Научная статья на тему 'ЯШАШ ҲУҚУҚИ ҲАР БИР ИНСОННИНГ АЖРАЛМАС ҲУҚУҚИДИР'

ЯШАШ ҲУҚУҚИ ҲАР БИР ИНСОННИНГ АЖРАЛМАС ҲУҚУҚИДИР Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

6
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯШАШ ҲУҚУҚИ ҲАР БИР ИНСОННИНГ АЖРАЛМАС ҲУҚУҚИДИР»

ЯШАШ ХУКУКИ ХДР БИР ИНСОННИНГ АЖРАЛМАС ХУКУКВДИР

А. А. Касимова

Тошкент давлат транспорт университети «Халкаро оммавий хукук» кафедраси доценти [email protected]

"Яшаш хукуки хар бир инсоннинг ажралмас хукукидир ва у конун билан мухофаза килинади. Инсон хаётига суикасд килиш энг огир жиноятдир. Узбекистан Республикасида улим жазоси такикланади " 1

Узбекистон Республикасининг Конституцияси мамлакатимиз худудидаги барча ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи умумий нормаларнинг ягона манбаи хисобланади.

Маълумки, Бош Комусимизнинг 25-моддасида "Яшаш хукуки хар бир инсоннинг ажралмас хукукидир ва у конун билан мухофаза килинади. Инсон хаётига суикасд килиш энг огир жиноятдир. Узбекистон Республикасида улим жазоси такикланади " - дейилади.2

Яшаш хукуки инсоннинг табиий хукукидир, унга хар бир инсон жинси, ирки, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чикиши, дунёкараши, шахсий ва ижтимоий ахволидан катъий назар эгадир

Шахсий дахлсизлик ва эркинлик хукуки хукукнинг турли сохалари билан, шунингдек жиноят хукуки билан мухофаза килинади, унда бу хукукларга тажовуз килганлик учун жавобгарлик урнатилиб, турли жазо чоралари белгиланган.

Узбекимтон Республикасида демократик хукукий давлат ва унинг энг мухим максадли вазифалардан бири фукаролик жамиятни куриш булиб, у Узбекимтон Республикасида халкаро эътироф этилган нормалар асосида хамда миллий анъаналар ва халк урф-одатларини инобатка олган холда окилона ва изчил таризда амалга оширилмокда.

Узбекистон Республикаси Президенти хукукий органларнинг конунчилик асосларини мустахкамлаш зарурлигини таъкидлар экан, ходимлар масъулиятини ошириш лозимлигини хамда уларнинг касб махорати ва ахлокий сифатларига булган талабни ошириш зарурлигини уктирди.

1 Узбекистон Республикаси Конституцияси. Т., Узбекистон, 2024 й

2 Узбекистон Республикаси Конституцияси. Т., Узбекистон, 2024 й

2024-уЦ, 7^екаЬг

378

Узбекистон Республикаси жиноят конунчилигида содир этилган жиноятни тyFри аниклаш ва xaконий бaxо бериш учун етарли булган xycycиятлaрнинг мавжуд булиши шартдир.

Узбекистон Республикаси Жиноят Кодекси 16-моддасида куйидаги сатрлар мавжуд: «Жиноят учун жавобгарлик - жиноятдир этишда айбдор булган шaxcгa нисбатан суд томонидан xym килиш, жазо ёки бошка хукукий таъсир чораси кулланишда ифодаланадиган жиноят содир этишнинг хукукий окибатидир. Ушбу Кодексда назарда тутилган жиноят таркибининг барча аломатлари мавжуд килмишни содир этиш жавобгарликка тортиш учун асос булади»2.

Яшаш хукукига тажовуз килувчи жиноятларни урганишга хозирги замон юридик адабиётларида aлоxидa эътибор каратилмокда. Бу xозирги пайтда бундай жиноятларининг кенг таркалаётганлиги, унинг жамият xaётигa тaxдид даражаси ошиб бораётганлиги билан изоxлaнaди.

Инсоннинг яшаш xyкyкини эълон килувчи ва мycтaxкaмловчи халкаро xyкyкнинг умумэътироф этилган принциплари ва нормаларидан, Узбекистон Республикаси Конституцияси коидаларидан келиб чиккан xолдa, шунингдек, жиноий жазоларни янада либераллаштириш борасида мазкур фармонлар эълон килинди.

Муайян жиноят ижтимоий муносабатларнинг айрим субъектига каратилса ва унинг xyкyк ва манфаатларига зарар етказса, унда жиноятнинг бевосита шaxcнинг маълум бир xyкyклaри: яшаш, cоFлиги, шаъни каби xyкyклaри xиcоблaнaди. Яшаш кукукн xимояcи остида инсоннинг xaлкaро шартномаларда курсатилган ва мycтaxкaмлaнгaн нормалар ва бу xyкyкни xaётдa амалга оширилишида давлатларнинг мажбурийлиги ва давлатларнинг xyкyк йуналишидаги xaлкaро мажбуриятларини бажарилишини назорат килиб турувчи xaлкaро мexaнизмлaрни яратиш ва якка шaxcнинг xyкyкдaрини xимоя килиш xaкидaги тушунчалар ёритилишини тушуниш мумкин.

Бизга малумки давлатнинг бош вазифаларидан бири инсон хакида Faмxyрлик килишдир. Бинобарин Узбекисгон Республикаси Конституциясида инсон омили, унинг шaxcий хукук ва эркинликлари белгиланган. Конституция нормаларида, хар кандай холатдан катъи назар, шaxcнинг конуний хукук ва манфаатлари мустахкамланган, кафолатланган ва химоя килинган. Чунончи Конституциямизнинг 19-моддасида "Узбекистон Республикасида инсоннинг хукук ва эркинликлари xaлкaро хукукнинг умумэътироф этилган нормаларига

: Узбекистон Республикаси Жиноят Кодекси. Т.2024й.

2024-yil, 7-dekabr

379

биноан хамда ушбу Конституцияга мувофик эътироф этилади ва кафолатланади. Инсон хукук ва эркинликлари хар кимга тугилганидан бошлаб тегишли булади. Узбекистон Республикасида барча фукаролар бир хил хукук ва эркинликларга эга булиб, жинси, ирки, миллати, тили, дини, эътикоди, ижтимоий келиб чикиши, ижтимоий мавкеидан катъи назар, конун олдида тенгдирлар. Имтиёзлар факат конунга мувофик белгиланади ва ижтимоий адолат принципларига мос булиши шарт. 20-моддасида " Узбекистон Республикаси фукароси ва давлат бир-бирига нисбатан узаро хукук ва мажбуриятлар билан богликдир. Инсоннинг Конституция ва конунларда мустахкамлаб куйилган хукук ва эркинликлари дахлсиздир хамда улардан суд карорисиз махрум этишга ёки уларни чеклаб куйишга хеч ким хакли эмас. Инсоннинг хукук ва эркинликлари бевосита амал килади. Инсоннинг хукук ва эркинликлари конунларнинг, давлат органлари, фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари фаолиятининг мохияти ва мазмунини белгилайди. Давлат органлари томонидан инсонга нисбатан кулланиладиган хукукий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва конунларда назарда тутилган максадларга эришиш учун етарли булиши керак. Инсон билан давлат органларининг узаро муносабатларида юзага келадиган конунчиликдаги барча зиддиятлар ва ноаникликлар инсон фойдасига талкин этилади".

Ахолининг турмуш даражасини яхшиланиши, иш билан таъминланиши, ижтимоий химоя чораларини курилиши, бола савдоси ходисасини олдини олувчи энг асосий омилдир.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлис Сенати ва Конунчилик палатасига Мурожаатномасида мамлакатимиз иктисодиётини ривожлантириш масалаларига энг мухим вазифалар сифатида караб, инсон манфаати ва яна бир бор инсон манфаати ислохотларнинг бош максади этиб белгиланганлиги ахоли турмуш даражаси ошишига давлат сиёсати даражасида ахамият берилаётганлигидан далолатди34.Узбекистон Республикаси Конституциянинг «Шахсий хукук ва эркинликлар», «Сиёсий хукуклар», «Иктисодий ва ижтимоий хукуклар» деб номланган булимларида шахснинг хукуква эркинликларини химоя килишнинг хукукий базаси уз аксини топган.

Узбекистон Республикаси Конституциянинг 54-моддасида "Инсоннинг хукук ва эркинликларини таъминлаш давлатнинг олий максадидир. Давлат инсон

3Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлис Сенати ва Конунчилик палатасига Мурожаатномаси. Тошкент. 2017й. 22.12. www.uza.uz

380

2024-yil, 7-dekabr

Toshkent davlat transport universiteti Konstitutsiya — inson qadri uchun

^ashkeni™iaie™Lans^heConstmmmOn^JOzHmmanD&nty

хамда фукаронинг Конституция ва конунларда мустахкамланган хукуклари ва эркинликларини таъминлайди". дейилган.

Х,ар бир киши тугилиши биланок, муайан куламдаги (моддий ва маънавий) фаравонликлардан фойдаланиш борасида ажралмас хукукларга эгаки, уларни ана шу хукуклар билан таъминлашда жамият ва давлат кумаклашмоги керак. Яшаш хукуки факат шахс эркинлиги (автономлиги, суверенлиги) реал булган шароитдагина тулаконли булади. Инсон жамиятдаги узгартиришлар, ислохотларнинг воситаси эмас, балки максади деб каралиши лозим. Яшаш хукуки инсоннинг жамиятда мавжудлиги билан белгиланадиган хамда хукукий жихатдан мустахкамлаб куйилган табиий, бегоналашмайдиган ва бузилмасэркинликлар, хукукий имкониятлар мажмуидир.

Модомики инсон, унинг хаёти, соглиги, шаъни, кадр - киммати, дахлсизлиги ва хавфсизлиги олий кадриятлар хисобланар экан, демак ана шу кадриятларни химоя килиш юридик фан ва амалиёт зиммасидаги устувор вазифага айланмоги шарт. Яшаш хукукини белгиловчи конун нормалари давр такрзоси билан олий юридик кучга эга меъёрлар сифатида намоён булиши табиий. Шу маънода, хар кандай хукукий низоли муносабатларда шу меъёрларни, факат шуларни афзал билиш, хар гал барча шубха - гумонларни фукаро фойдасига талкин этиш ва бунда унинг фозиллиги тамойилларидан келиб чикиш лозим.

Яшаш хукуки демократик конституциявии хукукнинг жавоби сифатида намоё булиб, охирги вактларда ривожланаётган халкаро хукукнинг давлат ва жамиятнинг индивидга нисбатан буладиган турли хил тазйикларидан химоя килувчи восита булиб хизмат килмокда.

Яшаш хукукининг бузилиши шахсий муаммо булибгина колмай, балки ижтимоий ва сиёсий бошбошдокдик ва жамиятни емирилиши ва давлат билан жамият уртасига нифок солиб куйювчи восита булиб колиши хам мумкин. Яшаш хукукини химоя килиш давлатнинг биринчи галда миллий, ички хукукий воситаси булиб хисобланади.

"Яшаш хукуки" атамаси Инсон хукуклари умумжахон декларациясининг 18 - моддасида курсатиб утилган. Бу гурухлардан шахснинг дахлсизлик хукукларини ажратиш мумкин (яшаш хукуки, эркинлик, шахсий дахлсизлик хукуки, тажовузлардан химояланиш, ноконуний хибсга олиш, куллик, шахсий хаётга ноконуний аралашиш, мулкдор булиш хукуки, эркин кучиб юриш, эркин фикрлаш, виждон ва диний эркинлик каби хукуклардир5 .Яшаш хукуки бизга тугилишимиз давридан бошлаб берилган булиб, биз бу хукуксиз инсон сифатида

"Инсон хукуклари умумжахон декларацияси" - 1948 й

2024-yil, 7-dekabr

5

381

яшай олмаймиз. Яшаш хукуки бошка хукукдардан икки жихати билан ажралиб туради: биринчидан, хар бир инсон инсон сифатида мавжуд булгандан буен бу хукукга эгалик килади.

Яшаш хукукини келтириб бериш ёки бирор жойдан сотиб олиш мумкин эмас. Маълум бир крнун доирасида яшаш хукуки булинмайди ва тенг даражада хар бир инсонга тегишли булади. Иккинчидан, яшаш хукукини назорат килиш мажбурияти бошкд шахсларга эмас, балки давлат ва унинг органларига юклатилган. Бошкача суз билан айтганда, давлатлар зиммасида яшаш хукуки бузилишини олдини олиш ва бирор-бир шахснинг хукуклари бошка бир шахслар томонидан бузилишидан химоя килиш мажбурияти ётади.

Яшаш хукуки конун билан химоя килиниши керак (конун устиворлиги тамойилига кура).

Бундан ташкари, яшаш хукуки билан боглик конун бузилишлари холисона, одил, мустакил суд органи томонидан химоя килиниши керак ва унда чикариладиган хукм конун доирасида хал килиниши ва унда хамма тенг хукукдардан фойдаланган булиши керак. Яшаш хукуки давлатнинг уз кучидан уларга нисбатан ноконуний хатти-харакатлардан фойдаланмаслиги учун ишлаб чикилди. Шунинг учун, яшаш хукуки гояси биринчи навбатда давлат томонидан маълум бир фаолиятларни амалга оширишидан узини тийиб туриши учун йуналтирилган вазифа булиб хисобланади.

Яшаш хукуки гоясининг шаклланиши инсоннинг ер юзида инсон сифатида яшаши, таъминланиши, химояланиши учун ёрдам булди. Бу муносабатларда яшаш хукуки давлатларга маълум бир инсоннинг шахсий ривожланишида куриладиган чоралар куришда йуналиш булиб хизмат килади.

"Кучли хокимят" демократик жамиятда аниклик, якдилликка таянади ва уз йуналишини хукук куч деб эмас, балки яшаш хукуки ва шахсий кадр -киммат хукукларини хурмат килиш хисси билан ёндошишга харакат килади. Индивиднинг хукукий макомини жамият хукукий макоми билан солиштирганда улар уртасида маълум бир йуналишлар, фарклар намоён булишини куришимиз мумкин булади.

Илмий жихатдан яшаш хукуки атамасининг пайдо булиш муаммоси табиий хукукларнинг пайдо булиши ва ривожланиши билан боглик.

Жамиятнинг ривожланиши натижасида яшаш хукуки идеал категория дан реал категорияга айлана бошлади. Улар давлатларнинг хукукий ва халкаро хукукий хужжатларида мустахкамлаб куйилди ва давлатларнинг у ёки бу хукукий тизимининг демократик жихатларида намоён була бошлади.

382

2024-yil, 7-dekabr

Узбекистон Республикаси мустакиллиги эълон килинганидан кейин радикация этилган биринчи халкаро хужжат "Инсон хукуклари умумжахон декларацияси"дир. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки инсоннинг улуглаш, унинг хохиши, иродасини кафолатлаш орзу умидларини тула руйёбга чикаришни узининг бош максади килиб белгилаган мустакил давлатимизнинг етакчи тамоилларини ана шу мухим халкаро хужжатга мувофиклаштириш назарда тутилган эди.

Яшаш хукуки - инсонга жамиятнинг барча жабхаларида инсон сифатида яшаш ва инсоний кадр - кимматга эга булиш учун хизмат килувчи восита булиб хисобланади. "Хукук" термини билан бирга "эркинлик" атамаси бирга ишлатилади: виждон эркинлиги, динга эътикод килиш эркинлиги, фикрлаш ва сузлаш эркинлиги кабилар. Мазмун ва тузилиши жихатидан бу категориялар тенг деб айтсак булади. Адабиётларда ва конунчиликда "фукаро хукуки", "шахс хукуки" атамалари хам мавжуд. Яшаш хукуки табиий табиатга эга ва шахснинг ажралмас хукуки, у худудга ва миллатга эга эмас, давлатларнинг конунчилигида мустахкмлаб куйилганидан катъий назар мавжуд ва халкаро - хукукий бошкарувнинг ва яшашнинг объекти хисобланади. У инсонни инсониятга тегишли эканлигини белгилаб берувчи восита сифатида намоён булиб ва шу аслида инсонни жамиятда яхши яшашини курсатиб берувчи хукукий база булиб хизмат киладиган йуналишдир.

Давлатнинг аник бир хукукий хужжатида яшаш хукуки мустахкамлаб куйилган булса, демак бу харакат уша давлатнинг фукароларининг хукуклари хисобланади. Хозирги кунда ривожланган давлатларнинг халкаро - хукукий хужжат, адабиёт ва конунчилик актларида "яшаш хукуки" тушунчаси бир хил маънода ишлатилиб келинмокда.

Инсон хукуклари умумжахон декларациясининг биринчи бугинида инсон кадр - киммати "эркинлик, адолат ва бутунжахон тинчликнинг хисобланиши" хакида таъкидланади6. Биз эгалик килиб турган яшаш хукуки инсон булганлигимиз учун мавжуд. Бу алдамчи, оддий гоя остида жуда катта ижтимоии ва сиёсий окибатлар ётибди. Яшаш хукуки маъно ва норматив хукукий мазмун жихатидан инсоннинг жамиятда инсонпарварлик нуктаи назаридан бахолаш мумкин булади.

REFERENCES

1.Узбекистон Республикасининг Конституцияси - 2024 й.

2. Узбекистон Республикаси Жиноят Кодекси. Т.2024 й.

"Инсон хукуклари умумжахон декларацияси" - 1948 й.

2024-yil, 7-dekabr

6

383

3. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлис Сенати ва Конунчилик палатасига Мурожаатномаси. Тошкент. 20.12.2022. www.uza.uz

4. "Инсон хукуклари умумжахон декларацияси" - 1948 й.

384

2024-yil, 7-dekabr

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.