CC BY
1ЭЙЕЛДЕРДЩ Ж¥МЫС БЕЛСЕНД1Л1Г1 МЕН МАНСАПТЬЩ
МYМКIНДIКТЕРIНЕ ОТБАСЫН ЖОСПАРЛАУ САЯСАТЫНЫЦ ЫЩПАЛЫ
К0М1РТАЙ АРУЖАН ЕРЖАЩЫЗЫ
Л. Н. Гумилев атындагы Еуразиялык улттык университетi, 7М03101-Элеуметтану бшм беру багдарламасыныц 1-курс магистранты
Ацдатпа: Мацалада отбасын жоспарлау саясатыныц эйелдердщ жумыс белсендшт мен мансаптыц мYмкiндiктерiне ыцпалы царастырылады. Крлданыстагы саяси шараларга салыстырмалы талдау жасалынып, эйелдердщ жумысы мен отбасылыц мтдеттерт тецестiрудегi проблемалары аныцталды. Сонымен цатар, жагдайды жацсартудыц ыцтимал жолдары усынылган.
Ty^h свздер: отбасын жоспарлау саясаты, гендерлт рвлдер, цос жумыспен цамту, ацысыз уй ецбегi, отбасы мYшелерiне ацысыз кYтiм.
^asipri элемде отбасын жоспарлау жэне гендерлш тецдш мэселелерi езект болып, кызу талкылануда. Эаресе eMip каркыны тез жэне кэаби жетiстiктеpге койылатын талаптар жогары калалы; орталарда отбасын жоспарлау саясаты эйелдердщ ецбек белсендшт мен мансаптык мYмкiндiктеpiне айтарлыктай ьщпал етедi.
Ондаган жылдар бойы эйелдер ецбек нарыгындагы орны мен мансаптык есудеп тец мYмкiндiктеpi Yшiн курест1. Дегенмен олардыц кeпшiлiгi отбасылык мшдеттер мен бала кYтiмiне байланысты киындыктарга тап болады. Бул кeбiнесе олардыц кэаби элеуетiн толы; жYзеге асыруга кедеpгi жасайды. Отбасын жоспарлау саясаты эйелдер Yшiн жумыс пен отбасы арасындагы тепе-тецдiктi жецiлдететiн немесе киындататын жагдайлар жасауда шешушi рел аткарады.
Отбасын жоспарлау саясаты угымы ^нделшт eмipде мацызды бола тYсуде. Кептеген жылдар бойы отбасын жоспарлау тек тууды бакылаумен гана байланысты болды. Алайда отбасын жоспарлау эйелдiц калаулы жэне денi сау балалары болуы Yшiн денсаулыгын камтамасыз етудi де камтиды. Баскаша айтканда, отбасын жоспарлау кездейсок емес, саналы тYPде балалы болуга мYмкiндiк беpедi. Отбасын жоспарлау жэне ата-ана болу к¥кыгы халыкаралык децгейде танылган жэне эpбip адамныц мойындалган к¥кыгы болып табылады.
ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц аныктамасы бойынша «отбасын жоспарлау» теpминi жеке адамдарга немесе еpлi-зaйыптылapFa ез калауынша балаларды саналы тYPде дYниеге экелуге, кажетаз жYктiлiктi болдыpмaуFa, жYктiлiк аралыктарын реттеуге, ата-аналардыц жасына байланысты босану уакытын бaкылaуFa жэне отбaсындaFы балалардыц санын aныктaуFa кeмектесетiн эpекеттеpдi бiлдipедi[1].
Декpеттiк демалысты колдау бaFдapлaмaлapы, бaлaбaкшaFa кол жетiмдiлiк жэне бала кYтiмi бойынша жецiлдiктеp сиякты отбасын жоспарлаудыц мемлекеттiк iс-шapaлapы эйелдеpдiц жумысты кашан жэне калай бастау кеpектiгi туралы шешiмдеpiне, сондай-ак олардыц мансаптык есу мYмкiндiктеpiне айтарлыктай ыкпал етуi мYмкiн.
Отбасы институтындaFы заманауи eзгеpiстеp отбасылык-неке, неке жэне бала-ата-ана катынастарына ыкпал ететш жahaндык тенденцияларды кepсетедi. Бул трансформациялар ер адамныц "нан табар" жэне эйелдiц MYЙ иесiм ретшдеп дэстYpлi тYсiнiктеpiнiц орнына ерль зайыптылар apaсындaFы тецдiк пен ынтымактастыкка непзделген тецдiк кундылыктарымен колдау кepсетiлетiн отбасы шшдеп гендеpлiк peлдеpдi кайта карастыруды дэpiптейдi.
Эйелдер ецбек нapыFынa кeбipек косылып, экономикалык тэуелсiздiкке умтылып, мансаптык амбицияларын жYзеге асыруда. Дегенмен бул процесске эйелдеpдiц отбaсындaFы мiндеттеpi, оныц iшiнде бала туу, бала тэрбиелеу жэне YЙ шapуaшылыFын жYpгiзу сиякты дэстYpлi iс-эpекеттеp кедеpгi келтipуде.
Осылайша, эйелдер eздеpiнiц кэсiби дaмуFa жэне экономикалык тэуелаздшке деген умтылыстары элеуметпк Yмiттеpмен жэне эйелдеpдiц отбaсындaFы дэстYpлi peлдеpiмен
байланысты шю кайшылыктармен соктыгысатын жагдайга тап болады. Бул динамика отбасын жоспарлау саясатыныц эйелдердщ жумыс белсендiлiгiне жэне калалык ортадагы мансап мYмкiндiктерiне эсерiн тусшудщ негiзi болып табылады.
Эйелдердщ ецбек нарыгына жаппай енуiне байланысты «кос жумыспен камту» эсерi пайда болды. Бул эйелдердщ кепшшгшщ ана мен жумысшы рeлiн бiрiктiруге мэжбYP болуымен байланысты. Бул эйелдерге кэсiптiк салада да, отбасылык салада да езш тулга ретiнде толы; калыптастыруга мYмкiндiк бермейдi: «¥й шаруашылыгын жYргiзу жауапкершшгш ез мойнына ала отырып, жумыс iстейтiн эйел екi есе ауыртпалыктыц астында калады - YЙ жумысы бос уакыттыц барлыгын алып кэаби есу мYмкiндiктерiн тежейдi, ал кэаби кызмет ез кезегiнде YЙ мшдеттерш орындау сапасын темендетедЬ> [2, с. 140-155].
Эйелдердщ кэсiби дамуга деген умтылысы мен олардыц отбасындагы рeлi туралы дэстYрлi Yмiттер арасындагы кайшылык нарыктык экономика жагдайында шиеленiсе тYседi. Жогары бэсекелестiк пен кадрлардыц ауысуы эйелдерге косымша кысым жасап, олардыц ецбек нарыгында бэсекеге кабшеттшшн темендетедь Бул ез кезегiнде эйелдер арасындагы жумыссыздыктыц артуына алып келiп, олардыц мансаптык мYмкiндiктерге кол жеткiзуiн киындатуы мYмкiн.
Тетенше кедейлiк жeнiндегi арнайы баяндамашы Магдалена Сепульведа: «Акы теленбейтш YЙ ецбегi адам кукыктарыныц мацызды мэселесi болып табылады»,-деп ойлайды. Ол Бiрiккен ¥лттар ¥йымы(будан эрi - Б¥¥) Бас Ассамблеясы делегаттарыныц назарын YЙ шаруашылыгымен, бала кYтiмiмен, карттармен жэне мYгедектермен айналысатын эйелдердiц элеуметпк окшаулану мен кедейлiкке жиi ушырайтындыгына аударды [3]. Акысыз жумысты орындау арасындагы уакытты бiркелкi белмеу эйелдердi кэсiби салага катысу мYмкiндiгiн шектейдь Бул елдiц ецбек eнiмдiлiгi мен экономикалык дамуына да эсер етуi мYмкiн.
¥лттык статистика агенттiгiнiц деректерш талдай отырып, ^азакстандагы жумыс жасайтын ерлер мен эйелдер арасындагы акы теленбейтш YЙ ецбегiне кететiн уакыт бeлiнiсiнде айтарлыктай айырмашылыктарды керуге болады. Эйелдер ер адамдармен салыстырганда YЙ шаруашылыгына жэне отбасы мYшелерiне ^тсм жасау сиякты акысыз YЙ мшдеттерше шамамен Yш есе кеп уакыт жумсайтынын мэлiмдеуге болады. Егер ер адамдар YЙ шаруашылыгы мYшелерiн ^ту бойынша акы тeленбейтiн кeрсетiлетiн кызметтерге 1 сагат 9 минут жумсаса, эйелдер 3 сагат 36 минут жумсайды. Олар сондай-ак балалар мен баска туыстар сиякты отбасы мYшелерiне акысыз кYтiм керсету кызметтерiне ею есе кеп уакыт бeледi, ягни ер адамдар 19 минут, ал эйел адамдар 38 минут [4].
Бул айырмашылык гендерлiк тецсiздiктi тудырады жэне елдiц ДYниежYзiлiк экономикалык форумныц гендерлiк айырмашылык рейтингiндегi жагдайын нашарлатады. Эткен жылы ^азакстан 146 елдщ iшiнде рейтингте 62-орынга кeтерiлдi [5].
1965-1966 жылдары Александр Салай мен оныц эрiптестерi жYргiзген зерттеу Американыц 44 каласынан 1200-ден астам жумыс iстейтiн ата-аналарды камтыды. Зерттеу нэтижелерi бойынша, эйелдер кYнiне орта есеппен Yш сагат YЙ мiндеттерiне жумсаса, ал ер адамдар небэрi 17 минут жумсайды екен. Балалармен етюзген уакыт эйелдерде шамамен 50 минутты, ал ер адамдарда 12 минутты кураган. Алайда ер адамдар эйелдермен салыстырганда теледидар керуге бiр сагатка кеп уакыт жумсап, жарты сагатка узак уйыктайтыны аныкталган [6, с. 84-86].
Жогарыдагы деректер YЙ шаруашылыгындагы мiндеттердi жыныстар арасында бeлудегi елеулi тецсiздiктi кeрсетедi. Эйелдердiц акысыз жумыска жумсайтын косымша уакыты олардыц кэсштш кызметке катысуына кедергi келтiруi мYмкiн, олардыц экономикалык тэуелсiздiгi мен мансаптык мYмкiндiктерiн шектейдi.
Бала кYтiмi акысыз ецбектщ мацызды бeлiгiн курайды. Авторлар Джанет Горник пен Арианна Хегевиштщ птршше, эйелдердiц отбасындагы балалар мен карт адамдарга акы тeленбейтiн жумысы Yшiн жауапкершiлiгiнiц жогары болуы олардыц ецбекке тец катысуына кедергшер тугызады [7, с. 119-138].
Еуропа елдерi ецбек пен ата-ана болуды Yйлестiрудi колдау бойынша белсендi саясатты жYзеге асыруда. Бул колдау бала купмше байланысты акылы жэне акысыз демалысты, икемдi ецбек тэртiбiн, сальщтьщ жецiлдiктердi жэне баска да каржылык ынталандыруды коса алганда, кец аукымды шараларды камтиды. Сонымен катар бала кYтiмiмен айналысатын ата-аналардыц табысыныц жогалуын етей алатын балалар жэрдемакысы бершедь
Бул саясаттыц мацызды аспектiлерi мемлекетпк жэне жеке орталыктарда бала купмше мемлекеттiк колдау керсету, сондай-ак бала купмше субсидия беру болып табылады. Бул шаралар ата-аналарга каржылык киындыктарсыз немесе мансаптык есуде шектеулерсiз ез балаларын кYтуге жеткiлiктi уакыт белу мYмкiндiгiн беруге багытталган.
Авторлар Кьяра Сарасено мен Вольфганг Кек отбасылык саясат демалыстар мен отбасылык жэрдемакылар аркылы кажеттi кYтiмдi камтамасыз етуде отбасын колдауга багытталуы мYмкiн немесе мемлекетпк кYтiм кызметтерiн дамытуга багытталуы мYмкiн деп сипаттайды [8, с. 675-696].
Сарасено мен Кектщ Еуропаныц 27 елiндегi бала кYтiмi саясатына жYргiзген талдауы керсеткендей, бул елдер арасындагы негiзгi айырмашылыктар Yш жаска дейiнгi балаларга бала кYтiмi кызметтерш керсетуге катысты. Нидерланды, ¥лыбритания жэне Италия сиякты отбасылык демалысы шектеулi елдерде Yш жаска толмаган балаларга бала купмше кол жетiмдiлiк шектеулi жэне отбасыларга Yкiметтiц каржылык колдауы карапайым болып келедi. Бул елдерде отбасылар мемлекеттiк колдаудыц шектеулi болуымен балаларды ез бетiнше камтамасыз етуге мэжбYP болады.
Керiсiнше СолтYCтiк Еуропа мен Франция елдершде мемлекет тарапынан бала кYтiмi бойынша демалыс усынылады, сонымен бiрге Yш жаска дешнп балаларга арналган институционалдык кызметтер колжетiмдi жэне кец таралган. Бул елдерде ата-аналардыц акылы кYтiм кызметтерiн пайдалана отырып, бала кYтiмi бойынша мшдеттерш белiсу мYмкiндiгi бар. Осылайша бул елдер юшкентай балалары бар отбасыларды колдаудыц анагурлым дамыган жэне кец кол жетiмдi жYЙесiн усынады. Бул ата-аналар арасындагы жауапкершшкп бiркелкi белуге ыкпал етедi жэне эйелдердiц кэаби салага катысуы Yшiн колайлы жагдай жасайды.
Элiбек ^уантыровтыц айтуынша, ^азакстан тец кукыктар мен мYмкiндiктерге ие когам куруда айтарлыктай жетiстiктерге жетп. Елде эйелдерге катысты кемсiтушiлiктi жою жэне ерлер мен эйелдер арасындагы тецдшке жэрдемдесу шараларын камтитын гендерлш тецдiк Yшiн зацнамалык жэне институционалдык непз курылды.
«Елiмiзде эйелдердiц мемлекет емiрiне катысуын арттыруга, заманауи казак эйелшщ мансап жолын сэттi жалгастырып, мемлекеттiк жэне когамдык баскару юше белсене араласуы Yшiн жагдай жасауга кеп кецiл белiнуде. 2015 жылы ^азакстан Б¥¥-ныц Туракты даму максаттарын (будан эрi - ТДМ) юке асыруга мiндеттеме алды, онда 17 максаттыц 12-сi гендерлiк-сезiмтал болып табылады. ТДМ - нщ 262 улттык индикаторы бектлдГ', - дедi А. ^уантыров [9].
Эйелдер ^азакстан халкыныц жартысынан сэл астамын кураса да, олардыц экономикага жэне когамдык емiрге катысуы олардыц элеуетiне сэйкес келмейд^ бул елдiц эл-аукатына эсер етедь
2016 жылы ^азакстанда 2030 жылга дейiнгi отбасылык жэне гендерлiк саясат тужырымдамасы кабылданды. Бул тужырымдама бшм беру мен жумыска орналасудагы гендерлш стереотиптермен кYресудi, сондай-ак некеде немесе отбасылык карым-катынаста болган ерлер мен эйелдердщ мYмкiндiктерiн кецейтуде оц динамикага кол жеткiзудi камтитын отбасылык саясат саласындагы негiзгi максаттарды белгiледi [10].
Отбасылык мiндеттердi ецбек кызметiмен уштастыру мYмкiндiгiн камтамасыз ету Yшiн ецбек зацнамасында ата-аналарга Жумыспен камтудыц икемдi нысандары мен бала кYтiмi бойынша демалыска кепiлдiк беретiн нормалар белгшенген. Сондай-ак, зацнамада эйелдердiц, жYктi эйелдердщ жэне балалары бар эйелдердщ ецбегш реттеу ерекшелiктерi керсетiлген.
БYгiнгi тацда ^азакстанда ерте жастагы бала купмше мемлекеттiк колдаудыц басым белш аналарга багытталган. Экелер Yш жаска дейiнгi баланы кYту Yшiн 6ip жыл акылы жэне ею жыл акысыз ецбек демалысын белiсу мYмкiндiгiне ие [11]. Дегенмен олар мундай ецбек демалысын алуга ынталары ете аз. Жумыс бeрушiлeр бала KY'riMi бойынша жэрдемакыларды ез калауы бойынша усына алады, ал ецбек демалысы кeзiндe жалакыныц темен болуы экeлeрдi бала кYтiмiнe катысудан бас тартуга мэжбYP eтeдi.
^орытынды. Осы факторлардыц барлыгын ескере отырып, бала купмшде экелерге тиiстi колдаудыц жоктыгы жэне олардыц осы багыттагы бeлсeндiлiгiнiц темендш эйeлдeрдiц дeкрeттiк демалыстан кeйiн акылы жумыска кайта оралуын айтарлыктай киындатады деп айтуга болады. Бул ез кезепнде эйeлдeрдiц емiр бойы жумыс iстeуiнe кeрi эсер eтiп, экономикага да кeрi ыкпалын тигiзeдi.
Бала купмше байланысты демалыстагы есептелмеген уакыт отбасыныц орташа табысына ыкпал етед^ ал узак мeрзiмдi перспективада эйелдердщ зейнетакы аударымарыныц жeткiлiксiздiгiнe экeлуi мYмкiн. Сондай-ак YЙ шаруашылыгында нeгiзiнeн акысыз жумыс аткара отырып, эйелдер мансаптык есу мен езiн-езi дамыту мYмкiндiктeрiнeн айырылады. Сондай-ак отбасы мYшeлeрiнe ^^м жасау кeзiндe киын жагдайга тап болган эйeлдeрдiц жагдайын ескеру кажет.
Бул мэсeлeнi шешу Yшiн ею балама эдiстi карастыруга болады:
1) ¥зак демалыс пен жэрдемакыны коса алганда, экелерге бала кYтiмiнe кебiрeк мeмлeкeттiк колдау керсету. Yш жаска дешн жогары сапалы балаларды ^ту орталыктарыныц KOлжeтiмдiлiгiн кецейту.
2) Бала кYтiмi Yшiн YЙдe отыргандарга мемлекетпк каржылык колдау керсету, оныц шшде зейнетакы жарналары.
Екi тэсiл де эйелдерге отбасылык жауапкeршiлiк пен жумысты жаксырак тeцeстiругe кемектесе алады. Бул олардыц жумыска орналасуына жэне елдщ экономикалык дамуына эсер eтeдi.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. ДYниeжYзiлiк денсаулык сактау ¥Йымы//https://www.who.int/щ/news-room/fact-sheets/detail/family-planning-contraception. ЖYгiнгeн ^ш: 07.11.2024
2. Кабайкина О. В., Сущенко О. А. Трансформация роли женщины в современном обществе: в семье и на работе // Вестник Московского университета. Серия 18. Социология и политология. 2017. Т.3. №3. С. 140-155.
3. ДYниeжYзiлiк денсаулык сактау ¥Йымы//https://news.un.org/ш/story/2013/10/1231461. ЖYгiнгeн ^i: 07.11.2024
4. ¥лттьщ статистика бюросы//https://gender.stat.gov.kz/page/Гrontend/detail?id=Г12&slug=-88&cat id=2&lang=kk. ЖYгiнгeн кYнi: 07.11.2024
5. Жацалыктар порталы//https://orda.kz/v-kazahstane-podschitali-na-chto-zhenschiny-tratiat-svoe-vremj a-385668/
6. Dunn, D. R. (1974). The Use of Time: Daily Activities of Urban and Suburban Populations in Twelve Countries. Edited by Alexander Szalai in collaboration with Philip E. Converse, Pierre Feldheim, Erwin K. Scheuch and Philip J. Stone. Journal of Leisure Research, 6(1), 84-86. https://doi.org/10.1080/00222216.1974.11970168
7. Hegewisch, Ariane & Gornick, Janet. (2011). The impact of work-family policies on women's employment: A review of research from OECD countries. Community. Work & Family. 119-138//https://stonecenter.gc.cuny.edu/files/2011/05/gornick-the-impact-of-work-family-policies-on-womens-employment-a-review-of-research-from-oecd-countries-2011.pdf
8. Saraceno Chiara and Wolfgang Keck (2010). «Can We Identify Intergenerational Policy Regimes in Europe?». European Societies 12(5): 675-696. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14616696.2010.483006
9. ^азакстан Республикасы Премьер-министршщ ресми акпараттык рeсурсы//https://primeminister.kz/ru/news/v-kazakhstane-dolya-zhenshchin-vladeltsev-biznesa-sostavlyaet-45-23342. ЖYгiнгeн ^ш:07.11.2024
10. ^азакстан Республикасы нормативтш кукыктык актшершщ акпараттык-кукыктык жYЙeсi//https://adilet.zan.kz/rus/docs/U1600000384. ЖYгiнгeн кYн:07.11.2024
11. Мемлекетпк кызметтер жэне онлайн акпарат//https://egov.kz/cms/ru/articles/ui decret. ЖYгiнгeн кYнi: 07.11.2024
