Эсанов О.М.
СамИСИ таянч доктаранти
УЗБЕКИСТОНДА КОРХОНАЛАР КУЧМАС МУЛКЛАРИДАН ОЛИНАДИГАН СОЛЩЛАР ХДСОБИ
Аннотация: Ушбу мацолада давлат бюджети даромадларини тулдиришда кучмас мулкларнинг ицтисодий ауамияти, кучмас мулкка солиц солиш мулкнинг рацобатбардошлигини ошириб, солиц солиш базасини белгилашдаги мууим уринга эга эканлиги ва улар уисобини тузри ташкил этишнинг ауамияти, бухгалтерия уисоби миллий стандартлари уамда халцаро стандартлар асосида мол-мулк солизи уисобини юритишдаги алоуида хусусийатлари очиб берилган.
Калит сузлар: Кучмас мулк, мауаллий солиц, мулкнинг бозор циймати, кучмас мулк, кадастр циймати, шахсий карточка, бино, ер участкаси, иншоот, уисоб, назорат, таулил, кучмас мулк уисоби, бухгалтерия вазифалари.
Esanov O.M.
SamISI basic doctoral student
ACCOUNT OF TAXES RECEIVED FROM REAL ESTATE OF ENTERPRISES IN UZBEKISTAN
Abstract: In this article, the economic importance of real estate in supplementing state budget revenues, the fact that real estate taxation increases the competitiveness of property and has an important role in determining the taxation base, and the importance of properly organizing their accounts, the calculation of property tax based on national accounting standards and international standards special features in the management are disclosed.
Keywords: Real estate, local tax, market value of property, real estate, cadastral value, personal card, building, plot of land, structure, account, control, analysis, real estate accounting, accounting tasks
Kirish. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш буйича хдракатлар стратегияси туFрисида» ги ПФ-4947-сонли Фармони махдллий бюджетлар даромадлари базасини кенгайтириш масалалари ёритиб берилган асосий хужжатлардан бири хдсобланади (1).
Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 29 июнда «Узбекистан Республикасининг солик сиёсатини такомил-лаштириш концепцияси туFрисида» ПФ-5468-сонли Фармонини имзолаб,
унда солик сохаси олдида турган бир катор долзарб муаммоларни санаб утди (2).
Фармонда еттинчи муаммо сифатида куйидагиларни эътироф этди:
«....Махаллий солик ва йиFимларнинг маъмуриятчилиги механизмларининг самарасизлиги окибатида уларнинг йиFилувчанлик даражаси етарли эмаслиги, шунингдек, кучмас мулк ва ер участкаларини тулик хисобга олиш ва кийматини объектив аниклашнинг имкони мавжуд эмас.»
Кучмас мулкни тасарруф этиш ва ундан окилона фойдаланиш кучмас мулкларнинг иктисодий ахамиятини белгилаб беради.
Махаллий бюджет даромадлари базасини ташкил этишда кучмас мулкларнинг иктисодий ахамияти юкори булиб, даромад манбаидан бири хисобланади.
Дархакикат Махаллий солик ва йиFимларнинг маъмуриятчилиги механизмларининг самарасизлиги окибатида уларнинг йотилувчанлик даражаси етарли эмаслиги бу сохада тегишли чора-тадбирларини амалга ошириш, бунда илмий таклиф ва амалий тавсияларни ишлаб чикиш хамда кенг куллаш оркали ушбу масалага тизимли ёндашиш кераклигини такозо этади.
Янги Узбекистан иктисодиётни исчил ривожлантришда солик тушмларнинг урни бекиёсдир. Солик тушмлари мамлакат бюджетни асосий кисмни ташкил этмокда. Узбекистонда кучмас мулкни бахолаш, бухгалтерия хисобини ташкил этиш ва амалиётга МХ,ХСларини куллаш, кучмас мулк объектларини соликка тортишни такомиллаштириш мухимлигини белгилайди. Кучмас мулк объектларини бахолашда бозор кийматига якин булган кадастр кийматини хисоблашнинг аник методикаси ишлаб чикилмаганлиги, соликка тортиладиган кучмас мулк объектларининг руйхати тулик шаклланмаганлиги, уларнинг молиявий хисобини ташкил этишда МХ,ХСлар амалиётда тулик кулланилмаётганлиги долзарб масала хисобланади.
Давлат кучли ижтимоий-сиёсий тадбирларни амалга ошириш учун пенсионерлар, талабалар, куп болали оналар ва бошкаларни маблаF билан таъминлаш зарурлигини англаб, айрим чекланган товарлар бахосидаги фаркни бюджет хисобидан коплайди ва ундан ташкари махаллаларда ижтимоий химояга мухтож кам таъминланганларга моддий ёрдамлар курсатади. Шу билан бирга, давлат жамият аъзолари осойишталигини саклаш максадида узининг мудофаа кобилиятини саклаб ва мустахкамлаб туришга хам маблаFлар сарфлайди, колаверса, давлат фукаролар хавфсизлигини саклаш, мамлакатда тартиб-интизом урнатиш, уни бошкариш функцияларини бажариш учун хам куплаб маблаF йуналтиришга мажбурдир. Бундай харажатларни амалга оширишнинг мажбурийлиги улар учун манба булган соликларни объектив зарур килиб куяди.
Mаvzugа оid аdаbiyоtlаr !аИ1Ш. Янги Узбекистан шароитида солик сиёсатининг устувор йуналишлари сифатида бюджет даромадларини ошириш, соликка тортиш маъмуриятчилигини такомиллаштириш оркали махаллий бюджет даромадлари базасини кенгайтириш, соликларни унификация килиш каралади. Жумладан, мол-мулк ва ер соликлари давлат бюджетининг асосий кисмини ташкил этмасада бирок давлат бюджетини шакллантиришда уз урнига эга. Ер ва молмулкни соликка тортиш тизими азалдан мавжуд булиб иктисодий соха олимлари уни соликка тортиш буйича турли хил карашларини ифода этиб келганлар.
Жумладан, Физиократлар таълимотининг асосчиси Франсуа Кэне (1694-1774) Давлат харажатларини коплашнинг йуналишларидан
- ер эгаларидан олинадиган солик;
- уй ёки кучмас мулкни ижарага беришдан олинган даромадларини соликка тортиш оркали давлат харажатларини коплаш йулларидан бири сифатида эътироф этди.
Ушбу фикирга биз хам кушиламиз ва бу амалиёт Узбекистан Республикасининг хар йилги давлат бюджети параметрларида уз аксини топмокда.
Россиялик олимлардан Дрожжина И.А. узининг карашларида юридик шахсларнинг мол-мулк солиFи, жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк солоти ва ер сол^ини бирлаштириб кучмас мулк солоти жорий этишни таклиф килган (3).
Михина Е.В. узининг карашларида кучмас мулк солотини жорий килишнинг махаллий бюджет даромадлари базасига таъсирини тахлил килиб тегишли тавсияларни берган (4).
Узбек олимларидан Ниязметов Исламбек Машарипович хам бу борада фикр юритиб мол-мулк солоти объекти таркибида факат кучмас мулк объектларини колдириб, уни ер солоти билан бирлаштириб юридик ва жисмоний шахслар учун бир хил тартибда амал киладиган кучмас мулк солотига боскичма-боскич утиш таклифини илгари сурган(5). Биз хам юкоридаги айтилган фикрга кушилган холда кучмас мулк солотини боскичма-боскич жорий этиш, юридик шахслар учун мол-мулк сол^ини белгилашда уртача йиллик колдик киймат, жисмоний шахслар учун кадастр ёки (бозор) нархига якин нархда белгилаш тизимини ривожлантириш лозимлигини таъкидламокчимиз.
Узбекистан Республикаси давлат бюджети даромадларининг асосий курсаткичлари куйидаги 1-жадвалда куришимиз мумкинки давлат бюджетига мол-мулк солоти 2023-йил 31 декабр холатига 2022-йил 31 декабр холатига караганда усиш булган бундан ташкари бюджетимизнинг 12 % ресурс туловлари ва мол-мулк соликларидан келиб тушади ва бу курсаткич 2022 йилга нисбатан 117 % га усганлигини куриш мумкин. Хусусан, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик мамлакатимиз иктисодиётининг асосий буFини хисобланиб, бугунги кунда мазкур сохани
жадаллик билан ривожлантириш, тадбиркорлар фаолиятини куллаб -кувватлаш, уларнинг сафини янада кенгайтириш ва раFбатлантириш буйича кенг куламли ишлар амалга ошириляпти. Жумладан, 2024 йил 1 апрель холатига республикада фаолият курсатаётган корхона ва ташкилотларнинг сони фермер ва дехкон хужаликларидан ташкари 469,1 мингтани ташкил этди, улардан кичик корхона ва микрофирмалар 401,3 мингта. Шунингдек, ушбу даврга 695,9 мингта корхона руйхатдан утиб, утган йилнинг мос даврига нисбатан усиш суръати 107,0 фоизни ташкил этганлигини статистик маълумотлардан куриш мумкин.
1-жадвал
Узбекистон Республикаси давлат бюджети даромадларининг асосий курсаткичлари 2022-2023 йилар (млрд сумда68_
№ Солик турлари 2022 йил холатига тушми 2023 йил холатига тушми Улуши (фойизда) Усиш сурати
1 Бевосита Соликлар 64 447,1 73 103,6 32 113
2 Билвосита Соликлар 71 390,2 83 325,8 36 117
3 Ресурс туловлари ва мол-мулк солети 23 912,8 28 079,5 12 117
4 Бошка даромадлар 42 113,7 47 212,5 20 112
Бюджет 201863.8 231721.4 100 114.8
тушмлари жами
Президент Шавкат Мирзиёевнинг 2024 йил 19 октябрдаги Тошкент вилоятидаги йиFилишида хам фойдаланилмай буш туган 72 000 кв булган 70 та кучмас мулкни сотиш кераклигини айтиб утгани ва энг муFими бу объктларнинг нархини тушириш хамда корхоналарга беш-ун йилга булиб-булиб тулашга берилишини айтиб утди. Бу эса корхоналар томонидан ишчи уринлари яратилишини этироф этди.69 Бу эса келгусида корхоналар балансида яна умумий киймати 72000 кв булган 70 кучмас мулк кушилади деганидир.
Корхоналар тулайдиган мол-мулк солиFини хисоблашда 2 та курсаткич асос килиб олинади:
• Солик базаси
• Солик ставкаси
Корхоналанинг мол-мулкига солинадиган солик базаси кучмас мулкнинг уртача йиллик колдик киймати хисобланади.
68 O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi huzuridagi Soliq qo'mitasi
69 https://www.youtube.com/watch?v=fekIMCkhAN0
Кучмас мулкнинг колдик киймати ушбу мол-мулкнинг бошланFич (тикланиш) киймати билан солик туловчининг хисоб сиёсатида белгиланган усуллардан фойдаланилган холда хисоблаб чикилган амортизация микдори уртасидаги фарк сифатида аникланади.
Узбекистан Республикаси норезидентларининг кучмас мулк объектлари буйича солик базаси мазкур объектларга булган мулк хукукини тасдикловчи хужжатларда курсатилган киймат асосида аникланади.
Мол-мулк солотининг солик базаси хар бир солик солиш объекти буйича алохида аникланади.
Солик ставкаси эса хар йили бюджет параметрларида курсатилган киймат хисобланади.
Ушбу максадларини амалга ошириш ва кохоналардаги кучмас мулклардан канча туланаётганлиги хамда уланинг самаадорлигини тахлил килиш максадида бухгалтеия хисоби счётининг 6420 "Кучмас мулклардан туланадиган мол-мулк солиFи " счётида алохида юритилиши максадга мувофикдир.
Чунки хозиги кунгда корхоналада туланадиган барча соликлар 6410 "Бюджетга туловлар буйича карз" счётида олиб борилмокда ва бу ахборот фойдаланувсиларининг аксарият холларда корхона томонидан туланган соликлар хакида аник маълумотларга эхтиёжларнинг мавжудлиги куриш кийин эмас.
Солик туловчи томонидан соликни тулаш назарда тутилмаган фаолият турлари амалга оширилган такдирда, солик базаси солик солинадиган ва солик солинмайдиган мол-мулк хисобини алохида-алохида юритиш асосида аникланади. Алохида-алохида хисоб юритишнинг имкони булмаса, солик базаси солик туланиши назарда тутилган фаолиятдан олинадиган соф тушумнинг жами соф тушум хажмидаги улушига караб аникланади.
Фикримизча, Бугунги кунда юридик ва жисмоний шахслар эгалигидаги мол-мулк ва ер соликларини хисобга олишда, белгиланган тартибда соликлар хисобланишида, имтиёзлар куллашда ва бошка бир катор солик элементларини хисобга олишда такрорланишлар ва ер солоти хисоблашнинг мураккаблиги мавжудлиги солик туловчилар учун кийинчилик ва муаммолар мавжуд.
Шу жумладан:
• Бир объект учун иккита шахсий карточка юритилиши;
• Бир объект учун иккита хисоб ракамга туловлар килиниши;
• Солик туловчилар битта объект учун иккита хисоб ракамга туловларни тулаши.
Таткикотлар натижасида куйидагиларни таклиф киламиз:
1. Ривожланшган давлатлар тажрибасидан келиб чикиб, мол-мулк ва ер соликларини бирлаштириб кучмас мулк солотини жорий этиш. Натижасида соликни хисоблаш механизми соддалашади ва адолатлилик,
шаффофлик принциплари таъминланади. Уларнинг хисобини юритиш, тулав жараёнлари соддалашди.
2. Мулкдорларга тегишли булган ортикча шахсий карточкалар камаяди.
3. Мулкдорларга тегишли булган мол-мулк ёки ер солотидан карздорлик мавжуд ортикча туловлар хисобидан камаяди.
4. Соликни тулаш механизми янада соддалашади.
Фойдаланилган адабиётлар руйхати
1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармони.
2. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 29 июнда «Узбекистон Республикасининг солик сиёсатини такомил-лаштириш концепцияси туFрисида» ПФ-5468-сонли Фармони.
3. Дрожжина И.А. Формировани систем налогообложени объектов недвижимости на основе дифференцированног подхода. И.ф.н. илмий даражасини олиш учун тайёрланган дисс. автореферати. -0.:2005.-б.12.
4. Михина Е.В. Налог на недвижимость и перспективы его развития в регионе. И.ф.н. илмий даражасини олиш учун тайёрланган диис. автореферати.- М.:2005й.б.-6.
5. Ниязметов И.М. солик юкининг тадбиркорлик субъектлари молиявий фаолиятига ва бюджет даромадларига таъсири тахлили. И.ф.н. илмий даражасини олиш учун тайёрланган диис..-Т.:2008й.-б.99
6. К.Б. Уразов, М.Э. Пулатов. Бухгалтерия хисоби. Дарслик,-Т.: «Фан ва технологиялар нашриётматбаа уйи», 2021.
7. Ташназаров С Н. Молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари.Дарслик. "ЩТИСОД-МОЛИЯ" Тошкент, 2019. 342-бет.
8. 21-сон БХ,МС "Хужалик юритувчи субъектлар молиявий-хужалик фаолиятининг бухгалтерия хисоби счётлари режаси ва уни куллаш буйича Йурикнома" 23.10.2002 й.Н 1181.
9. Эсанов О.М. узбекистон республикасида кучмас мулкларнинг хисобини такомиллаштириш масалалари, "Сервис" илмий-амалий журнал, 2023 йил 2-сон.