CC BY
0YER TURLARINING LOYIHAVIY TARKIBINI BELGILASH VA ALMASHLAB EKISH TIZIMINING CHEGARALARI VA MAYDONLARINI ANIQLASH.
Xakimov Boxodirjon Baxtiyorjon o'gli
«TIQXMMI» MTU, Yer resurslarini boshqarish kafedrasi (PhD) Assistent o'qituvchisi. Nosirov Jamshidbek Shovkatjon o'gli Farg'ona viloyati Kadastr agentligi, Farg'ona shaxar kadastr agentligi Inspektori. Saydullayev Ismoil Isroil o'g'li «TIQXMMI» MTU, "Yer kadastri yerdan foydalanish" ta'lim yo'nalisi 4
bosqich talabasi. Ibodullayev Farhod Ziyodulla o'g'li "TIQXMMI" MTU "Yer resurslari va kadastr'' fakulteti, Professional ta'lim (yer kadastri va yer tuzish) yo'nalishi 4 bosqich bakalavr talabasi. https://doi.org/10.5281/zenodo.14882404
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 05-Fevral 2025 yil Ma'qullandi: 10-Fevral 2025 yil Nashr qilindi: 17-Fevral 2025 yil
KEYWORDS
Elektron xarita, fermer xojaligi, yer turlari, almashlab ekish tizimi, loyiha, kadastr, yer tuzish, yer tuzish loyihalash. GIS, Google earth pro, rel'ef.
Almashlab ekish (rotatsion ekish) - qishloq xojaligida ekinlarni har yili turli joylarga ekish orqali tuproq unumdorligini saqlash va hosildorlikni oshirish usuli. Bu jarayon tuproq tarkibini yaxshilash, zararli hasharotlar va kasalliklarning oldini olish hamda ekinlarning barqaror rivojlanishini ta'minlashga xizmat qiladi. Elektron xaritada fermer xojaligiga tegishli yer turlarining loyihaviy tarkibi aniqlanadi va almashlab ekish tizimining chegaralari ikki xil yechimda ko'rsatiladi. Yer turlarini tahlil qilish, har biryer turining hududiy chegaralarini aniqlash hamda lmashlab ekish tizimini loyiha qatlamlariga kiritish. Mavzuning dolzarbligi va tadqiqot usullari: Almashlab ekish ekologik toza va samarali qishloq xo'jaligi usullaridan biri hisoblanadi. Bu tizim tuproqni himoya qilish, ekinlarning sog'lom o'sishi va qishloq xo'jaligining barqaror rivojlanishiga katta hissa qo'shadi. Fermerlar almashlab ekish tamoyillariga amal qilish orqali tuproq unumdorligini saqlash va hosildorlikni oshirishlari mumkin.
Almashlab ekishning asosiy maqsadlari:
• Tuproq unumdorligini oshirish - tuproqdagi oziq moddalarning kamayishini oldini olish.
• Zararli organizmlarga qarshi kurashish - bir xil ekinlarni ketma-ket ekish natijasida hosil bo'ladigan zararli hasharot va kasalliklarning kamayishi.
• Tuproq eroziyasining oldini olish - turli ildiz tizimlariga ega o'simliklar eroziyaga qarshi kurashishda muhim rol o'ynaydi.
• Hosildorlikni barqarorlashtirish - turli ekinlarning navbatma-navbat ekilishi natijasida tuproq tarkibi yaxshi saqlanadi va hosil yuqori bo'ladi.
Yer turlarini tahlil qilish Ma'lumot manbalari quyidagicha.
Kadastr hujjatlari: Fermer xo'jaligining yer tuzish kartogrammasi, tuproq haritalari. GIS qatlamlari: Yer resurslarini tasvirlovchi tuproq turi, suv manbasi, rel'ef va o'zlashtirilgan yerlarni aks ettiruvchi xaritalar.
Kosmik tasvirlar: Google Earth yoki Landsatdan olingan yuqori aniqlikdagi tasvirlar. Tahlil usuli: Tuproq xaritasini GIS dasturida ochib, poligonlarni qatlam(nomi bo'yicha) sifatida ajratiladi. Har bir yer turining xususiyatlarini (haydaladigan, bo'z yerlar, ko'p yillik daraxtzorlar, yaylov va pichanzorlar) atributlar jadvaliga kiritiladi. Tuproq unumdorligi, eroziya xavfi va sizot suvlarining chuqurligi bo'yicha joylashuvni analiz qilinadi. Yer turlarining hududiy chegaralarini aniqlash: Maydonlarni ajratish:
1. GIS dasturida Polygon Tool yordamida har bir yer turini belgilanadi.
2. Hududning umumiy chegaralarini asosiy qatlamdan (boundary layer) import qilinadi va o'lchamlari hisoblanadi.
Amaliy hisob-kitoblar uchun formula quyidagicha: Har bir yer turining umumiy maydoni: Formula:
Maydontur = ^ Si
Misol:
Sug'oriladigan yerlarning umumiy maydoni 100 gektar, pichanzor maydoni 50 gektar.
HYer turlari bo'yicha foiz ko'rsatkichlarni aniqlash: Formula:
Foiz —
Maydonu Maydonumv
x 100
Misol:
Sug'oriladigan yerlarning ulushi:
Misol:
Sug'oriladigan yerlarning ulushi:
100
Foiz = —- x 100 = 20% 500
Vizualizatsiya:
Rangli xaritada har bir yer turiga mos rang beriladi (masalan, yashil yerlar, jigarrang - bo'z yerlar).
Chegaralar koordinatalari asosida aniqlanadi va chiziladi.
sug'oriladigan
Yechimlari: Almashlab ekish tizimini loyiha qatlamlariga kiritish:
1. Yechim-1: Tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan:
o Almashlab ekish tartibi: (4:1:2)Paxta ^ Bug'doy ^ Beda. o Loyiha qatlamlarida har bir ekinni ko'paytirish hududlari belgilanadi. o Maydonlar foizlari va hosildorlik prognozi hisoblanadi.
2. Yechim-2: Eroziya xavfini kamaytirishga qaratilgan:
o Almashlab ekish tartibi: (4:3)Paxta ^ Beda o Qiyalik hududlarida mevali daraxtzorlar j oylashtiriladi. Amaliy hisob-kitoblar:
• Har bir ekinning almashlab ekishdagi ulushi: Formula:
Ulushekin =
Maydoriekin
fylo/y donumumiy
Misol:
Paxtaning almashlab ekishdagi ulushi 200 gektarda:
Ulush = ^ x 100 = 40% 500
Loyihaviy yechimlarni asoslash Ijtimoiy ta 'sir:
• Yerni samarali boshqarish natijasida qishloq aholisining bandligi oshadi.
• Hosildorlik ko'payishi natijasida xo'jalik daromadlari ortadi. Iqtisodiy asos:
• Tuproq unumdorligini oshirishning iqtisodiy samarasini hisoblash: Formula:
HosilqQ'shiYncha — HoS%ll0yi}u1 Hosilf^^gi
Misol:
Loyihaviy hosil: 3 t/ga, Hozirgi hosil: 2 t/ga.
HosilqJshimcha = 3-2 = 1 t/ga
Ekologik xavfsizlik:
• Qishloq yerlarini eroziyadan saqlash uchun daraxtzorlar va iqlimga mos ekinlar ekiladi.
• Tuproq sifatini yaxshilash uchun organik o'g'itlardan foydalanish tavsiya etiladi. Ishni ikki asosiy qismga bo'lamiz:
1. Yer turlarini tahlil qilish va hududiy chegaralarni aniqlash
2. Almashlab ekish tizimining yechimlari va ularga asoslangan hisob-kitoblar 1. Yer turlarini tahlil qilish va hududiy chegaralarni aniqlash
Fermer xo'jaligi yer maydoni - 356,04 gektar. Yer turlarining tarkibi quyidagicha bo'linadi:
- Sug'oriladigan yerlar - 243,9 gektar
- Bo'z yerlar - 32,2 gektar
- Ko'p yillik daraxtzorlar - 14,4 gektar
- Yaylov va pichanzorlar- 56,9 gektar Hisoblashlar:
Sug'oriladigan yerlar - 243,9 gektar 1-jadval.
Maydoni Yer turi Hosildorlik prognozi Tuproq xususiyatlari Suv manbasi Relyef Yer turlarining ulushi kontur raqam
243,9 Sug'oriladigan yerlar 497,785 Qumloq Bog'yop kanali ) Tekislik 68,5 1
Bo'z yerlar - 32.2 gektar 2-jadval.
Maydoni Yer turi Hosildorlik prognozi Tuproq xususiyatlari Suv manbasi Relyef Yer turlarining ulushi kontur raqam
32,2 Sug'oriladigan yerlar Qumloq Bog'yop kanali Tekislik 9,1 38
Ko'p yillik daraxtzorlar - 14,4 gektar
3-jadval
Maydoni Yer turi Hosildorlik prognozi Tuproq xususiyatlari Suv manbasi Relyef Yer turlarining ulushi kontur raqam
14,4 Sug'oriladigan yerlar 14,4*15=216 Qumloq Bog'yop kanali Tekislik 4 35
Yaylov va pichanzorlar- 56,9 gektar
4-jadval
Maydoni Yer turi Hosildorlik prognozi Tuproq xususiyatlari Suv manbasi Relyef Yer turlarining ulushi kontur raqam
17,1 Sug'oriladigan yerlar 17,1*2=34,2 Qumloq Bog'yop kanali Tekislik 4,8 mm36
39,8 Sug'oriladigan yerlar 39,8*2=79,6 Qumloq Bog'yop kanali Tekislik 11,2 37
Har bir yer turining ulushi quyidagi formulaga asosan hisoblanadi:
Foiz —
Maydontl Maydonumv
x 100
.urnty
Yer turlarining ulushini hisoblash:
5-jadval
Yer turi Maydon(gektar) Ulushi (%)
Sug'oriladigan 243,9 68,5%
Bo'z yerlar 32,2 9,1%
Kop yillik daraxtzorlar 14,4 4%
Yaylov va pichanzorlar 56,9 16%
Almashlab ekish tiziminingyechimlari va ularga asoslangan hisob-kitoblar Yechim-1: Tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan Almashlab ekish tartibi: Paxta ^ Bug'doy ^ Beda
Yer turlari bo'yicha almashlab ekish uchun quyidagi maydonlar ajratilgan:
-Paxta-53,4 gektar
-Bug'doy-75,4 gektar
-Beda - 23,9 gektar
Hisoblashlar:
Paxta - 53,4gektar
6-jadval
Yer
Hosildorlik Tuproq Suv turlarining kontur
Maydoni Yer turi prognozi xususiyatlari manbasi Relyef ulushi raqam
Sug'oriladigan Bog'yop Tekislik
7,80 yerlar 7,80*3=23,4 Qumloq kanali 2,2 11
Sug'oriladigan Bog'yop Tekislik
6,01 yerlar 6,01*3=18,03 Qumloq kanali 1,7 12
Sug'oriladigan Bog'yop Tekislik
6,46 yerlar 6,46*3=19,38 Qumloq kanali 1,8 13
Sug'oriladigan Bog'yop Tekislik
13,44 yerlar 13,44*3=40,32 Qumloq kanali 3,8 14
Sug'oriladigan Bog'yop Tekislik 15
19,70 yerlar 19,70*3=59,1 Qumloq kanali 5,5
Bug'doy - 75,4gektar 7-jadval
Yer
Hosildorlik Tuproq Suv turlarining kontur
Maydoni Yer turi prognozi xususiyatlari manbasi Relyef ulushi raqam
Sug'oriladigan Bog'yop
9,35 yerlar 9,35*4=37,4 Qumloq kanali Tekislik 2,6 26
Sug'oriladigan Bog'yop
6,63 yerlar 6,63*4=26,52 Qumloq kanali Tekislik 1,9 27
Sug'oriladigan Bog'yop
18,50 yerlar 18,50*4=74 Qumloq kanali Tekislik 5,2 28
Sug'oriladigan Bog'yop
11,18 yerlar 11,18*4=44,72 Qumloq kanali Tekislik 3,1 29
Sug'oriladigan Bog'yop
13,79 yerlar 13,79*4=55,16 Qumloq kanali Tekislik 3,9 30
Sug'oriladigan Bog'yop
15,98 yerlar 15,98*4=63,92 Qumloq kanali Tekislik 4,5 31
Beda - 23,9gektar 8-jadval
Yer
Hosildorlik Tuproq Suv turlarining kontur
Maydoni Yer turi prognozi xususiyatlari manbasi Relyef ulushi raqam
Sug'oriladigan Bog'yop
4,59 yerlar 4,59*1.5=6,885 Qumloq kanali Tekislik 1,3 32
Sug'oriladigan Qumloq Bog'yop
12,76 yerlar 12,76*1.5=19,14 kanali Tekislik 3,6 33
Sug'oriladigan Qumloq Bog'yop
6,54 yerlar 6,54*1.5=9,81 kanali Tekislik 1,8 34
Hisoblash:
1. Har bir ekinning ulushi: 9-jadval
Ekin turi Maydoni (gektar) Ulushi (%)
Paxta 53,4 (53,4*100)/261.9=15,0%
Bug'doy 75,4 (75,4*100)/261.9=21,2%
Beda 23,9 (23,9*100)/261.9=6,7%
TT1 , Maydonekin U lus hekin = ——--
IVI Qy^O^umumiy
Hosil hajmini hisoblash:
0 Paxta hosildorligi - 2 t/ga. 0 Bug'doy hosildorligi - 4 t/ga. H Beda hosildorligi - 6 t/ga. Umumiy hosil quyidagicha hisoblandi:
Hosilumumiy=(Paxtax2)+(Bug'doyx4)+(Bedax6) Hosilumumiy=(53,4x2)+(75,4x4)+( 23,9x6) =
106,8+150,8+47,8=305,4
3. Hisoblash Formulalari
Yer turlarining ulushini hisoblash:
Foiz = (Maydon_tur / Maydon_umumiy) x 100
Hosil hajmini hisoblash:
Hosil_umumiy = (Ekinl x Hosildorlikl) + (Ekin2 x Hosildorlik2) + ...
Bu formulalar yordamida fermer xo'jaligidagi yer turlarini va ekinlar hosildorligini samarali tahlil qilish mumkin.
Xulosalar: Turli xil ekinlarni almashlab ekish natijasida tuproq yaxshi oziqlanadi va unumdorlik oshadi. Masalan, don ekinlaridan keyin dukkakli o'simliklarni ekish foydali. Har xil ekinlar tuproqdan turli oziq moddalar oladi va bir-birini to'ldirib boradi. Masalan, bug'doydan keyin loviya ekilsa, azot muvozanati tiklanadi. Bir xil o'simlikning ketma-ket ekilishi zararli organizmlarni ko'paytiradi. Turli xil ekinlar almashlab ekilganda kasalliklarning oldini olish mumkin. Almashlab Ekishning Foydalari, tuproq unumdorligi saqlanadi va yaxshilanadi. o'g'it va kimyoviy vositalarga bo'lgan ehtiyoj kamayadi. hosildorlik barqaror bo'lib, sifatli mahsulot yetishtirish imkoniyati oshadi. Almashlab ekish ekologik toza va samarali qishloq xo'jaligi usullaridan biri hisoblanadi. Bu tizim tuproqni himoya qilish, ekinlarning sog'lom o'sishi va qishloq xo'jaligining barqaror rivojlanishiga katta hissa qo'shadi. Fermerlar almashlab ekish tamoyillariga amal qilish orqali tuproq unumdorligini saqlash va hosildorlikni oshirishlari mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abdullayev T.M., Inamov A.N. Diagnosis of spatial photo errors in geophysical connection // O'zbekistonzaminijurnali - Toshkent 2020, 1-son, 23-26 6
2. Inamov AN, Abdisamatov OS, MamatkulovZ.Zh. Application of modern innovative technologies in water management // Geography, Society. Tashkent 2018. pp. 201-204.
3. Inamov AN, Ashiralieva GM The role and importance of drone technology in agriculture // Innovative approaches to conservation and management of land resources: Republican scientific-practical conference on problems and creative solutions. Tashkent 2019. pp. 322325.
4. Inamov AN, LapasovZh.O., MamatkulovZ.Zh. Economic efficiency indicators achieved with the help of GPS navigators // Agroilm. - Tashkent 2018. pp. 88-92.
5. Inamov AN, Mirjalolov NT Satellite connection and GPS imaging with the help of GeoGIS // Scientific journal, Internauka №14 (48) - Moscow 2018. 63-65 p.
6. Inamov AN, Mirjalolov NT Improving the methods of creating electronic digital maps // Scientific Journal, Internauka №15 (49) - Moscow 2018. 87-88 p.
7. Inamov AN, Muslimbekov B. Improving the method of determining the height of points on topographic maps // Agroeconomics. -Tashkent 2019. pp. 177-179.
8. Inamov AN, Mukhtorov UB The role of laser levels in the efficient and rational use of agricultural land // Agroeconomics. - Tashkent 2018. №3 (6). Pp. 52-54.
9. Islomov UP, Inamov AN Advantages and opportunities of GNSS receivers from modern GPS receivers // Scientific journal, Internauka, №3 (9) - Moscow 2018.
10. 241-264 p.
11. . Mukhtorov GB, Inamov AN, Islamov GP Geographic information systems and technologies. - Tashkent 2019. 259 p.
12. Mukhtorov UB, Inamov AN, LapasovZh.O. Geographic information systems and technologies. - Tashkent 2017. 220 p.
13. . Oymatov RK Cartographic design. - T .: 2017. 220 p.
14. . Xakimov B.B., Inamov A.N., Allanazarov B.A. Topographical survey through geodetic measurements of ground and underground electriclines and regulation of land use in research area//International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. ISSN: 2350-0328. Vol. 6, Issue 11, November 2019. 11538-11543 p.
15. Khakimov B.B, Nosirov J.Sh, Alikulov L.Sh., Utilizing land cadaster data in land resource management systems, Journal of Engineering, Mechanics and Modern Architecture, Vol. 4, No. 2, 2025 ISSN: 2181-4384, 5-8 pages.
