УЗБЕКИСТОНДА ХИЗМАТ КУРСАТИШ СОХДСИНИНГ ^ОЛАТИ ВА СОХДНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ
Рахмонов Азиз Искандарович
СамИСИ, Иктисодиёт назарияси кафедраси укитувчиси
Аннотация: Маколада республикада хизмат курсатиш сохасининг 20172021 йиллардаги ривожланиш курсаткичлари тахлили хамда сохани ривожлантириш йуналишлари келтирилган.
Калит сузлар: хизмат курсатиш, ЯИМ, ахоли бандлиги, тахлил, тараккиёт стратегияси.
Annotation: the article provides an analysis of the development indicators of the service sector in the Republic in 2017-2021, as well as directions for the development of the industry.
Keywords: service, GDP, population employment, analysis, development strategy.
Хизмат курсатиш сохасининг ривожланганлик даражаси ахоли юкори турмуш сифатини таъминлашнинг ва иктисодий усишсуръатларини жадаллаштиришнинг белгиловчи омилига айланди. Айникса, ушбу соханинг, айникса мехнатга лаёкатли ахолининг бандлигини таъминлаш ва унинг даромадларини ошириш муаммосини хал этишдаги бекиёс ахамиятини кишилик жамияти томонидан эришган катта ютук сифатида алохида эътироф этиш лозим. Соханинг ахоли турмуш даражасини хамда сифатини яхшилашдаги ролини ошириш, биринчи навбатда, ушбу сохани бугунги холати ва ривожланиш тенденцияларини чукур тахлил килишни, ушбу сохада мавжуд булган муаммоларни аниклашни ва уларнинг ечимларини излаб топишни, имкониятларни белгилашни ва келажакда улардан унумли фойдаланишни такозо этади.
Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "20222026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сон Фармони 1-ИЛОВАси 34-максадида: "Худудларнинг мухандислик-коммуникация ва ижтимоий инфратузилма тизимини х^амда хизмат курсатиш ва сервис сохаларини ривожлантириш" йуналиши буйича куйидаги вазифалар белгиланган:
"Худудларда хизмат курсатиш ва сервис сохаларини ривожлантириш оркали кейинги 5 йилда хизмат курсатиш хажмини 3 бараварга ошириш хамда ушбу йуналишда жами 3,5 миллион янги иш уринларини яратиш.
Шахар ва туманлар марказларида ахолининг кундалик эхтиёжи юкори булган маиший ва коммунал хизматларни ривожлантириш буйича пуллик сантехника, электрик, уй жихозларини таъмирлаш, кейтеринг каби хизматларни курсатиш пунктларини ривожлантириш.
Республика худудларида савдо ва йулбуйи хизматларини ривожлантириш оркали 130 та замонавий бозорлар ва савдо комплекслари, шунингдек, йулбуйи инфратузилмасини ривожлантириш буйича 65 та йирик хамда 5000 та кичик хизмат курсатиш объектларини ташкил этиш.
Сервис сохасида яширин иктисодиёт улушини 3 бараварга кискартириш. Хизматлар сохасининг жозибадорлигини ошириш максадида сохадаги тадбиркорлик субъектларига кушимча имтиёзлар такдим этиш"1
Кайд этилган маълумотлардан куриниб турибдики, бугунги кунда жахонда давом этаётган турли инкирозий холатлар шароитида, Узбекистонда хизмат курсатиш сохасини давлат томонидан янада куллаб кувватлаш буйича имтиёз бериш, инфратузилмани янада ривожлантириш оркали тадбиркорлик мухитини яхшилаш, бу жараёнларда юзага келаётган муаммоларни аниклаш ва бартараф этиш борасида илмий тавсиялар ва таклифлар ишлаб чикиш бугунги кундаги долзарб масалалардан бири булиб хисобланади.
Мамлакат миллий иктисодиётининг мухим таркибий кисми хизмат курсатиш сохаси хисобланади. Хизмат курсатиш сохаси мамлакат ижтимоий-иктисодий тараккиётида, хусусан, ЯИМ ишлаб чикаришда, ахолини иш билан таъминлашда, унинг турли эхтиёжларини кондиришда турмуш даражаси ва сифатини оширишда, давлат бюджетини шакллантиришда етакчи урин тутади. Шу билан бир каторда, хизмат курсатиш сохаси куп тармокли ва бир вактнинг узида бир неча йуналишда фаолият олиб борувчи соха. Ушбу сохада доимий тарзда узаро миллий иктисодиётнинг бошка сохалари билан узвий боглик булган мураккаб ижтимоий-иктисодий жараёнлар содир булади ва ривожланиб боради. Хизмат курсатиш сохаси, бир томондан, миллий иктисодиётнинг бошка соха хамда тармокларига, уларнинг холати ва ривожланишига катта таъсир курсатса, иккинчи томондан, унинг ривожланиш имкониятлари хамда истикболлари бошка соха ва тармоклар динамикаси билан белгиланади.
Табиийки, хизмат курсатиш сохасини бахолаш услуби юкорида зикр этилган барча жараёнлар ва богликликларни узида акс эттириши лозим. Мавжуд адабиётларда хизмат курсатиш сохасининг миллий иктисодиётдаги, унинг ижтимоий-иктисодий тараккиётидаги урнини, унинг самарадорлигини, ракобатбардошлигини ёки бошка баъзи бир жихатларини бахолаш, асосан, куйидаги макроиктисодий курсаткичлар оркали ифода этилган.
Хизмат курсатиш сохасини мамлакатнинг ЯИМ таркиби буйича бахолаш. Хизмат курсатиш сохасини бундай ёндашув асосида бахолаш, унинг мамлакат иктисодиётидаги мавкеини курсатади. Чунки, ЯИМ иктисодиётнинг моддий хамда номоддий сохалари буйича иктисодий фаолиятнинг якуний натижаларини тавсифловчи макроиктисодий курсаткичдир. ЯИМ таркибида хизмат курсатиш сохасининг улуши канча юкори булса, мамлакат ахолисининг турмуш даражаси ва сифати хам шунчалик юкори булади. Мамлакатимиз ЯИМда хизмат курсатиш сохасининг улуши 1-диаграммада келтирилган.
1 Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2022 йил 28 HrnapAara "2022-2026 йиллapгa мyлжaллaнгaн Янги Узбeкиcтoннинг тapaккиëт cтpaтeгияcи тyFpиcидa"ги ПФ-60-coн Фapмoни 1-ИЛОВАcи 34-мaкcaди._
l-guarpaMMa. flHMga xH3MaT KypcaTHm coxacHHHHr y^ymu, $OH3ga2
1-guarpaMMagaH KypuHuö TypuSguKu, 2017 Hunga xroMar KypcaTHm coxacuHuHr ^HM TapKuSugaru ynymu 37,4 ^oh3hh TamKun KunraH öynca, oxupru TypT Hun MOÖaHHuga xroMar Kypcarum coxacuHuHr ^HMgaru ynymu Myiracun ycuö SopraHnuruHu Ky3arum MyMKHH. ^yMnagaH, 2018 Hunga - 35,5 $oh3, 2019 Hunga - 36,6 Ba 2021 Hunga эca - 38,6 ^ororana ycumra эpнmгaн. Ymöy KypcaTKHH puBO^naHraH MaMnaKarnapga 74 ^oroHu^amKun этagн. fflyHgaH Kenu6 hukksh xonga Y36eKucTOHga ymöy coxaHu ^agan cyptarnap 6unaH puBO^naHTupum Ba yHuHr MaMnaKaT ^HM TapKuSugaru ynymuHu «Haga omupum Ma^cag Kunu6 KyHungu.
MaMnaKarga onu6 SopunaëTraH TapKuöuH y3rapumnap xaM aHHaH myHra KaparunraH. ^HM TapKuöuga xroMaraap coxacu ynymuHuHr omuö Sopumura acocaH KypcarunraH xroMarnap xa^MuHuHr ñungaH-ñunra omumuHu KypcaruS yTum MyMKuH (2-guarpaMMa).
300 000,0 250 000,0 200 000,0 150 000,0 100 000,0 50 000,0 0,0
2
2 193 697,8 19 978, 5
1 50 889, 8
118 811, 0
i i i i
284 165,4
2017 Hun
2018 Hun
2019 Hun
2020 Hun
2021 Hun
2-guarpaMMa. YîôeKHCTOHga xH3MaT KypcaTHm coxacHHHHr xo^aTH,
M^pg.cyM4.
2https://stat.uz. Y36eKMcTOH PecnySnuKacu gaBnaT CTaTnoTnRa KyMuTacu MainyMOTnapn
3http://bukvi.ru
4https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/ MainyMOTnapn acocuga xncoönaHgn
2-guarpaMMa MatnyMoTnapugaH xaM KypuHuô TypuSguKu, Munnuñ HKTHCognëTga xu3Mar Kypcaram coxacuHuHr xa^Mu 2021 ñanga 2017 ñun 6unaH TaKKocnaraHga 165354,4 (284165,4-118811,0) Mnpg.cyMra KynañraH. Ey эсa anöarra u^oSuñ xonargup.
ffly caöaönu xaM ^HM xa^MHHH omupumga xH3MaT Kypcaram coxacHHH puBo^naHTupum nopa-TagSupnapuHu umnaö nu^um, yHHHr TapMOKgapuHH мogepннзaцнflnam MyxuM axaMu^ira эгa.
Xu3MaT TypnapuHH puBo^narnupum - MaMnaKaT HKTHCoguëTHHH puBO^naHumura acocuñ xucca Kymagu. Xu3Mar cu^araHu omupum Ba puBO^naHTupum öyryHru KyH KypcaranaëTraH xroMarnuHr acocuñ MaKcagu Ba Ba3u^acu xucoônaHagu. Xu3Mar Kypcaram coxacuHu puBo^naHrapum, aBBano yHu нктнcogнётga KaHgañ xonarga экaнnнгннн aHuKgaö ypraHuö hukuô, Taxnun Kunum no3uM öynagu. ffly caöaönu öronap TaxnunHu MaMnaKarga xu3Mar Kypcaram coxacu xonaraHu ypraHumgaH öomnaguK (1-^agBan).
1-^agBa^
\ygy.uiap ovinina kypcanii. nan xinMaiiap xai/kMi i, M. i| . cym 5
Xygyg^ap 2019 HH^ 2020 HH^ 2021 hh^ 2021 taga 2019 HH^ra HiicôaTaH
OapKH (+;-) YcHfflH, %
Y36eKHCTOH Pecnyö^HKacH 193 697,8 219 978,5 284 165,4 64 186,9 129,2
KopaKannorucToH PecnyönuKacu 5 671,8 6 520,3 8 458,4 1 938,1 129,7
AHgu^oH 9 803,8 11 413,0 14 636,3 3 223,3 128,2
Eyxopo 8 413,2 9 843,1 12 574,1 2 731,0 127,7
^M33ax 4 305,1 5 024,7 6 395,6 1 370,9 127,3
KamKagapë 8 800,9 10 349,5 12 823,8 2 474,3 123,9
HaBouñ 5 056,2 5 840,5 7 459,6 1 619,1 127,7
HaMaHraH 7 747,6 8 928,6 11 619,5 2 690,9 130,1
CaMapKaHg 12 786,8 14 086,1 18 259,0 4 172,9 129,6
CypxoHgapë 6 981,9 8 013,9 10 387,4 2 373,5 129,6
Cupgapë 2 726,8 3 303,0 4 183,1 880,1 126,6
TomKeHT 14 568,4 16 438,3 21 197,4 4 759,1 129,0
OaproHa 11 684,1 13 694,4 17 411,8 3 717,4 127,1
Xopa3M 5 763,3 6 461,2 8 325,8 1 864,6 128,9
TomKeHT m. 65 759,2 79 879,3 106 502,8 26 623,5 133,3
1-^agBan MatnyMOTnapu acocuga Kyñugaru xynocanap KunuHgu: - Taxnun onuö öopunraH 2019-2021 ñunnapga Y36eKucTOHga xroMaraap xa^Mu ycuö öopum тенgецнacнгa эгa öynuö, xroMaraap xa^Mu 2019 ñungaru 193697,8
5https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/ MainyMOTnapn acocuga xncoönaHgn
Mnpg.cyMgaH 2021 Hunra KenuS 64186,9 Mnpg.cyMra omuS, 284165,4 Mnpg.cyMHu TamKun Kungu.
- xu3MaT Kypcarnm xa^Mnapu MaMnaKarnuHr 6apna xygynapuga 2021 Hunga 2019 Ba 2020 Hunnap 6unaH TaKKocnaraHga ycumra эpнmгaн. PecnySnuKa xygygnapu opacuga 2019 Hunra HucSaraH 2021 Hunga энг WKopu ycum cyptaraapu TomKeHT maxpu - 33,3 HaMaHraH BunoaTu - 30,1 Ba KopaKannorucTOH aBTOHoM PecnyönuKacuga - 29,7 $ou3 Ky3arangu.
- Pecny6nuKaMu3 xygygnapu opacuga ^aMu KypcarnnraH xu3Maraap xa^Muga TomKeHT maxpu, TomKeHT, CaMapKaHg, OaproHa Ba AHgu^oH BunoaTnapuHuHr ynymnapu w^opunuruna caKnaHuö KonMoKga. YsSeKucTOH Munnuñ u^TucoguëTuga xu3MaTnap coxacuHuHr Hun cañuH ycumura, anSaTTa xu3MaT KypcaTum TapMoKnapuHuHr Kynanumu Ba 3aMoHaBuH TypnapuHuHr nango Synumu xaM acocuñ caöaönapgaH 6upu 6ynu6 xucoönaHagu.
Xu3MaT Kypcarnm coxacuga 6aHg axonuHuHr uKTucoguëTga 6aHg yMyMun axonu coHugaru ynymu xaM coxa ^aonuaraHu SaxonaHgu. Xu3MaT Kypcarnm coxacu ^aonuaraHu SyHgaH ëHgamyB acocuga Saxonam coxaHuHr MunnuH uKTucog^Tgaru nmuMoun axaMuaTuHu öenrunangu.
H^tumouh HyHanrapunraH Ba axonu KeHr KaraaMnapu TypMym ^apoBoHnuruHu TatMuHnamra KaparanraH 6o3op uKracoguëraHu ronunnuK 6unaH maKnnaHTupaëTraH Y36eKucToHga axonu öaHgnuru Macananapura ^uggun эtтн6op Kapara^TraHnuruHuHr öoucu xaM aHa myHga. Axonu öaHgnuruHu TatMuHnam MaMnaKaTga aManra omupunaëTraH н^тнмoнн-нктнcogнн cuëcaTHuHr ycTyBop HyHanumu xucoönaHagu.
Axonu SaHgnuruHu TatMuHnam xycycuga YsöeKucTOH PecnySnuKacu npe3ugeHTu ffl.M.Mup3uëeB myHgaH $uKp SungupraH: "AxonuHu um 6unaH TatMuHnam 6u3 ynyH Ha^aKaT uKTucoguH, aHHu naHTga KaTTa umuMoun axaMuaTra эгagнp. XpKuMnuKnap, Ba3upnuKnap Ba ugopanap, um öepyBnu TamKunoTnap 6unaH 6up KaTopga, 6aHK MyaccacanapuHu xaM 6y umra aHaga $aon ^anS этнmн KepaK. Axonu öaHgnuruHu xan этнmga Typu3MHu puBo^naHTupum Synuna KaTTa uMKoHuaTnapHu xaM umra conumuMu3 no3uM"6. Ym6y MyxuM Basu^anapHu öa^apumga xu3MaT Kypcarnm coxacu eTaKHu pon yHHamu no3uM, ge6 ynnaHMro. Xu3MaT Kypcarnm coxacuHuHr SaHgnuK MyaMMonapuHu xan этнmga MaB^yg uMKoHuaTnapHu aHuKnam Ba ynapgaH yHyMnu ^onganaHum MaKcaguga Y36eKucToH PecnyönuKacu KypcaTKunnapuHu Taxnun yTKa3guK.
CTaTucTuK MatnyMoTnapra Kypa Y36eKucToH нктнcogнётнga 6aHg öynraH axonuHuHr 50,7 ^orou7 xu3MaT KypcaTum coxacuga ^aonuaT KypcaTagu (3-guarpaMMa). PuBo^naHraH MaMnaKaraapga 6y KypcaTKun 70 ^ou38Hu TamKun этagн. fflyHgaH Kenuö hukuö, ymöy coxaHu ®;agan cyptaTnap 6unaH
6 2017-2021 Hunnapga Y36eKMcToH PecnySnnKacnHn puBo^naHTupumHuHr 6emTa ycTyBop HyHanumu Synnna XapaxaTnap cTpaTeruacuHu "XanK SunaH MynoKoT Ba uhcoh MaH^aaTnapn Hnnn"ga aManra omupumra oug gaBnaT gacTypuHu ypraHum Synnna nnMnH-ycnySnH pucona.- TomKeHT: MatHaBuaT, 2017.- 166-S.
7https://stat.uz. Уз6eкнcтoн PecnySnuKacu gaBnaT cTaTucTuKa KyMuTacu MatnyMoTnapu
8www.World bank.org
pивожлaнтиpиш, янги иш ypинлapини яpaтиб, унинг вхолини иш билaн тaъминлaш йyллapини ишлaб чикдш мухим axaмияттa эгa.
3-диаграмма. Хизмат курсатиш со^асида банд а^оли сони, фоизда9
Kелтиpилгaн диaгpaммa мaълyмотлapидaн кypиниб тypибдики, 2017 йилдa и^Г^ОД^^В бaнд вхолининг 50,2 фоизиишлaб чикэдиш cоxacидa бaнд бyлca, 49,8 фоизи хизмвт кypcaтиш cоxacидa 6внд 6улгвн. 2021 йилдв и^г^од^^в 6внд вхолининг 49,3 фоизи ишлв6 чикэдиш cохacидa 6внд бyлca, 50,7 фоизи хизмвт кypcaтиш cоxacидa 6внд 6улгвн.
МВМЛВКВТИМИЗ ик;тиcодиётидa ХИЗМВТ кypcaтиш cоxacидa 6ВНД ВХОЛИ cони улушининг 2020 йилдв киcк;apиши пaндемия caбaбли дейишимиз мумкин холоа Ахоли 6вндлиги тapкибидa 6ундвй yзгapишлapни тв6иий холвт дейишимиз мумкин. Чунки y мвмлвквтдв хизмвт кypcaтиш ^хв^ни^ ижгимоий-ик;тиcодий тapaккиётдaги pолини ошиpиш йулидв олиб боpилaётгaн мaкpоик;тиcодий cиёcaтнинг мохиятига моc келaди.
Фойдаланилган адабиётлар руйхати:
1. Узбекиетон Реcпyбликacи Пpезидентининг 2022 йил 28 янвapдaги "20222026 йиллapгa мУлжвллвнгвн Янги Узбекиетоннинг тapaккиёт cтpaтегияcи тyFpиcидa"ги ПФ-60-cон Фapмони.
2. 2017-2021 йиллapдa Узбекиетон Реcпyбликacини pивожлaнтиpишнинг бештa ycтyвоp ЙУНВЛИШИ 6УЙИЧВ X^pa^TOap cтpaтегияcини "Xan; 6ИЛВН муло;от Ba инcон мaнфaaтлapи йили"дв вм^ш ошиpишгa оид Дввлвт дacтypини ypгaниш 6уйичв илмий-ycлyбий pиcолa.- Тошкент: Мвънввият, 2017.- 166-б.
3. https://stat.uz. Узбекиетон Реcпyбликacи Дввлвт cтaтиcтикa K^rna^ pacмий carnrc мaълyмотлapи
4. http://bukvi.ru
5. www.Worldbank.org
9https://stat.uz/uz/rasmiY-statistika/ мaълyмотлapи acоcидa xиcоблaнди