ЗАМОНАВИЙ ШАPОИТЛАPДА ФАВЦУЛОДДА БОШКДОИШ ВА PЕЖАЛАШТИPИШ ТАМОЙИЛЛАPИ ВА УСУЛЛАPИ
Фявкулоддя ^олятляр юзaгa кeлгaндa, вязиятни тугри бяхоляш, бaжaрилиши лозим булган ишлярни рeжaлaштириш Ba улярни бошкяриш мухдм яхямиятгя era. Фявкулоддя вязиятляр юзягя кeлгaндa бaжaрилaдигaн ишлярни рeжaлaштириш Ba aManra оширишдя ясосий принцип(тямоил)ляр услубиёт жихдтидян жудя му^им урин тутяди. Ушбу мяколядя бу мaсaлaлaргa ямялий жихдтдян услубий ёндяшув илмий ясослянгян, кярорлярни янядя окилоня Ba ишончли кябул килиш вя ортикчя вяктни бой бермясдян, улярни aмaлгa ошириш имкониятлярининг сямярядорлиги курсятиб берилгян.
Калит сузлар: принцип(тямойил), фявкулоддя вязият, тезкорлик, тяъминлянгянлик, комплекс(бутлянгян)лилик, илмийлик, директивлик, яъни буйрук вя кярорлярни сузсиз бяжяришлик, муддят вя мянзилнинг яниклиги;
PRINCIPLES AND METHODS OF MANAGEMENT AND PLANNING IN EMERGENCY SITUATIONS IN MODERN CONDITIONS
In the event of an emergency, it is important to properly assess the situation, plan the work that needs to be done, and manage it. The basic principles play a very important role in the planning and execution of the work that needs to be done in case of emergencies in terms of methodologies. This article scientifically substantiates the methodological approach to these issues from a practical point of view, shows the effectiveness of the possibility of making the most reasonable and reliable decisions without wasting time.
Азиза Мурод кизи Яхёхужаева
ТЩХММИ МТУ мягистрянти xabiybun5 @gmail .com
Нафиса Саидолимовна Саидхужаева
ТЩХММИ МТУ доценти nafisa [email protected]
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
February, 2022
Keywords: printsip, emergency, urgency, security, centralization of leadership, efficiency, directivity, urgency, targeting, security, complexity, scientific.
КИРИШ
Фавкулодда вазиятлар юзага келганда бажариладиган ишларни режалаштириш ва амалга оширишда асосий принцип(тамоил)лар услубиёт жихатидан жуда мухим урин тутади. Илмий назарияда таъкидланадики, принцип (лотин. принсипиум-асос, бошлангич нукта) - бу бирор нарса ва ходисаларга нисбатан дунёкараш, эътикод, хисобланади; бирорта назариянинг дастлабки конун-коидалари, фавкулодда вазиятларда бошкаришга кулланилганда, бизга улар оркали хатти-харакат, хулк-атвор ва фаолият жараёнларидаги йуналишларни белгилайдиган асосий конун-коидалар, бошкарувчи меёрларни тушуниш имконини беради.
АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Экстремал вазиятларнинг узига хос хусусиятлари, шунингдек, бу холда юзага келадиган вазифаларнинг ахамияти ва кулами, куйидаги асосий принцип(тамоил)ларга риоя килиш зарурлигини талаб килади:
- бошкарувни марказлаштириш;
- тезкорлик;
- директивлиги, яъни буйрук ва карорларни сузсиз бажаришлик, муддат ва манзилнинг аниклиги;
- таъминланганлик;
- комплекс(бутланган)лилик;
- илмийлик[1].
Экстремал(фавкулодда) ходисаларнинг окибатларини бартараф этиш буйича ишларни ташкил этишнинг асосий принцип(тамоил)и бошкарувни марказлаштириш тамоилидир. У обектив-зарурий характерга эга, чунки кенг куламли фавкулодда вазиятлар юзага келганда, уларнинг окибатларини бартараф этишда коида тарикасида, турли идоравий буйсунишларга эга булган тузилмалар иштирок этади, шунинг учун ягона бошкарув органининг мавжудлиги уларнинг фаолиятини мувофиклаштириш учун зарур шартдир. Экстремал ходисалар муайян географик манзил(чегара)га эга булиши ва фавкулодда вазиятларни бартараф этиш ишларида биринчи навбатда махаллий ташкилотлар иштирок этиши
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
759
сабабли, тиклаш ишларининг барча мажмуасини бошкариш ва амалга оширилиши масъулиятини худудий бошкарув органлари уз зиммасига олиши керак.
Шу боис, кенг куламли табиий офатлар, авариялар, бахтсиз ходисалар ёки фалокатлар юз берганда фавкулодда вазиятларда давлат бошкарувининг асосий органи сифатида факат республика, вилоятлар, туманлар, шахарларнинг фавкулодда вазиятлар комиссиялари, локал (махаллий) холатларда эса ташкилотлар, концернлар ва ассоциациялар, уюшмалар ва бошка обектларнинг фавкулодда вазиятлар буйича комиссиялари зарурий вазифаларни бажариши мумкин.
Фавкулодда вазият(холат)лар (экстремал ходисалар)нинг окибатларини бартараф этиш ва хусусан, фавкулодда вазиятларда тиклаш ишларининг мажмуасини амалга оширишнинг навбатдаги асосий принцип(тамоил)и тезкорлик тезкорликдир. Фавкулодда вазият пайтида юзага келадиган шароитлар бизни зудлик билан зарар курган ахолини куткариш ва уларга ёрдам бериш, таъсир омилларини локализация килиш (махаллийлаштириб чегаралаш) ва фавкулодда ходисалар окибатларини бартараф этиш буйича ишларни бошлашга мажбур килади.
Шунинг учун хам фавкулодда вазият юзага келиш пайтида хам, кун далик фаолиятда хам барча бошкарув карорлари охир-окибат минтаканинг исталган худудида экстремал ходиса(фавкулодда вазият)ларнинг содир булишига зудлик билан жавоб беришни таъминлаши керак[2]. Шу билан бирга, шошилинч куткарув операцияларини ташкил этиш уларнинг иложи борича тезрок бажарилишини таъминлаши керак, бу хар кандай шароитда, куннинг исталган вактида, типовой(намунали) конструкциялардан максимал даражада фойдаланган холда, жойида энг максадга мувофик техник ечимларни кабул килишни талаб килади. Катта халк хужалиги объектларида фавкулодда вазият юзага келганда, биринчи навбатда, асосий махсулотлар ишлаб чикаришни тиклаш керак. Бунда купинча талафот курган ахолининг хаёти ва соглиги, шунингдек экстремал ходисадан курилган комплекс иктисодий зарарнинг микдори тиклаш чора-тадбирларининг бажарилиш суръатига боглик булади.
Фавкулодда вазиятларда иш олиб боришда тегишли фавкулодда комиссиялар томонидан кабул килинган карорларнинг директивлиги, яъни буйрук ва карорларни сузсиз бажаришлик, муддат ва манзилнинг аниклиги принцип(тамоил)ига риоя килишга катта ахамият берилади. Бу тамоил, биринчи навбатда,
February, 2022
https://t.me/ares uz Multidisciplinary Scientific Journal
фавкулодда вазиятларни бартараф этиш ишлари билан шугулланувчи корхона, ташкилот ва муассасалар томонидан бошкарув органларининг барча карорлари ва режалаштирилган вазифаларини катъий белгиланган муддатда бажариш мажбуриятини назарда тутади.
Турли корхоналар ва махсус тузилмаларнинг вазифалари ва мажбуриятларини фарклаш учун ушбу карорлар ва режалар хам максадга мувофик булиши керак, яъни улар аник ижрочиларга топширилиши керак. Х,ар бир ижрочининг шахсий жавобгарлиги юкори ижро интизомининг ишончли кафолати ва фавкулодда вазиятларда бошкарув органларининг буйрукларига амал килиш мажбуриятига айланиши керак.
Факат шу асосда барча буйсунувчи ташкилотларнинг экстремал шароитларда мувофиклаштирилган ва мувозанатли харакатларига эришиш мумкин, бу юкорида айтиб утилганидек, узининг таърифи буйича олдиндан мавжуд булган алокаларнинг бузилиши ва узгариши билан ажралиб туради.
Зарар курган ахолини куткариш ва уларга ёрдам курсатиш шунингдек, вайрон булган объектларни тиклаш катта микдордаги махсус техника, материаллар, ёкилги, ишчилар ва мутахассисларни талаб килади. Шу муносабат билан экстремал вазиятларни бартараф этиш буйича ишларни режали тартибга солишда режалаштирилган ечимларни барча зарур ресурслар билан таъминлангнлик принцип(тамоил)и мухим рол уйнайди. Одатда, фавкулодда ходисаларнинг окибатларини бартараф этишда, фавкулодда вазият содир булган жойга якин жойда жойлашган корхоналарнинг ва агар керак булса, бошка минтакалардан хам деярли барча маблаглари ва воситалари тиклаш ишларини амалга оширишга жалб килинади.
МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР
Шунга ухшаш, ижобий мисол сифатида, бизнинг фикримизча, Припять ва унинг атрофидаги худудларда Чернобил халокати окибатларини тугатишнинг дастлабки кунларида 400 дан ортик тиббиёт ва 200 тиббий дозиметрик гурух, 1800 шифокор ва 2500 урта тиббиёт ходимлари, тиббиёт институтларининг 1500 нафар бакалавриат талабалари юборилганлигини таъкидлаш мумкин[2]. Бу нурланишдан таъсирланган ахолининг ярим миллионга якинини текширишга, шунингдек, озик-овкат, сув, атроф-мухитни радиоактив ифлосланишини аниклаш учун деярли 3 миллион тахлилни утказишга имкон берди. Бунда зарарни тиклаш учун мавжуд маблаглар етишмаганда, етишмаётган ресурслар юкори органлар
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
761
маблагларидан ажратилади, хорижий давлатлар томонидан курсатиладиган ёрдамлардан хам фойдаланилади.
Кайта тиклаш ишларини барча зарурий ресурс(манба)лар билан таъминлаш зарурати, баъзи холларда, хатто янги корхоналарни яратишга олиб келади. Чернобилнинг худди шу бир жойида дарёларнинг нурланиш зонасида жойлашган киргокларини тиклаш буйича ишларни бажариш учун учта бетон заводи махсус курилган булиб, уларнинг хар бири кувват жихатидан уртача гидроэлектр станциясини куришни таъминлаши мумкин еди.
Миллий иктисодий комплекснинг турли жихатларига таъсир курсатадиган табиий офатлар, бахтсиз ходисалар ва фалокатлар салбий окибатларни бартараф этишга комплекс ёндашувни талаб килади, шунинг учун тиклаш ишларини режалаштиришда комплекс(бутланган)лилик принципи мухим тамойил хисобланади. Унинг мазмуни куп киррали булиб, экстремал вазиятнинг барча боскичларини ва уларга мос келувчи бошкарув боскичлари, даражалари ва турларини оператив(махаллий)дан стратегик (миллий ва халкаро)гача камраб олишни назарда тутади. Шу билан бирга, турли худудлар уртасида(горизонтал тарзда)ги харакатларни мувофиклаштириш, шу жумладан табиий ходисалар, бахтсиз ходисалар ва фалокатларнинг огир окибатларини бартараф этишда халкаро ёрдам ва уларни бошкариш тизимининг иерархик буйсунувчи алокалари (вертикал тарздаги) уртасида интеграция килиш талабларига риоя килиш керак.
Ушбу принцип(тамоил)ни амалга оширишнинг бошка томони -фавкулодда вазиятда тиклаш ишлари ва хужалик иктисодий фаолиятини бошкариш ва режалаштиришда барча жихатларини хисобга олиш заруратидир. Шундай килиб, саноат ва ижтимоий объектларни куткариш ва тиклаш ишларини амалга ошириш билан бир каторда, бу ерда юк ташиш ва електр таъминоти, автомобил ва темир йулларни, електр узатиш линиялари ва коммуникацияларини реконструкция килиш катта рол уйнаши керак. Электр энергияси билан таъминлаш ва барча инфратузилма элементларининг нормал ишлаши тиклаш ишларини самарали амалга оширишнинг мухим шарти эканлиги сабабли ушбу вазифаларни хал этиш алохида долзарб масаладир.
Шундай килиб, Спитак зилзиласидан кейин биринчи кунларда куткариш ва тиклаш ишларини ташкил этиш темир йулнинг вайрон булганлиги туфайли анча кечикди. Автомобил йуллари улар буйлаб харакатланадиган транспорт хажмига дош беролмади ва куткарув ва бошка ускуналар билан тикилиб колди.
February, 2022
https://t.me/ares uz Multidisciplinary Scientific Journal
Буларнинг барчаси темир йулни тиклаш учун махсус мухим кучларни ажратишни талаб килди ва факат 10 кундан кейин темир йул ишга туширилиши билан 27 минг вагон асбоб-ускуналар, озик-овкат ва дори-дармон билан
Фавкулодда вазиятларни ташкил этиш ва режалаштириш комплекс(бутланган)лилик принципи мураккаблигининг навбатдаги жихати куткарув, тиббий ва курилиш булинмаларини, шунингдек, Давлат Фавкулодда вазиятлар хизмати таркибига кирадиган барча бошка тузилмалар ва хизматларни мувофиклаштиришдир. Бундан ташкари, фавкулодда вазиятларнинг окибатларини бартараф этиш буйича ишларни режалаштириш, коида тарикасида, нафакат етказилган зарарни бартараф этиш билан чекланиб колмасдан, балки фавкулодда вазиятларнинг пайдо булишининг бошида уларнинг олдини олиш, локализация килиш ва бартараф этиш буйича ишларни режалаштиришни уз ичига олади (тугонларни ювилишини бартараф этиш, кушимча киргокларни куриш ва бошкалар.).
Экстремал шароитларда иш олиб боришни ташкил этиш ва режалаштиришнинг яна бир мухим принцип(тамоил)и - бу олимларнинг тавсияларини хисобга олган холда таъсирланган объектлар ва худудларни тиклашни иложи борича батафсил урганишдан иборат булган илмий ёндашув принцип(тамоил)идир. Бирок, амалда бу принцип купинча эътиборсиз колдирилади.
Масалан, 1982 йил 9 апрелда содир булган Шар-Шар довони (Тожикистон Республикаси)дан 1 миллион тонна массага эга булган катта кучки йулга силжиганидан сунг, ушбу табиий офатнинг такрорланишининг олдини олиш тугрисида савол тугилди. Геология булими ва "Тожикгипротрансстрой" институти мутахассисларининг кучки массивини боскичма-боскич тушириш ва очик нишабга дарахт екиш йули билан тупрокни янада сурилишини олдини олиш буйича тавсияларига зид равишда, кучкини пастдан йул билан четлаб утиш варианти куриб чикилди. Ушбу лойиха реал натижаларга эриша олмади, чунки йиллар давомида кучкилар у ерга етиб борарди, аммо лойиха куллаб-кувватланди ва курилиш бошланди. 1982-86 йиллар давомида ушбу объектда 3,5 млн.рубл (1984 йилда нархларда) капитал куйилмалар узлаштирилди, аммо кейинчалик курилиш тухтади ва муаммо очик колди, курилиш даврида эса, 1985 йилда кучки яна узини
фалокат жойларига олиб кетилди, вазият тугриланди[3].
[4]
еслатди[ ].
February, 2022
Рогун шахри (Тожикистон Республикаси) курилиши пайтида, олимларнинг огохлантиришларига зид равишда, туз катлами булган жой танланди. Ушбу худудда канализация дренажининг купайиши билан турар -жой бинолари курилганидан 5 йил утгач, тупрок ерда чукурликлар шакллана бошлади ва баъзи баланд бинолар огиб, кулаб тушди.
80-йилларнинг бошларида атроф - мухит мухофазаси буйича олимларнинг огохлантиришларига карамай, Сибир дарёларини Марказий Осиёга йуналтириш лойихаси фаол амалга оширилди. Бу тайгадаги ерларнинг анча мухим майдонларини куриши билан боглик экологик фалокатга олиб келди.
Афсуски, шунга ухшаш мисоллар жуда куп.
ХУЛОСА
Юкорида куриб утилган принцип(тамоил)ларнинг мажмуаси Фавкулодда вазиятларни локализациялаш (махаллийлаб чегаралаш) ва бартараф этиш режаларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш услубларини асослаш заруратини белгилайди. Илмий адабиётларда бундай услубиётларнинг бутун мажмуаси булиб, уларнинг хар кайсиси Фавкулодда Вазиялларда бошкариш тизимидаги турли боскичларда ва турли масалаларни ечишда кулланилиши мумкин.
Фавкулодда холатлар юзага келганда, вазиятни тугри бахолаш, режалаштириш ва бошкариш мухим ахамиятга ега. Бу маколада ушбу услубий ёндашув амалий жихатдан илмий асосланган карорларни янада окилона ва ишончли кабул килиш ва ортикча вактни бой бермасдан, уларни амалга ошириш имкониятлари курсатиб берилган.
REFERENCES
1. Вакарёв А.А. Принципы управления в чрезвычайных ситуациях в период реструктуризации // Актуальные проблемы реструктуризации российских предприятий: Сборник материалов Всероссийской научно-практической конференции. - Пенза, 2002. - с. 34
2. Щербак Ю. Чернобыль. М.: Советский писатель. 1991 - с 135
3. Бецков А.Н., Тагиров З.И. Системы управления в чрезвычайной обстановке: международный опыт и возможности его использования в россии и в государствах-членах евразийского экономического союза // Проблемы безопасности и чрезвычайных ситуаций. 2017. № 6. С. 3-13.
4. Мишин В.М. Исследование систем управления: Учебник
для вузов. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003 - с. 113
February, 2022