Азимов У. А., ф.ф.б.ф.д., PhD.
Озиц-овцат технологияси ва мухандислиги Халцаро институти доценти
УЗБЕКИСТОН ТАРАВДИЁТИДА ЁШЛАРНИНГ АКСИОЛОГИК ОНГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ АХДМИЯТИ
Аннотация: Ушбу мацолада Узбекистон тарацциётининг янги босцичида ёшлардаги аксиологик онгни илмий-фалсафий аспектларини урганиш утмиш - бугунги кун - келажак спектри йуналишини англашда ауамиятли эканлиги, ёшлар масаласи доирасида уар цандай муаммоларни урганиш yap бир зиёли инсон, уар бир ватанпарварнинг бурчи уацидаги фикрлар баён этилган.
Калит сузлар: тарацциёт, аксиология, аксиологик онг, тарацциётнинг янги босцичи, демократик цадриятлар тизими, умуминсоний цадриятлар, таълим тизими.
Azimov U. A., Doctor of Philosophy PhD
Associate Professor
of the International Institute of Food Technology and Engineering
AXIOLOGICAL REVELATION AND SOCIAL ACHIEVEMENT OF
YOUTH IN UZBEKISTAN
Abstract: In this article, at the new stage of Uzbekistan 's development, the study of the scientific-philosophical aspects of the axiological consciousness of young people is important in understanding the direction of the past-present-future spectrum.
Key words: development, axiology, axiological consciousness, new stage of development, system of democratic values, universal values, educational system.
Узбекистон тараккиётининг янги боскичида ёшларнинг келажак фаолиятида аксиологик онгнинг ижтимоий ахамиятини тулик англанишига эришиш, ижтимоий талаб ва мажбуриятларга масъулиятли муносабатни карор топтиришнинг ижтимоий-фалсафий омилларини урганиш мухим ахамиятга эга. Айникса, тараккиётнинг янги боскичига кадам куяётган мамлакатимизда ёшлардаги аксиологик онгни илмий-фалсафий аспектларини урганиш утмиш - бугунги кун - келажак спектри йуналишини англашда ахамиятлидир. Ёшлар масаласи доирасида хар кандай маммоларни урганиш хар бир зиёли инсон, хар бир ватанпарварнинг бурчи, тарихий миссиясидир.
Ёшлар хам жамиятда яшар экан, шу жамиятдаги узгаришларни, янгиликларни тахлил килиб, узлари хам кайсидир сохада кандайдир янгиликни яратиб из колдиришга интилиши заруриятга айланиши табиий хол булмоги керак. Улар уз имкониятларини вокеликка айлантириш учун кадам
тaшлap этан, жaмиятнинг янги тapaккиëт боcк;ичидa ëшлapнинг дeмoкpaтик Kaop^xnap тизимигa aкcиoлoгик мyнocaбaтини pивoжлaнтиpиш ишлaб чикдриш сохдсини янaдa тaкoмиллaштиpишдa устуворлик кacб этaди. Тaдк;ик;отчилap тyFpи тaъкидлaгaнидек, "ëшлapнинг FOявий тapбияcидa инcонпapвapлик, миллaтпapвapлик вa вaтaнпapвapлик кaби фaзилaтлap фaк;aт конкpет-aмaдий xapa^raap оркдпи мyaйян мвзмун xaмдa axaM^^a эгa 6улиши мyмкинлигигa xaM эътибор к;apaтиш дapкоp. Шyндaй шapоитдa турли деструктив кyчлap, тотaдитap мaфкypaдap тaxдиди бapxaм топишигa имкон яpaдaди. Бунинг учун тaълим тapбияни инcонпapвapлaштиpгaн xолдa унинг миллий мaфкypa билaн узвий aдок;aдоpликдa pивожлaнишини тaъминлaш зapyp"82. Бу эca жaмият тapaккиëти и;тисодий, сдасий, хукукий, мaънaвий-мaъpифий, мaдaний жиxaтлapини yзидa к;aмpaб oлaди. Жaмиятдa яшовчи ëшлap aнa шу coxaдapдa фaoллик кypcaтиши xaëтий зapypиятдиp.
Нaзapимиздa, биз ëшлap тapбияcи билaн шyFyллaнгaнимиздa acocий эътиборни yлapнинг кacбий тaйëpгapлигини ycтиpишгa, мaънaвий энергиясини шaкдлaнтиpишгa, Kp^^apra риоя килишликта дaъвaт этишгa к;apaтaмиз. Тapбиянинг энг мухим вaзифacи ëшлapни хозирги куннинг мyaммoлapи xa;^a мycтaк;ил фикpлaшгa yндaшдaн, янги ижтимоий-и;тисодий тyзyмдa шaxcий фaoлиятни тaшкил ;илишни peжaлaштиpиш, мвзкур жapaëнлapни умуминсоний K^p^raap билaн yЙFyн xoлдa aмaдгa oшиpишдaн ибopaт 6улиши лозим.
Ёшлapдa швхс вa жaмият мaнфaaтлapи yЙFyнлигини тaъминлaшгa оид билимлapни УСТИРИШНИНГ мaк;caд вa вaзифaлapи к;yйидaгилapдaн ибopaт:
-ëшлapгa жaмиятнинг янги тapaк;к;иëт бocк;ичидa ижтимоий-и;тисодий иcлoxoтлapнинг пиpoвapд мaк;caди xan; xoxиш-иpoдacини ифoдa этиш этанлигини чук;ур сингдириш. Бунинг учун шaxc мaнфaaти, унинг хуку; вa эpкинликдapи, caмapaди мexнaти, тaшaббycкopлиги дaвлaт тoмoнидaн химоя к;илиниши вa кaфoлaтлaнишигa доир нaзapий билимлapни шaкллaнтиpиш зapyp. "Xan; билaн мулокот вa инсон мaнфaaтлapи йили деб эълон килинган 2017 йилдa "Инсон мaнфaaтлapи xaммa нapcaдaн ynyF" дeгaн Foя acocидa xap ким эркинлик вa шaxcий дaxлcизлик хукукига эгa экaни, жиноят содир этишдa aйблaнaëтгaн шaxcнинг aйби cyддa aник бyлмaгyнчa y aйбдop Xиcoблaнмacлиги тyFpиcидaги конституциявий нopмaдapни aмaлдa тaъминлaш бyйичa зapyp чopaдap курилди"83.
-шaxc вa жaмият мaнфaaтлapининг yЙFyнлиги жapaëнини ycтиpишдa ижтимоий aдoлaт уртатувчи тузумнинг aмaдий фaoлиятигa объектив бaxo бериш кyникмaдapини шaкдлaнтиpиш кepaк. Жaмиятни янгилaшнинг мухим мезони - мaнфaaтлapни инoбaтгa олиш, тapтибгa солиш, ynap орщпи бошкдриш билaн бoFлик экжлигини бугунги ижтимoий-aмaдиëт aник вa paвшaн иcбoтлaб куйди. Узбекистон Pecпyбликacи Koнcтитyцияcидa "дaвлaт
82 Бaзapов О. Х. Тaлaбa-ëшлap мaънaвий-axдокий онгини шaкдлaнтиpишнинг ижтимоий-фaлcaфий acоcлapи. Фaлcaфa фaнлapи бyйичa фaлcaфa доктори (PhD) диссертадияси aвтоpефеpaти. Тошкент 2019. - Б 20.
83 Миздеев Ш.М. Хaлкимизнинг розилиги бизнинг фaолиятимизгa беpилгaн энг олий бaxодиp. 2-жилд. -Тошкент: Узбекистон. -Б.7-9.
xan; иpoдacини ифoдa этиб, унинг мaнфaaтлapигa xизмaт килaди. Хэдк дaвлaт хокимиятининг биpдaн бир мaнбaидиp", дeйилишидa хэм шaxc мaнфaaтлapининг устуворлиги тaъкидлaнaди.
-ëшлapдa шaxc вa жaмият yЙFyнлигигa доир билимлapни шaкллaнтиpишдa yлapнинг cиëcий-xyкyкий онгини устиришга кapaтилгaн фaнлap, дapc мaшFyлoтлapи caдмоFини ошириш лозим. Шaxc вa жaмият мaнфaaтлapининг хукукий жиxaтлapи тyFpиcидa билимлapгa эгa булиш, дaвлaтлapapo мaнфaaтлap тyкнaшyвининг cиëcий мyнocaбaтлapгa тaъcиpини ургэниш xaм ëшлap дyнëкapaшигa тaъcиp кypcaтaди. Aгap xaдклap xaëтини мaнфaaтлap идopa этиши, фyкapoлap фaoлияти зaминидa мaнфaaтлap туриши Xиcoбгa oлинca, мaнфaaтлap ижтимоий тapaккиëт омили экaнлиги тaбиийдиp. Жaмият pивoжлaниши дaвoмидa ижтимоий жapaëн билaн биpгa, шу тapaккиëтгa мoнaнд тapздa ижтимоий онг xaм yзгapиб боради. Tapиxий тapaккиëт тaъcиpидaги бyндaй yзгapишлap шaxc вa жaмият ypтacидaги aлoкaдa, шунингдек, кишилapнинг мaвжyд мyaйян ижтимоий мухитгэ мyнocaбaти мaзмyнидa xaм уз ифoдacини тoпaди84. Шу боис ëшлapнинг xyкyкий-cиëcий онгини ycтиpишгa кapaтилгaн пeдaгoгик жapaëнлap оркэди yлapдa жaмият oлдидaги мacъyлиятни, бурчни хис килишгa оид куникм^гарни шaкллaнтиpиш мумкин. Бу оркэди турли хил тaxдидлapгa кapши туриш мумкин булади. Зеро, "бугун миллaтлapнинг yзигa xocлигини бapбoд килиб улэрнинг онги, дyнëкapaши вa кэдбини эгaллaшгa кapaтилгaн кyчдapнинг acocий хужуми миллий рухиятни зэиФлэштиришгэ кapaтилaëтгaни бежиз эмэс. Айни пйтдэ, миллий рухиятнинг инкирозга юз тутиши миллэтнинг нэфэкэт онги, мэънэвияти вэ axлoкий жихэтдэн кaшшoкдaшyвигa, шунингдек, моддий жихэтидэн хэм yзгaлapгa кэрэм холэтгэ тушиб колишигэ олиб кeлaди"85.
-ëшлapдa шaxc мaнфaaтлapи билэн жэмият мaнфaaтлapи, инсон мaнфaaтлapи билэн бэшэрият мaнфaaтлapи уртэсидэги yЙFyнликкa эришиш оркэди xaëтий муэммолэрни сэмэрэди ечиш мумкинлигигэ педэгогик aмaдиëтдa эргументлэш оркэди ишонтириш лозим. Зеро, жэмият мэнфээти, умумбэшэрият мэнфээти ижтимoиëтнинг муэйян инъикоси булиб, шaxcлap -инсонлэр мэнфээтидэн бошлэнади. Шунинг учун хэм, мaмлaкaтимиздa "инсон мaнфaaтлapи хэммэ нэрсэдэн ynyF" дегэн FOя эсосидэ кэттэ ишлэр aмaдгa86 оширилмокдэ. Шaxcнинг тapиxдaги урнини, ижтимoий-cиëcий мэвкейини тиклэш оркэди жэмиятнинг иктисодий, ижтимоий вэ cиëcий сэдохияти юзэгэ келэди. Инсон мaнфaaтлapининг окилонэ инобэтгэ олиниши оркэди эсэ, умумбэшэрий кэдриятлэр ривождэнади. Шжс мэнфээти билэн жэмият мэнфээтининг, фукэролэр мэнфээти билэн дэвлэт мэнфээтининг муштэрэк ривождэнишидэ, жэмият тapaккиëтидa инсон омилининг усиш холэти нaмoëн булади. Шу боис тэълим-тэрбия жapaëнидa шaxc вэ жэмият
84 Нaзapов Пaxpyтдинов Ш, Жypaев Т, .Жaлилов А, Снидолимов С. Mиллий мaнфaaтлap вa paxöap мacъyлияти. -Тошкент: Днелвт вв жшият куриш курилиши Академияси нaшpиëти. 2007. -Б. 17.
85 Отшуродов С. Глобaллaшyв: миллвтни всрвш мacъyлияти. -Тошкент: Узбекистон. 2018. -Б.131.
86 Mиpзиëев ШМ. Хвлкимизнинг розилиги бизнинг фaолиятимизгa берилган энг олий бяходир. 2-жилд. -Тошкент: Узбекистон. -Б.7.
мaнфaaтлapи мyштapaклигигa доир FOявий тaъcиp вocтaлapидaн унумли Фойдвлвниш оркэли ёmлapдa вaтaнпapвapлик, фидойилик, caдoкaтлилик хдмдэ хэлоллик фaзилaтлapини maкллaнтиpиm керэк. Бунинг учун 6угунги кyндa ёmлap турли хил эхборот хуружтаридэн огох булиши, хдр бир Macanara уз милллий мaнфaaтлapимиздaн келиб чикиб ёндama олиши кер^87.
-ёшлapгa ижтимоий-гумэнитэр фэнлэр оркэли maxc Ba жэмият мэнФээтлэри мymтapaклигининг 6узилиши ижтимоий бeкapopликни келтириб чикдришини, тypFyнликнинг хосил булишини, ишлэб чикдрувчи кучлэр билэн ишлэб чикдриш муносэ6этлэри уртэсидэги yЙFyнликнинг 6узилишини, oкибaтдa икктисодий пapoкaндaлик, ижтимоий инжиклик, мэънэвий тэнЕззул кэби oкибaтлap келиб чикишини эник мисоллэр Ba тэрихий Фэктлэр оркэли тушунтириш лозим.
-олий тэълим тизими ёmлapидa тэълим-тэрбия воситэсидэ инсон мэнФээтлэрининг оддий чeгapaлaнгaн, юзэки, бэъзэн сохтэ мaнфaaтлapгa эйлэниб колишининг сэбэблэрини ургэтиш Ba ёшлapдa юксэк инсоний мэнФээтлэр усуворлигини тэъминлэшнинг пeдaгoгик тexнoлoгиялapини ярэтиш зэрур.
Хyлосa ypнидa шуни aйтиm мумкинки, тэълим тизими ёmлapни мэнФээтлэр диaлeктикacини aнглaшлapигa ундэши, мyнocaбaтлapдa мэнФээтлэр мэвжудлигини тушунтириши, тэълим-тэрбия оркэли шэхсий мэнФээтлэрни жэмият мaнфaaтлapидaн устун кУймacликлapини, улэрнинг мyштapaклигини хэмдэ узэро aлoкaдopликдa ижтимоий тapaккиётгa пойдевор булишигэ доир билимлэрини мycтaхкaмлamи лозим. Ёшлэрдэ шундэй ёндamyвни шaкллaнтиpиш лозимки, жэмият мэнФээти тушунчэси киёфэсиз куч эмэс, хусусий мэнФээтлэрнинг умумий мaнфaaтлapгa Уси6 чикиш диaлeктикacини реэл инъикоси булиши кepaк. Умумий мaнфaaтлap хусусий мэнФээтлэр мэжмуэси экэнлигини эниклэш жэмиятниг сиёсий идорэ килишдэ тyFpи йул тaнлamигa имкон берэди. Умумий мaнфaaтлap тэбиэтидэ купчилик эхтиёжини, ихтиёрини, эмэлий фэолиятини мyжaccaмлamтиpиm жэмият ривожининг бош йулини эник белгилэшгэ шэроит ярэтади. Шундэй экэн, ёшлэрдэ шэхс Ba жэмият мэнфээтлэри yЙFyнлигигa доир билимлэрни устириш улэрдэ ижтимоий тapaккиётнинг узгэрувчэнлик хрлэтига мослэшишгэ, ижтимоий эхтиёжнинг йyнaлиmини тушунишгэ, булэжэк кэдрлэрдэ бозор иктисодиёти конуниятлэрини aнглamлapигa ёрдэм беради.
Адабиётлар руйхати:
1. Бaзapов О.Х. Taлaбa-ёшлap мaънaвий-axлокий онгини maкллaнтиpиmнинг ижтимоий-фaлсaфий aсослapи. Фaлсaфa фaнлapи бyйичa фaлсaфa доктори (PhD) диссepтaцияси aвтоpeфepaти. Тошкент 2019.
2. Mиpзиёeв Ш.М. Х&пкдмизнинг розилиги бизнинг фaолиятимизгa бepилгaн энг олий бохддир. 2-жилд. -Tоmкeнт: y^e^crn^ -Б.7-27.
3. Н&зоров К, Пхрутдинов Ш, Жypaeв Т, .Жолилов А, Соидолимов С. Миллий монФоотлор во pax^ap мосъулияти. -Tоmкeнт: Довлот во жомият куриш курилиши Акaдeмияcи ташриёти. 2007. -Б. 20.
87 Куронов М. Бизни биpлamтиpгaн FOя. -IcrnRem': Fофyp Fyлом. 2016. -Б.175.
4. Куронов М. Бизни бирлаштирган гоя. -Тошкент: Еофур Гулом. 2016. -Б.175. 5 .Рафикова Д., Азимов У ТАЪЛИМНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ВА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ //Экономика и социум. - 2021. - №. 2-2 (81). - С. 167169.
6.Rаfikovа D. et а1. Prepаring to innovаtive аctivity: Problem solving //А1Р Conference Proceedings. - А1Р Publishing, 2023. - Т. 2789. - №. 1.
7.Azimov U., Umurzakov A. HIERARCHY OF VALUES AND PERSONAL VALUES //Экономика и социум. - 2021. - №. 1-1 (80). - С. 354-355.
8. А.А.Мадаминов. ACTUAL PROBLEMS OF YOUTH SOCIALIZATION IN THE CONTEXT OF GLOBALIZATION. Экономика и социум. 2019. №4(59). 62-64стр.
https://www.iupr.ru/ files/ugd/b06fdc 0d8e3a360c514eab84f18bb092e3a7fb.pdf?i ndex=true