ARTICLE INFO
Qabul qilindi: 15- Dekabr 2024 yil Ma'qullandi: 18- Dekabr 2024 yil Nashr qilindi: 23- Dekabr 2024 yil
KEYWORDS
HHKU umAap ea3upAueu, WaMoam xae$cu3Aueu
denapmaMeHmu, Пpo6aциR 6om^apMacu, ^y^apoAUK
waMunmu UHcmumymAapu, yaMKopAUK
Y3BEKHCTOH PEŒyB^HKACH HHKH Hm^AP BA3HP^HrH ^AMOAT XAB^CH3^HrH flEnAPTAMEHTH ПPOBAЦHfl BOm^APMACHHHHr ^y^APO^HK ^AMHflTH HHCTHTyTflAPH BH^AH X,AMKOP^HrH
AMaHOB Aôpop^oH Aôgy^^aeBHH
Y36eKHCTOH Pecnyô^HKacH
mhkh um^ap Ba3Hp^HrH Ma^aKa omupum HHCTHTyTH npo^eccopu https://doi.org/10.5281/zenodo.14547089
ABSTRACT
Ma^oAada Y36eKUcmoH Pecny6AUKacu HHKU uwAap ea3upAueu WaMoam xae$cu3Aueu denapmaMeHmu Пpо6aциfl ôom^apMacuHUHe ^y^apoAUK waMunmu UHcmumymAapu 6uAaH yaMKopAueu xycycuda $UKp
mpumuAu6, mamKUA эmиmгa 6uAdupuAeaH.
Ma3Kyp $aoAUxmHU HHada caMapaAU oud maKAU$ yaMda maecuxAap
MaM^aKaTHMH3ga 6yryH aMa^ra omupu^aëTraH HCfloxpTflapHHHr acocuH HerH3^apugaH 6upHHH ^y^y^6y3ap^HK^apHHHr o^^hhh o^um th3hmh caMapa -gop^uruHH omupum, y^apHHHr ca6a6^apu Ba Ke^u6 nu^umura hmkoh 6epraH mapT-mapouT^apHH aHH^^am, 6apTapa$ этнm x,aMga ^y^apo^apHHHr xyKyrçuH MagaHHHTH Ba oHruHH roKca^Tupum x,aMga y^apga ^aMHHTga ypHara^raH xy^rç-aTBop ^ouga^apura puofl этнm py^uHu maK^aHTupum TamKu^ этagн. Ma3Kyp Ba3u^a^apHu aMa^ra omupum эca, xyKyrçHu Myx,o$a3a ^u^um opraH^apuHuHr 3uMMacura WK^aTu^raH acocufi x,aMga go^3ap6 Ba3u^a^apgaH 6upu ^ucoô^aHuô, xyKyrçHu Myx,o$a3a rçu^yB^u opraH^ap Tu3uMuga mhku um^ap вaзнp^нгннннг, yHuHr TapKuôuga эca, ^aMoaT xaB^cu3^uru genapTaMeHTu Пpo6aцнн ôomrçapMacuHuHr MyHocuô xuccacu 6op.
fflyHuHrgeK, ym6y ^apaëH^apga ^aMoaT xaB^cu3^uru genapTaMeHTu Пpo6aцнн 6om^apMacuHuHr ^y^apo^uK ^aMu^ra uHCTuTyT^apu 6u^aH ^aMKop^uru y3ura xoc a^aMu^Tra эгa gecaK, Myôo^ara 6y^Mafigu. XycycaH, Ma3Kyp xaMKop^uKHu fiy^ra Kyïïum, 6yryHru KyHHuHr My^uM Ba 3apypuH Ta^aô^apugaH ^ucoô^aHagu.
Y36eKucToH Pecnyô^uKacu npe3ugeHTu fflaBKaT Mup3uëeB x,aM rçoHyH ycTyBop^uruHu Ta^MuH^amga, ^y^y^6y3ap^uK^apHuHr o^guHu o^um, ^uHoHTHu^uKKa rçapmu Kypamum, ^aMoaT TapTuôuHu carç^am, ^y^apo^apHuHr x,arç-xyKyK^apuHu ^umoa ^u^umga ^aMoaTHu^uK 6u^aH a^orça^apHu HHaga MycTa^KaM^am, xyrçyrçHu Myx,o$a3a ^u^um opraH^apuHuHr ^y^apo^uK ^aMu^ra uHCTuTyT^apu 6u^aH y3apo ^aMKop^uru 6opacugaru um^apHu HHru ôocrçu^ra KyTapum мyx,нм.flнгннн a^o^uga rçaïïg этн6 yTraH эgн1.
Ушбу вaзифaлaр ижросини тaъминлaш мaк;сaдидa, Узбекистон Республикaси Вaзирлaр Maхкaмaсининг 2020 йил 14 феврaлдaги "Ички ишлaр оргaнлaри Пробaция хизмaти фaолиятини сaмaрaли тaшкил этиш бyйичa к;Ушимчa 4opa-тaдбирлaр тyFрисидa"ги 84-сон к^рори^ acocaH, пробaция нaзорaтидaгилaрни республикa худудидa жaмоaт тузилмaлaри хaмдa Бaндлик Ba мехтат муносaбaтлaри вaзирлиги, Согли;ни шкдаш вaзирлиги, Хaлк; тaълими вaзирлиги, Узбекистон Хотин-к;излaр ;Умитaси, Узбекистон I ёшлaр иттифо;и, Фук;aролaрнинг Узин уз бошк^риш оргaнлaри фaолиятини мувофик;лaштириш бyйичa республикa кенгaши Ba Узбекистон Республи^си Дин ишлaри бyйичa к;Умитaнинг худудий бyлимлaри 2020 йил 1 мaртдaн бошлaб yзaро x,aмкорликдa пробaция нaзорaтидaгилaрни хул; aтвори устидaн тaъсирчaн нaзорaт олиб бориш, aйник;сa хисобдaги воягa етмaгaнлaрни ижтимоий мослaшуви хaмдa ишгa жойлaшуви Ba ^сбий тaйёргaрлиги бyйичa тегишли профилaктик чорa-тaдбирлaр белгилaнди.
Ушбу к^рорнинг 2-иловaсидa пробaция бyлинмaлaри нaзорaти остидaги шaхслaргa ижтимоий-хукукий Ba психологик ёрдaм кУрсaтиш бyйичa вaзирликлaр хaмдa идорaлaрнинг хaмкорликдaги фaолиятидaги мехaнизими тaсди;лaнди2.
Айтиш мумкинки, мaмлaкaтимиз тaрa;;иётининг бугунги бос;ичидa дaвлaт оргaнлaри билaн бир ;aтордa нодaвлaт сектори, яъни фук^ролик жaмияти институтлaрининг урни Ba роли ортиб, жaмият x,aётидaги долзaрб мaсaлaлaрнинг ечимини топишдa улaрнинг иштироки хaм кенгaйиб бормокда. Бу ижтимоий х^ётнинг мухим тенденциясидир. Узбекистон босиб утган кейинги йиллaр aхоли кенг кaтлaмлaри кyллaб-куввaтлaнaётгaн турли хил фук^ролик жaмияти институтлaри, нодaвлaт нотижорaт тaшкилот-лaрининг жaдaл ривожлaниш дaври булди. Ba бу жaрaён изчил кенгайиб бормокда3. Хусусaн, жaмиятни демокрaтлaштириш Ba янгилaниш жaрaёнлaридa фук^ролик жaмияти институтлaри (узини узи бошк^риш оргaнлaри, сиёсий пaртиялaр, оммaвий ижтимоий хaрaкaтлaр, кaсaбa уюшмaлaри, жaмоaт бирлaшмaлaри Ba фондлaри, нодaвлaт нотижорaт тaшкилотлaри)нинг фaол иштирок этиши мaмлaкaтдa истик;омaт к;илувчи хaр бир инсон хaётигa дaхлдор мaсaлaлaр ечимидa мухим aхaмиятгa эгa, дaвлaт келaжaгини белгиловчи мухим омилдир4. Mутaхaссислaр тугри к^йд этгaнидек, хукукни мухофaзa к;илувчи оргaнлaр Ba фук^ролик жaмияти институтлaри yртaсидaги yзaро хaмкорликнинг сaмaрaли йyлгa куйилиши хaм фук;aролaр, жaмият, дaвлaт мaнфaaтлaрини рyёбгa чик^ришга, мaнфaaтлaр мувозaнaти Ba уйгунлигини тaъминлaшгa хизмaт к;илaди5.
Ички ишлaр вaзирлиги Жaмоaт хaвфсизлиги депaртaменти Пробaция бошк;aрмaсининг фук^ролик жaмияти институтлaри билaн хaмкорлиги тушунчaси Ba мохияти хусусидa фикр юритишдa aввaло, жaмият ижтимоий хaмдa сиёсий хaётидa
йил 8 янвaрь; Ички ишлaр оргaнлaри фaолияти тизимидa мaвжyд мyaммо вa кaмчиликлaр, истикболдaги вaзифaлaр // Хaлк сузи. 2017 йил 10 феврaль.
2 Узбекистон Респyбликaси Вaзирлaр Мaxкaмaсининг 2020 йил 14 феврaлдaги "Ички ишлaр оргaнлaри пробaция хизмaти фaолиятини сaмaрaли тaшкил этиш бyйичa кyшилчa чорa-тaдбирлaр тyFpисидa"ги 84-сон
вдрори // Узбекистон Респyбликaси Конун xyжжaтлaри мaълyмотлaри миллий бaзaси - http://Lex.uz.
3
Латипов Б.И. Хукукни мyxофaзa килувчи оргaнлaр вa фувдролик жaмияти инститyтлaрининг yзaро БяЛKоpиФинШуaк9ллraда[ЮиpИщuШ>.ф. б\ф.ДKaЛlИЯTщисдlелтaflИясиII^B& ЯйгилшБ .тl0Sоpa чyкypлaшиб борaётгaн жaрaён сифaтидa // Фувдролик жaмияти, 2014, 2-сон - Б. 7.
Жалилов А., Мухаммадиев У., Жураев Ц. вa бошк. Фувдролик жaлияти aœ^apa - Т., 2015. - Б.120-124.
Myx,HM a^aMHAT Kac6 этagнгaн Ma3Kyp cy6^eKT^ap xycycuga TyxTa^um, a^hh, «^aMoaT xaB^CH3^HrH genapTaMeHTH Пpo6aцнA 6om;apMacH» Ba «$y;apo.flHK ^mhath HHCTHTyT^apu» TymyHHa^apura oug ^HKp^apHH ofigHH^amTHpH6 o^um x,aMga y^apHHHr mox,hathhh TyFpu aHr^am Myx,HM ax,aMHATra эгagнp. Bom;aHa aHTraHga, Ma3Kyp cy6^eKT^ap ypTacugaru ^y^y^6y3ap^HK^apHHHr o^gHHH o^um HyHa^umugaru ^aMKop^HKHH TamKH^ этнmga ym6y Ty3H^Ma^apHHHr mox,hath, Ma;oMH, ^ao^HAT HyHa^Hm^apu, ^aMHAT h^thmohh-chbchh TH3HMHgaru ypHH Ba Ta^cupHHH aHH^^a6 o^um ^o3HM.
Ta^KHg^am ^o3hmkh, 6yryHru KyHga MaM^aKaTHMH3ga gaB^aT opraH^apu ToMoHHgaH ^y^y^6y3ap^HK^ap npo$H.flHKTHKacHHH aMa^ra omupumu 6yfiHHa y3Hra xoc xy;yK;HH TH3HM ApaTH^raH. XycycaH, Y36eKHcToH Pecny6^HKacHHHHr «Xy^y^6y3ap^HK^ap npo^H^aKTHKacu TyFpHcuga»6rH ;oHyHHHHHr
9-Moggacuga «Xy;yK;6y3ap.flHK.flap npo$H.flaKTHKacHHH 6eBocHTa aMa^ra omupyBHH opraH^ap Ba Myaccaca^ap th3hmh» 6e^ru^aHraH 6y^u6, ^y^y^6y3ap^HK^ap npo^H^aKTHKacHHH 6eBocHTa aMa^ra omupyBHH acocuH gaB^aT opraH^apugaH 6upu 6y -hhkh um^ap opraH^apugup.
Y36eKHCToH Pecny6^HKacHHHHr «mhkh um^ap opraH^apu TyFpHcuga»7rH ;oHyHHra 6uHoaH, Y36eKHCToH Pecny6^HKacHHHHr hhkh um^ap Ba3Hpu y3 Ma;oMHra Kypa, Y36eKHCToH Pecny6^HKacu Ba3Hp^ap Max,KaMacHHHHr TapKu6ura KHpagu. Y36eKHCToH Pecny6^HKacu mhkh um^ap Ba3Hp^uru 6eBocHTa Y36eKHCToH Pecny6^HKacu npe3HgeHTHra, aHpuM Maca^a^ap 6yfiHHa эca, Y36eKHCToH Pecny6^HKacu Ba3Hp^ap Ma^KaMacura 6yficyHagH.
Mhkh um^ap opraH^apu ^ao^HATHH y3 BaKo^aT^apu goupacuga ^y^apo^apHHHr xy;yK;.flapH, эpкнн^нк^apн Ba ;oHyHHH MaH$aaT.flapHHH x,hmoa ^H^um, ^aMoaT TapTH6uHH ca^^am Ba ^aMoaT xaB^cH3^uruHH TaiMHH^am, ^hhoathh^hk Ba TeppopH3Mra, ogaM caBgocura ;apmu Kypamum, ^y^y^6y3ap^HK^ap npo^H^aKTHKacu, y^apHHHr ca6a6^apHHH Ba cogup этн^нmнгa hmkoh 6epaeTraH mapT-mapoHT^apHH aHHK^am x,aMga 6apTapa$ STHm, ^y^y^6y3ap^HK^apHH cogup этнmгa mohh^ maxc^apHH aHHK^am, ^aMHATga xy;yK;HH oHr Ba xy;yK;HH MagaHHATHH roKca^Tupumra goup um^apga umTHpoK этнm Ba 6om;a acocuH fiyHa^Hm^ap 6yfiHHa aMa^ra omupagu.
fflyHHHrgeK, y3 3HMMacura WK^aTH^raH Ba3H^a^apHH 6a^apum Ma;caguga, ;oHyH xy^^aTflapuga 6e^ru^aHraH TapTu6ga gaB^aT opraH^apu, ^y;apo^apHHHr y3HHH y3H 6om;apum opraH^apu Ba 6om;a TamKH^oT^ap 6u^aH ^aMKop^HK ;u^agu. ^aB^aT opraH^apu, ^y;apo^apHHHr y3HHH y3H 6om;apum opraH^apu Ba 6om;a TamKH^oT^ap ^y;apo^apHHHr эpкнн^нк^apн Ba ;oHyHHH MaH^aaT^apHHH ^hmoa
;u^umga, ^aMoaT TapTH6uHH ca;^am Ba ^aMoaT xaB^cH3^uruHH Ta^MHH^amga, ^HHoAT^ap Ba Ma^Mypufi ^y;y;6y3ap^HK^apHHHr o^gHHH o^um, y^apHH aHH;^am, $om этнm ^aMga y^apra HeK ;yHHmga, ^hhoat um^apHHH TeproB ;u^umga, ^HHoATHH^apHH ;ugupumga, 6egapaK My;o^raH^apHHHr TypraH kohhhh aHH;^amga, myHHHrgeK
6 Y36eKHCTOH Pecny6^HKacHHHHr «XyKyK6y3ap^HK^ap npo^H^aKTHRacH Tyrpncnga^rH ^OHyHH // Y36eKHCTOH Pecny6^HKacH ^OHyH xy^^aT^apn Mai^yMoraapn mhuhh 6a3acu - http://Lex.uz.
7 Y36eKHCTOH Pecny6^HKacHHHHr «hhkh nm^ap opraH^apn Tyrpncnga^rH ^OHyHH // Y36eKHCTOH Pecny6^HKacH ^OHyH xy^^aT^apn MaMyMOT^apn mh^^hh 6a3acn - http://Lex.uz.
^y^y^6y3ap^uK^ap npo^u^aKTuKacuga uhku um^ap opraH^apura y3 BaKO^aT^apu goupacuga KyMaK^amumu mapT8.
MaM^aKaTuMu3ga 030g^uKgaH MaxpyM ^u^um 6u^aH 6y^MaraH MUHOUH
^a30^apHu u^po этн^нmннн TaiMuH^afiguraH Пpо6aцнa xu3MaTu Y36eKucT0H Pecny6^uKacu npe3ugeHTuHuHr 2018-fiu^ 7-Hoa6pgaru "^uHoara к;онyннн.flнгннн Ty6gaH TaKOMu^^amTupum Hopa-Tag6up^apu тyFpнcнga"9гн n^-4006-coH^u K^apopu 6u^aH 2019-hr^ 1-aHBapugaH ^opufi rçu^uHraH.
Y36eKucT0H Pecny6^uKacu npe3ugeHTuHuHr 2021 fiu^ 26 MapTga K;a6y« rçu^uHraH «^aMoaT xaB^c^^uruHu TaiMuH^am Ba ^uHOHTHu^uKKa rçapmu Kypamum coxacuga uhku um^ap opraH^apu ^ao^uaraHu cu^aT ^uxaragaH aHru 6ocK;uara KyTapum Hopa -Tag6up^apu Tyrpucuga»10™ nO-6196-coH OapMOHura acocaH эca, naTpy^b-nocT xu3MaTu Ba ^aMoaT TapTuôuHu carç^am 6om 6om^apMacu, Xy^y^6y3ap^uK^ap npo^u^aKTuKacu 6om 6om^apMacu, My^ xapaKaTu xaB^cu3^uru 6om 6om^apMacu, Пpо6aцнa xu3MaTuHu y3 uaura o^aguraH ^aMoaT xaB^cu3^uru genapTaMeHTu TamKu^ этн^gн. XycycaH, Пpо6aцнa xu3MaTuHuHr ^ao^uaraHu caMapa^u TamKu^ этн^нmнga arçuHga ëpgaM 6epaguraH cy6ieKT^ap cu^araga ^y^apo^uK ^aMuara uHcTuTyT^apuHu rçaïïg этнmнмнз MyMKuH.
TaiKug^am ^03UMKU, MaM^aKaraM^ MycTa^u^^uruHuHr u^K gaBp^apugaH X03upru KyHra rçagap ^aMuaraM^ u^tumouh xaëTuga MyxuM a^aMuaT Kac6 этaётгaн cy6ieKT^apgaH 6upu - «^y^apo^uK ^aMuara ннcтнтyт^apн»gнp. WpraM^garu aMa^garu HopMaTuB ^y^^aT^apga11 «^y^apo^uK ^aMuara uHcTuTyT^apu» ëKu «^y^apo^uK ^aMuara 6om^a uHcraTyT^apu» ^yM^a^apu KeHr ^y^^aHu^MO^ga. XycycaH, 2023 Hu^ 30 anpe^b KyHu yTKa3u^raH Y36eKucT0H Pecny6^uKacu pe^epeHgyMuga yMyMxa^^ obo3 6epum op^a^u rçu^uHraH aHru Taxpupgaru Y36eKucT0H
Pecny6^uKacu Конcтнтyцнacн12ga «Oy^apo^uK ^aMuara uHcTuTyT^apu» ge6 HOM^aHraH a^oxuga 606 KupuTu^uô, ym6y 6o6ga «Oy^apo^uK ^aMuara uHcTuTyT^apu,
8 Y36eKHCTOH Pecny6jHKacnHHHr «Hhkh nmjap opraHjapn TyFpncHga»rH KoHyHH // Y36eKHCTOH Pecny6jHKacn KpHyH xy^^araapn MatflyMoraapn mhuhh 6a3acn - http://Lex.uz.
9 Y36eKHCTOH Pecny6jHKacn npe3ngeHTHHHHr 2018-hhj 7-Hoa6pgarn "^hhosth KoHyHHHflnrHHH Ty6gaH TaKoMHjjamTHpnm Hopa-Tag6Hpjapn Tyrpncnga" rn nK^-4006-coHjn Kapopn // Y36eKHCTOH Pecny6jHKacn KpHyH xy^^araapn Mai^yMoraapn mhjjhh 6a3acn - http://Lex.uz.
10 Y36eKHCTOH Pecny6jHKacn npe3ngeHTHHHHr 2021 hhj 26 MapTga Ka6yj KHJHHraH «^aMoar xaB^crojnrHHH TaiMHH^am Ba ^HHoaTHn^nKKa Kapmn Kypamnm co^acnga hhkh nm^ap opraraapn ^ao^HHTHHH cn^aT ^H^aragaH aHrn 6ocKHnra KyTapnm Hopa-Tag6npflapH Tyrpncnga^rn n®-6196-coH ^apMOHn // Y36eKncTOH Pecny6^HKacn ^OHyH xy^^araapn MarnyMoraapn mhuhh 6a3acn - http://Lex.uz.
11 2023 hh^ 30 anpe^b KyHn yTKa3n^raH Y36eKHCTOH Pecny6^HKacn pe^epeHgyMnga yMyMxa^K 0B03 6epnm op^a^n ^a6yji Kn^HHraH aHrn Taxpnpgarn Y36eKHCTOH Pecny6^nKacn Кoнcтнтyцннcн, Y36eKncTOH Pecny6^HKacHHHHr 2014 hhj 25 ceHTa6pgarn №YP^-376-coH «H^thmohh mepnKjHK Tyrpncnga^rn ^OHyHH, Y36eKHCTOH Pecny6jHKacn npe3ngeHTHHHHr «Y36eKHCTOHga ^yKapojHK ^aMHHTH HHCTHTyTjapnHH pnBO^jaHTnpnmra KyMaKjamnm 6opacngarn Hopa-Tag6npjap Tyrpncnga^rn Kapopn (2005); Y36eKHCTOH Pecny6jHKacn Ojhh Ma^jncn ^OHyHHHjHK najaracn Ba CeHarnHHHr «HogaBjar HOTH^opar TamKHjOTjapn Ba 6omKa ^yKapojHK ^aMHHTH HHCTHTyTjapnHH KyJJa6-KyBarjamHH KyHaÔTHpnm nopajapn Tyrpncnga^rn KymMa Kapopn (2008); Y36eKncTOH Pecny6jHKacn npe3ngeHTHHHHr «Hhkh nmjap opraHjapnHHHr xyKyK6y3apjHKjap npo^HjaKTHKacn 6yjHHMajapn ^aojnaTHHH Ty6gaH TaKoMHjjamTnpnm Hopa-Tag6npjapn Tyrpncnga^rn (2017 hhj 18 anpejb) n^-2896-coH Kapopn, Y36eKHCTOH Pecny6jHKacn npe3ngeHTHHHHr «®yKapojHK ^aMHHTH HHCTHTyTjapnHH pnBo^jaHTnpnmra KyMaKjamnm 6opacngarn KymnMna Hopa-Tag6npjap Tyrpncnga^rn Kapopn 13), Y36eKHCToH Pecny6jHKacn npe3ngeHTHHHHr 2022 hhj 28 aHBapgarn «2022 - 2026 nnjjapra Myj^ajjaHraH ^Hrn Y36eKHCToHHHHr TapaKKnëT CTparernacn Tyrpncnga^rn n®-60-coH ®apMoHH Ba 6.
12 2023 hhj 30 anpejb KyHn yTKa3njraH Y36eKHCToH Pecny6jHKacn pe^epeHgyMnga yMyMxajK obo3 6epnm opKajn Ka6yj KHJHHraH aHrn Taxpnpgarn Y36eKHCToH Pecny6jHKacn Кoнcтнтyцнacн // Y36eKHCToH Pecny6jHKacn ^oHyH xy^^araapn MaijyMoTjapn mhjjhh 6a3acn - http://Lex.uz.
шу жумладан, жамоат бирлашмалари ва бошка нодавлат нотижорат ташкилотлари, фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, оммавий ахборот воситалари фукаролик жамиятининг асосини ташкил этади. Фукаролик жамияти институтларининг фаолияти конунга мувофик амалга оширилади» деб кайд этилган.
Айтиш мумкинки, бугунги кунда адлия органларидан руйхатдан утган нодавлат нотижорат ташкилотлари ва уларнинг алохида булинмалари умумий сони 9039 тани ташкил этади (Узбекистонда 16 та диний конфессияга мансуб 2329 та диний ташкилот фаолият юритмокда, шулардан, 2134 таси исломий, 174 та христиан диний ташкилоти, 8 та яхудий, 6 та бахоий жамоалари, 1 тадан кришнани англаш жамияти, буддавийлар ибодатхонаси ва Библия жамияти хисобланади). Руйхатдан утган сиёсий партиялар ва уларнинг жойлардаги булинмаларининг умумий сони 1108 тани ташкил этади. Шунингдек, 9,5 мингдан ортик махаллалар, 2140 тадан ортик оммавий ахборот воситалари13 каби фукаролик жамияти институтлари фаолият олиб бормокда. Уларнинг давлат органлари билан самарали хамкорлигини таъминлаш жамият ижтимоий хаётидаги мухим масалалардан биридир.
Жумладан, бир ;анча махаллий мутахассис-олимларимиз «фукаролик жамияти институтлари» тушунчасига уз фикрларини баён этганлар. Масалан, Х.Т. Одил;ориев, улар жамият ишларини бошкариш борасида давлат фаолиятини тулдиради, чунки фукаролик жамияти институтлари уз кулами, оммавийлиги ва мослашувчанлиги туфайли ижтимоий хаётда юзага келадиган муаммоларни ани;лаши хамда давлат идораларининг имкониятлари чекланган уринларда, айни;са, махаллий даражада таъсирчан харакат килиши мумкин14 деган хамда Ш.У. Якубов «фукаролик жамияти институтлари - жисмоний ва юридик шахсларнинг хукуклари ва конуний манфаатларини, бошка демократик кадриятларни химоя килиш, ижтимоий, маданий ва маърифий максадларга эришиш, маънавий ва бошка номоддий эхтиёжларни кондириш, хайрия фаолиятини амалга ошириш хамда бошка ижтимоий фойдали максадларда ташкил этиладиган, нодавлат нотижорат ташкилотлари сифатида давлат руйхатидан утказилган юридик шахслар, уларнинг бирлашмалари хамда нодавлат оммавий ахборот воситалари»15 деб берган таърифларини эътироф этиш лозим.
Шу билан бирга, яна бошка адабиётларда хам «фукаролик жамияти институтлари» тушунчасига ва уларнинг давлат органлари билан хамкорлигига оид таърифларни учратишимиз мумкин. Масалан, фукаролик жамияти шаклланишини мониторинг килиш мустакил институти томонидан 2015 йилда чоп этилган тахлилий маърузада «фукаролик жамияти институтлари» тушунчасига: «Фукароларнинг узини уз бошкариш органлари (махалла), сиёсий партиялар, ижтимоий харакатлар, касаба уюшмалари, жамоат бирлашмалари ва фондлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари фукаролик жамияти асосини ташкил этиб, унинг мохиятини белгилайди. Фукаролик жамияти институтлари ахолининг фукаролик фаоллиги, хукукий онги, миллий узлигини англаши, сиёсий маданияти ва жамият
13 Расмий маълумотлар 2022 йилнинг 1 январь холатига кура курсатилган. Узбекистан Республикаси зирлигининг расмий-веб сайти // - www.minjust.uz.
14 ОдилцориевХ.Т. Конституция ва баркамол жамият орзуси. - Т., "О^йитсЫ", - 2012. - Б.187.
Якубов Ш. У. Давлат ва фукаролик жамияти институтлари хамкорлигининг хукукий механизмлари. Монография. Т. 2018 й. - Б.16-17.
аъзоларини маънавиятини юксалишига хизмат цилиб, уз цадр-циммати, мустацил фикри, уз имкониятларини амалга ошириш туйгуси, келажагини уз цуллари билан цуриш х,иссини тарбиялайди»16 деб таъриф берилган.
Таъкидлаш лозимки, давлат органлари ва фуцаролик жамияти институтларининг узаро х,амкорлиги масаласи бугун пайдо булган масала эмас. Бунинг тарихи узоц утмишга бориб тацалади десак, муболага булмайди. Масалан, буюк мутафаккир Абу Наср Форобий инсоният бахтга эришувида узаро х,амкорлик жиддий урин эгаллашини цайд этиб, уни цуйидаги фикрлари орцали ифодалайди: «Х,ациций бахтга эришиш мацсадида узаро ёрдам цилувчи кишиларни бирлаштирган шах,ар фазилатли шах,ардир, бахтга эришиш мацсадида бирлашган кишилар жамоаси фазилатли жамоадир»17.
Айтиш мумкинки, ижтимоий х,амкорлик - жамият тарацциётнинг узоц муддатли эволюцияси натижасидир. Мазкур гоянинг шаклланишига оид дастлабки царашлар Платон ва Аристотель каби олимларнинг асарларида учрайди18. Давлат ва фуцаролик жамияти уртасидаги муносабатларни ривожлантиришга оид турлича фикр ва царашлар И.Кант, А.Смит асарларида х,ам учрайди. Улар биринчилардан булиб, ижтимоий мех,нат муносабатларидаги ижтимоий х,амкорлик концепциясини янада ривожлантиришга асос яратдилар19.
Шунингдек, давлат ва фуцаролик жамиятининг узаро муносабати, улар уртасидаги х,амкорликнинг мох,ияти ва чегаралари Г.Гроций, Т.Гоббс, Ж.Лок, Ж.Руссо, В. фон Гумбольд, Г.Гегел, И.Кант, К.Маркс ва бошца олимларнинг «жамоат шартномаси», «халц суверенитети», «мах,аллий узини узи бошцариш», «фуцароларнинг ахлоций-меъёрий хулци» ва бошца назарий концепцияларда муайян даражада уз ифодасини топган. Шу билан бирга, хорижий мамлакатларнинг ицтисодчи олимлари Ж.Кейнс, Ф.Хайек, Ж.Гелбрайт, Ж.С.Милл, сиёсат-шунослар Дж.Коэн, Э.Арато, Ф.Шмиттер, хуцуцшунос олимлардан Л.Дюги ва М.Ориу кабилар давлат органлари ва фуцаролик жамияти уртасидаги х,амкорлик гоясини илмий асослашга, уни янада ривожлантиришга катта х,исса цушганлар20.
Миллий олимларимиз томонидан х,ам давлат органларининг фуцаролик жамияти институтлари билан х,амкорлиги хусусида бир цанча фикрлар билдирилган. Масалан, Х.Т. Маматов, фуцаролик жамияти институтларининг давлат органлари билан х,амкорлиги жамиятдаги умумий йуналишлар муштараклигини, аниц вазифаларни амалга ошириш орцали умумдавлат фаровонлигига хизмат цилади. Умуман, фуцаролик жамияти институтлари давлат билан алох,ида фуцаролар уртасидаги тусицларни бартараф этиб, демократиянинг цуйидан ривожланишини таъминлайди21, деб таъкидлайди.
16 Фукаролик жамияти шаклланишини мониторинг килиш мустакил института, 2015. - Б.71. Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри. -Тошкент, «Янги аср авлоди». - 2016. - Б. 285.
18Мухитдинова Ф. Сиёсий ва хукукий таълимотлар тарихи. -Т., ТДЮИ нашриёти, 2011. - Б. 50.
19 Социальное партнерство: проблемы и перспективы развития. Сб.науч.статей / Под общ.ред. Н.А.Волгина. - М., «РАГС», 2003. - С. 116.
20 Лушникова М.В. Государство, работодатели и работники: история, теория и практика правового механизма социального партнерства (Сравнительно-правовое исследование). - Ярославль, 1997. - С. 223.
21 Маматов Х. Т. Хукукий маданият ва Узбекистонда фукаролик жамиятининг шаклланиш муаммолари. -
Т., - 2009. - Б. 202.
Кайд этиш лозимки, сиёсий-х,ук;ук;ий таълимотларда фу;аролик жамияти ва давлатнинг узаро муносабатлари куп бора илмий тах,лил ;илинган22. Олимларнинг фикрича, фу;аролик жамияти давлат таъсир доирасидан холи булган, унга нисбатан мухолиф ва ;айсидир маънода унга ;арама-;арши булган тушунчадир. Бундай ;арашлар давлат ва жамият уртасидаги муносабатлар х,амиша х,ам долзарб булганлигини намоён этиш билан бирга жамият тара;;иёти учун унинг мух,имлигини курсатмо;да23.
Айтиш мумкинки, х,ар бир мамлакат, миллатнинг узига хослиги, маданияти, менталитети давлат ва фу;аролик жамияти институтлари х,амкорлигига яъни, мазкур х,амкорликнинг шаклланиши ва ривожланишига узига хос таъсир курсатади. Шар;да мазкур х,амкорлик умумийлик, узаро ишонч каби ижтимоий капиталга таянса, гарбда индивидуалликка асосланишини намоён этади. Мазкур ало;алар умумий фу;аролик маданияти шаклланишига жуда катта таъсир курсатади24. Хусусан, дунёнинг баъзи мамлакатлари ;атори юртимизда х,ам давлат органлари ва фу;аролик жамияти институтлари уртасидаги узаро х,амкорлик муносабатлари узо; йиллик тарихга эга. Айни;са, муста;иллик йилларида мазкур муносабатлар янада ривожланиб, сифат жихатидан янги бос;ичга кутарилди, десак муболага булмайди.
Таъкидлаш лозимки, одатда, х,еч бир давлат органи бош;а тузилмалар билан х,амкорлик ;илмай туриб, фа;ат ички имкониятлари доирасида фаолиятининг самарадорлигини таъминлай олмайди25. Ички ишлар органларидаги бош;арувнинг асосий шаклларидан бири - х,амкорлик, х,амкорликдаги фаолиятнинг асосий шартларидан бири эса, узаро келишган х,олда хизматни ташкил этиш х,исобланади26. Жамоат тартиби ва хавфсизлиги, х,у;ук;бузарликлар профилактикасини таъминлашдаги х,амкорлик - ушбу фаолият билан шугулланувчи субъектларнинг ;онун хужжатларига мувофик, узаро келишилган х,олда фаолиятнинг шакл ва усулларидан, хизмат ваколатларидан самарали фойдаланиши булиб27, бунда икки ёки ундан орти; хизмат, яъни бош;арувнинг бир-бирига буйсунмаган алохдда иштирокчилари уз х,аракатларини мувофи;лаштириб бажарадилар28. Хусусан, Пробация бош;армаси х,ам уз зиммаларига юклатилган вазифалари ва функцияларини бажаришда давлат органлари ва жамоатчилик тузилмалари булмиш фу;аролик жамияти институтлари билан самарали х,амкорликни амалга оширишлари келгуси хизмат фаолиятларида узининг ижобий натижасини беради.
ОдилцориевХ.Т. Конституция ва баркамол жамият орзуси. -Тошкент. - 2012. - Б. 220-235.
23 Фукаролик жамияти асослари: укув кулланма // А.Жалилов, УМухаммадиев, К^.Жураев ва бошк. -Тошкент, 2015. - Б. 57.
24 Абдурахманова Г.И., Ионин Л.Г., Исраелян Е.В., Ковалева Н.В., Мерсиянова И.В., Нездюров А.Л., Санович С.В., Сунгуров А.Ю., Шомина Е.С., ред., Якобсон Л.И. Факторы развития гражданского общества и механизмы его взаимодействия с государством. - М., «Вершина». - 2008. - С. 296.
25 Бобохонов А.А. Жамоат тартибини саклаш ва фукаролар хавфсизлигини таъминлашда хукукни мухофаза килувчи органларнинг узаро хамкорлиги // Жамоат тартибини саклаш ва фукаролар хавфсизлигини таъминлашнинг долзарб масалалари: Респ. илмий-амалий конф. мат-ри. - Т.: УзР ИИВ Академияси, 2015. - Б.
26 КамишниковА.П. Основы управления в правоохранительных органах. - М., 2004. - С. 27.
Афанасьев В.А. Организация работы участкового инспектора милиции. - М., 1990. - С. 38.
28 Пулатов Ю.С., Исмаилов И., Курбонов А. Ички ишлар органларида бошкарув асослари: Дарслик. -Т.: УзР. ИИВ Академияси, 2005.
Жумладан, бу борада хорижий тажрибага мурожаат этадиган булсак, айтиш мумкинки, ижтимоий ва сиёсий мацсадлар атрофида бирлашадиган бундай жамоат ташкилотлари ривожланган мамлакатларда "учинчи сектор" деб номланади. Улар асосан хайрия мацсадларида ташаббус курсатаётган нодавлат нотижорат ташкилоти (ННТ) сифатида кенг фаолият юритиб келмоцда29. Масалан, Россияда ижтимоий-ицтисодий хаётни яхшилаш, ижтимоий инновацияларни амалга ошириш, ижтимоий муаммоларни хал этиш, соглицни сацлаш ва таълим тизимидаги муаммоларни бартараф цилиш, соглом авлодни шакллантириш, ахолини иш билан таъминлаш хамда демократияни ривожлантиришда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг урнига мухим ахамият берилмоцда"30. Гарбий Европада "секторни англаш", яъни жуда куп нотижорат ва нохукумат ташкилотларни ягона сектор сифатида тасаввур этиш - янги ходиса булиб, купгина мамлакатларда хали царор топмаган"31.
Польшада махкумларнинг цайта ижтимоийлашувида турли реабилитация марказлари алохида урин тутади. Шундай марказлар -
дан бири Ханс Христиан Кафед номидаги "Ижтимоий ёрдам курсатиш, реабилитация цилиш ва цайта тарбиялаш уюшмаси" хисобланади. Шунингдек, 1997-йилда Польша ва Дания хамкорликда ташкил этган мазкур халцаро нохукумат ташкилоти озодликдан махрум цилиш тарицасидаги жазон утаган шахслар билан фаол иш олиб боради32.
Дархацицат, давлат органлари ва фуцаролик жамияти институтлари уртасидаги самарали хамкорлик жамият хаётидаги куплаб муаммоларни хал этишга хизмат цилади. Бу хамкорликнинг хам хуцуций, хам ташкилий-хуцуций асосларини кучайтириш долзарб масалалардан биридир33. Зеро, давлат органлари ва фуцаролик жамияти институтлари узаро самарали хамкорлик цилганда энг олий мацсадга эришиши ва катта марраларни забт этиш мумкин. Бошцача айтганда, ушбу хамкорлик инсоният маданиятининг ривожланишига катта таъсир курсатган ва бугун хам унинг амалий ифодасини дунё мамлакатлари ижтимоий-сиёсий хаётида гувохи булиб турибмиз.
Хулоса цилиб айтганда, Пробация бошцармасининг фуцаролик жамияти институтлари билан хамкорлигини кучайтириш бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан биридир. Бундай хамкорлик натижасида аввало, озодликдан махрум этиш билан боглиц булмаган жазоларни утаётган ёки бошцача айтганда, пробация назоратидаги шахсларни цайта тарбиялашда ва ижтимоий хаётга мослашишларида, уларнинг хуцуций онги ва маданияти юксалишида, цонунийлик ва ижтимоий адолат тамойиллари амалга татбиц этилишида, жамиятдаги турли муаммолар уз вацтида хал
29 X.Z.Xushvaqtov jamoat-tas№loüari-va-ularning-davlat-boshqaruviga-ta-siri (1).pdf Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences https://www.oriens.uz
30
HYPERLI КВу^аролик жамияти. "http://www.socp03üikii.ru/rus/ngo/resear(-1i/)i!liocument4693.shtm®!
https://staff.tiiame.uz/storage/users/416/books/lJQ9fgMneHKJNAC2di7qu6bKHa2lj Zeddw50wezD.pdf
Багреева Е.Г. Об организации пенитенциарных систем в международной практике. // Уголовно-исполнительная
система: право, экономика, управление. 2012. № 5. - С. 24.
p 33 Гриб В.В. Взаимодействие государства и гражданского общества: правовые проблемы // История государства и права. - М., 2010. - № 23. - 0,2 п.л. - С. 24-26.
/ Volume 2. Issue 12. December 2024 Page 90
w
w
этн^нmнga y3Hra xoc ax,aMHAT Kac6 этagн x,aMga y^apHHHr y3apo caMapa^H x,aMKop^uru ^aMHATHMH3 h^thmohh x,aeTH yHyH h^thmohh 3apypaT ^uco6^aHagu.