган.
Асосий натижалар
Иктисодий ва юридик адабиётларда корпоратив бошкарув тушунчасига бир катор таърифлар келтирилган. Венгриялик олим М. Хессельнинг фикрича, корпоратив бошкарув - бу мулкдорлар ва бошка манфаатдор шахсларнинг корхона фаолиятини бахолаш ва назорат килиш билан боглик узаро муносабатлардир. Америкалик олим М. Портер корпоратив бошкарувга куйидагича таъриф берган: корпоратив бошкарув - бу корпорацияни бошкариш ва назорат килишни, корпорациянинг бирламчи иштирокчилари орасидаги муносабатларн белгилаб берадиган коидалар ва институтлар тизмидир [6]. Узбекистонлик олимлар томонидан хам корпоратив бошкарув тушунчасига таърифлар берилган. Масалан, иктисодчилар Ш. Зайнутдинов ва Д. Рахимова фикрича Корпоратив бошкарув бу мафаатдор шахсларнинг даромад олиш максадида биргаликдаги харакатларидир [9].
Умуман олган короратив бошкарувга келтирилган таърифларнинг тахлили бошкарувнинг бундай шакли асосан корпорациялар каби юридик шахсларда мавжуд булишини курсатмокда. Узбекистонда хужалик жамиятлари ташкил этилиши тамойиллари буйича жахон амалиётида мавжуд булган корпорацияларга мос келади. Миллий конунчиликка мувофик хужалик жамиятларига акциядорлик жамияти, масъулияти чекланган жамият ва кушимча масъулиятли жамиятлар киради.
Узбекистонда хужалик жамиятларини, жумладан акциядорлик жамиятларини шакллантириш давлат мулкини хусусийлаштириш жараёнлари билан бир вактда бошланди. Хусусийлаштиришнинг дастлабки боскичларида давлат корхоналари негизида акциядорлик жамиятларини ташкил этиш давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштиришнинг асосий шаклларидан бири булиб колди. Мамлакатимизда ривожланаётган корпоратив бошкарувнинг асосий хусусиятларидан бири бу давлатнинг ушбу жараёнда фаол иштирок этиши хисобланади. Бунда, давлат корпоратив бошкарувнинг хукукий асосларини яратади ва мулк хукукини химоя килиш кафолатларини
таъминлайди. Бугунги кунда корпоратив бошкарувнинг хукукий асосларини Узбекистон Республикасининг куйидаги конунлари ташкил этади: "Кимматли когозлар бозори тугрисида";
"Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар хукукларини химоя килиш тугрисида"
"Масъулияти чекланган ва кушимча масъулиятли жамиятлар тугрисида"
"Давлат мулкини бошкариш тугрисида".
"Давлат мулкини бошкариш тугрисида"ги конунни юкорида санаб утилган конунлар руйхатига киритишимизнинг асосий сабаби бугунги кунда иктисодиётда давлат иштирокидаги корхоналарнинг хам алохида урни бор. Давлат иштирокидаги корхоналар фаолиятини хукукий тартибга солишда мухим масалалардан бири бу уларда самарали бошкарув тизмини яратиш хисобланади. Шунинг учун "Давлат мулкини бошкариш тугрисида"ги конунда давлат иштирокидаги корхоналарда бошкарув тизимини тартибга солиш алохида бобда, яъни давлат иштирокидаги корхоналарни бошкариш деб номланган 6-бобида акс эттирилган. Ушбу бобда куйидагилар назарда тутилган:
давлат иштирокидаги корхоналар фаолиятини молиялаштириш тартиби;
лавлат иштирокидаги корхонада корпоратив бошкарув тизимини жорий этиш ва бу тизмини бахолаш тартиби;
давлат иштирокидаги корхоналар фаолиятининг самарадорлигини бахолаш мезонлари.
Корпоратив бошкарувга доир конунлардан ташкари тавсиявий характерга эга булган Корпоратив бошкарув кодекси хам давлат томонидан ишлаб чикилган. Мустакилликнинг утган йиллари давомида корпоратив бошкарувни ривожлантиришга каратилган бир канча конуности хужжатлари хам кабул килинди. Сунги йилларда ушбу сохага доир кабул килинган хужжатлардан Вазирлар Махкамасининг "Давлат иштирокидаги корхоналарнинг бошкарув органларида давлат вакилларининг самарали иштирокини таъминлаш чора-тадбирлар тугрисида"ги 2023 йил 14 августдаги 373-сонли карорини курсатиб утиш мумкин. Ушбу карорга мувофик Давлат иштирокидаги корхоналардаги давлат вакилларининг фаолиятини амалга ошириш тартиби тугрисидаги низом тасдикланди. Низомга мувофик куйидагилар белгиланди:
давлат иштирокидаги корхоналарнинг акциядорлар (иштирокчилар) умумий йигилишида давлат номидан иштирок этадиган шахслар ва кун тартибидаги олдиндан келишиладиган масаллар;
давлат иштирокидаги корхоналар соф фойдасидан дивиденд (ажратма) микдорини Давактив агентлиги билан келишиш тартиби;
давлат иштирокидаги корхоналарнинг акциядорлар (иштирокчилар) умумий йигилиши кун тартибига киритилган масалалар юзасидан хабарнома ва хужжатларни такдим этиш тартиби ва муддатлари.
Узбекистонда корпоратив бошкарувнинг яна бир хусусияти акциядорлик жамиятларининг аксарият кисмида давлат улуши мавжудлигидан иборат. ^имматли когозлар марказий депозитарийси маълумотларига асосан 2024 йил 1 октябрь холатига 262 та акциядорлик жамиятларида давлат улуши мавжуд булган22.
Мамлакатимиздаги хужалик жамиятларида асосан уч погонали корпоратив бошкарув тизими шаклланган, жумладан бошкарув тизими иштирокчилар (акциядорлар) умумий йигилиши, кузатув кенгаши ва ижрочи органдан иборат. Тахлиллар шуни курсатмокдаки, бугунги кунда купчилик масъулияти чекланган жамиятлар кузатув кенгашини ташкил этиш хукукидан фойдаланмаяптилар. Бизнинг фикримизча, кузатув кенгашининг ташкил этилиши жамиятда бошкарув сифатини оширади хамда ижрочи органи фаолияти устидан назоратни кучайтиради. Бу эса уз навбатида хужалик жамияти фаолияти самарадорлигини оширишга хизмат килади. Хулоса ва таклифлар
Бугунги кунда Узбекистонда корпоратив бошкарувнинг хукукий ва ташкилий асослари яратилди. Мамлакатимиздаги хужалик жамиятларида корпоратив бошкарув тизимини янда ривожлантириш учун куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик:
давлат иштирокидаги акциядорлик жамиятларида давлатга тегишли акциялар пакетларини хусусийлаштиришни кенгайтириш ва бу оркали акциядорлик жамиятларида хусусий акциядорлар шаклидаги мулкдорлар катламини ривожлантириш хамда уларни корпоратив бошкарув жараёнларига жалб килиш;
акциядорлик жамиятлари учун ишлаб чикилгани каби масъулияти чекланган жамиятлар учун хам тавсиявий характерга эга булган иштирокчилар умумий йигилиши, кузатув кенгаши ва ижрочи органи тугрисидаги намунавий низомларни тайёрлаш;
корпоратив бошкарувни ривожлантиришнинг узок муддатга мулжалланган концепциясини ишлаб чикиш.
Использованные источники:
1. Monks R., Minow N. Corporate Governance. - NY, 2011. P.4.
2. Afuah A. Business Models: A Strategic Management Approach. — McGraw-Hill, 2003. — Ch. 13. Corporate Social Responsibility and Governance. P.134
3. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. - М.: Дело, 2001. С.161
4. Бочарова И.Ю. Корпоративное управление и информационная прозрачность компаний// Социально-экономические аспекты функционирования и развития предприятий: материалы научн. конф / ЛФ ФГОУ ВПО «Госуниверситет-УНПК». — Ливны, 2011. С.151.
5. Осипенко О.В. Корпоративный контроль. Экспертные проблемы. - М.: Статут, 2013.С.25.
22 https://uzcsd.uz/api/Website/GetPdfById2516
6. Ашуров З.А. Kорпорaтив бошкдрувнинг тaшкилий-иктисодий мехaнизмлaри. Mоногрaфия - T."LESSON PRESS" ташриёти, 2019-25б.
7. Kaрлибaевa Р.Х. Акциядорлик жaмиятлaридa молиявий менежмент тизимини сaмaрaли тaшкил этиш йyллaри. Mоногрaфия.-Т.: ТДИУ, 2018.-252б.
S. Хaмидyллин М.Б. Рaзвитие финaнсового мехaнизмa корпорaтивного yпрaвления. Mоногрaфия.-Т.: Молия, 2008.-204с.
9. Зaйнyтдинов Ш.Н., Рaхимовa Д.Н. Kорпорaтив бошкдрув aсослaри.-Т.: Акaдемия, 2007.48б.