CC BY
22
УДК 811.21/22
DOI 10.24412-2413-2004-2022-4-114-123
Пулотова Шоира Солицоновна, номзади илмуои филология, дотсенти ДДХ ба номи академик Бобоцон Fафуров; Абдуджаббарова Мадина Абдуфаёзовна,
номзади илмуои филолгия, дотсенти кафедраи коммуникатсияи байналхалции Донишгоуи индустралиалии Тюмен (Тоцикистон, Хуцанд)
Пулатова Шоира Солиджоновна, канд. филол.наук, доцент ГОУ "ХГУ им. акад. Б. Гафурова "; Абдуджаббарова Мадина Абдуфаёзовна, канд. филол. наук, доцент каф. межкультурной коммуникации Тюменского индустриального университета (Таджикистан, Худжанд)
Pulatova Shoira Solijonovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov"; Abdujabbarova Madina Abdufayozovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of intercultural communication under Tyumen Industrial University (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калимауои шевагии асари маъруфи Фаридуддини Аттор "Мантиц-ут-тайр" мавриди баррасй царор гирифтааст. Зикр шудааст, ки калимауои шевагиро дар "Мантиц-ут-тайр" ба се гуруу тасниф намудан мумкин аст: 1. Гурууи калимауое, ки дар давраи асримиёнагй ба кор рафтаанду алуол дар забони форсй роиц нестанд, вале дар забони тоцикй саристеъмол мебошанд (масалан, мусича); 2. Гурууи калимауое, ки дар шеваи Кадкани Нишопур, ки зодгоуи Аттор буд, дар асри миёна серистеъмол будаанд, вале дар забони тоцикй алуол истифода намешаванд ва хоси гуиши форсианд (масалан, тифли башир, барц / барг ва гайра); 3. Вожауои шевагии муштарак, ки уам ба забони форсй ва уам тоцикй хосанд (масалан, цубла / кубала; калова / калоф; гусна / гушна). Таъкид гардидааст, ки бино ба тауцици олими маъруфи Эрон Мууаммадризо Шафеии Кадканй аксари калимауои шевагии дар "Мантиц-ут-тайр" зикр шуда, алуол низ дар Кадкани Нишопур мавриди истифода уастанд.
Калидвожа^о: забони тоцикй, калимауои гуишй, "Мантиц-ут-тайр"-и Аттор, лауцаи Кадкани Нишопур, Мууаммадризо Шафеии Кадканй, гуишшиносии таърихй, шевауои муосири тоцикй
ВОЖАУОИ ГУИШИ - МАНБАИ ГАНОВАТИ ЗАБОН
ДИАЛЕКТНАЯ ЛЕКСИКА -ИСТО ЧНИК БОГА ТСТВА ЯЗЫКА
DIALECT VOCABULARY BEING A SOURCE OF LANGUAGE WEALTH
Анализируется диалектная лексика в известном произведении Фаридаддина Аттора "Мантик-ут-тайр". Отмечается, что диалектную лексику в "Мантик-ут-тайр" можно разделить на три группы. 1. В первую группу входят диалектные слова, которые не употребляются в современном персидском языке, но широко употребительны в современном таджикском языке (например "мусича" - "горлинка"). 2. Вторую группу составляют диалектные слова, очень широко употреблявшиеся в Средние века в говоре Кадкана, расположенного близ Нишапура. Эта группа слов не употребляется в современном таджикском языке, однако часто встречается в персидском (например "тифли башир" - "грудной ребёнок"; "барк / барг / варг - плотина, запруда"). 3. Третья группа включает слова, которые употребляются и в современном таджикском, и в персидском языках (например "кубла / кубала - пузырь"; "калова / калоф - моток"). Со ссылкой на исследование известного иранского ученого Мухаммадризо Шафеи Кадкани подчеркивается, что все диалектные слова, встречающиеся в "Мантик-ут-тайр", и сегодня используюся в говоре Кадкана, расположенного близ Нишапура. Ключевые слова: таджикский язык, диалектная лексика, "Мантик-ут-тайр" Аттора, диалект Кадкана, Нишапур, Мухаммадризо Шафеи Кадкани, историческая диалектология, современные таджикские говоры
The article dwells on dialect vocabulary in the famous literary production of Faridaddin Attar entitled as "Mantik-ut-tayr". It is noted that dialect vocabulary in "Mantik-ut-tayr" can be divided into three groups: 1. The first group includes dialect words that are not used in modern Persian, but are widely used in modern Tajik (for example, musicha - gorlinka); 2. The second group consists of dialect words that were very widely used in the Middle Ages in dialect of Kadkan located near Nishapur. This group of words is not used in modern Tajik language, but is often found in Persian (for example, tifli bashir - a baby; bark / barg / varg - a dam, a dam); 3. The third group includes words that are used in modern Tajik and Persian languages (for example, kubla / kubala - bubble; kalova / kalof - skein). With reference to the study of the famous Iranian scientist Muhammadrizo Shafei Kadkani it is emphasized that all dialect words found in "Mantik-ut-tayr " are still used today in dialect of Kadkan near Nishapur.
Key-words: Tajik language, dialect vocabulary, "Mantik-ut-tayr" by Attor Kadkan dialect, Nishapur, Mukhammadrizo Shafei Kadkani, historical dialectology, modern Tajik dialects
Шеваю ладчадо шаклдои мадаллии забони умумихал^иянд, ки дар даврадои аввали ташккулёбии забони адабй дамчун асос хизмат кардаанд. Байни забони гуфтугуй ва забони адабй пайванди устуворе вучуд дорад. Садриддин Айнй аз мавчудияти вожадои классикй дар забондои мадаллй огодии комил дошта, истеъмоли баъзе вожадои шевагии наздик ба китобиро нисбат ба калимадои щтибосй бедтар донистааст. Вожадои гуфтугуии точикй дар дифзи луготи кудан аз манбаьдои мудим ва арзишманд ба шумор мераванд. Гуишшинос профессор АДасанзода мефармояд, ки «му^оисаи забони сарчашмадои илмиву адабии сададои асримиёнагй бо маводи шевадои мухталифи забон барои равшану возед гаштани манзараи дакщии он дар даврадои гуногуни таърихй ёрй мерасонад, зеро чунин тарзи тадлил аз мудавдщ та^озо мекунад, ки сабабдои зудури додисадои муайяни забон ба таври мушаххас муайян карда шуда, роди пурпечутоб ва зинадои тайёркардаи он ба тари^и равшану возед иньикос гардад» (12, с.3).
Тад^и^и калимадои гуишии маснавии "Манти^-ут-тайр"-и Аттори Нишопурй, бешубда, чи барои шевашиносии таьрихй ва чи барои муайян кардани бозмондадои вожадои гуишии мавриди истифодаи шоир дар забони муосири точикй ва баьзе шевадои он маводи чолиби дивдат медидад.
Теъдоди зиёди кaлимaдо дaр осори aдaбй бо гутадои мyхтaлифи овой 6a кор рaфтaaнд. Вожa[о нa тaн[о дaр як ё ду мyвозa, бaлки чор, пaнx Ba бештaри гyнa[о мyстaъмaл гaштaaнд. Бaрои тйдо гaрдидaни гyнa[ои гуре[и кaлони вожa[о [одисa[ои гуногуни фонетикЬ, мисли тaбдили овоз[ои сaдонокy [aмсaдо, тaFЙири хойи он[о, тaхфифёбb ё aфзоиши овоз[о боис шyдaaнд. Дaр иртибот 6a мaсъaлaи гyнaнокии кaлимот зaбоншиноси вaрзидa А.{aсaнов чунин мyло[изaронй кaрдaaст: «Силсилaи кaлони вожa[ои зaбони тохикЬ, ки дaр зaбони осори ниёгон бо гутанокии мухтглифи овоЬ мaвриди истифодa raрор доштaнд, минбaъд ру 6a шaкли ягонaвy во[ид овaрдa, чун меъёри зaбони aдaбb пaзирyфтa шyдaнд. Вaле... то 6a дaрaxaи пaзирyфтa шyдaни яке a3 гyнa[о [aмaи он[о raриб бaробaр мaвриди истифодa raрор доштaнд, ё яке интишори вaсеъ дошт, дувумй дaр доирaи мa[дyд 6a кор мерaфт» (12, с.1З4). Дaр "Мaнтиrç-yт-тaйр" бештaр феълдо тaдти тaъсири додисaдои сaвтй ^рор гирифтaaнд, чунончй: шунидан: "Хдм a3 y шанвад сyхaндо ошкор. Тaъкид шyдaaст, ки Аттор "шaнвaд"-ро 6a чои "шaнaвaд" (шyнaвaд), "нигрист" (Шaд дaр он мaдрyй менигристй (3,с.285) 6a чои "нигарист", "чикнaм" 6a чои "чи кушм", "мегзaрaн" 6a чои "мегyзaрaнд", "нaбрaдaш" (Х^еч гас пaй нaбрaдaш дaр деч дол (3,с.95) 6a чои "нaбaрaдaш" истифодa кaрдaaст: Ашк меборaм 6a зорй бaрдaвом, "Чиктм"-у "чикнaм" дaмa гуем мудом. "Чиктм"-у "чикнaм" дaмешa чуфти мост, "менaдонaм, менaдонaм" гуфти мост.
Рочеъ 6a вaзифaи чузъи би- бaйни олимон ихтилофи 6a чaшм мерaсaд:
пaжyдишгaрон онро восшви риоякyнaндaи одaнги гуфтор Ba диссaи дaтмии грaммaтикй, дaлолaткyнaндaи мaънои ^таияти aмaл, воситaи ифодaи мaфдyмдои грaммaтикй 6a ^там овaрдaaнд. Яке a3 хусусиятдои сaбкии Аттор дaр "Мaнтиrç-yт-тaйр" он aст, ки феълдое a3 ^6или хондaн, мондaн, рондaнро, ки бaр вaзни aрyзии фаълун aдо мекунем, бaр вaзни aрyзии фоилун овaрдaaст, яъне хонидaн (Хонидaш Мaдмyдy гyфтaш: «Эй гaдо (3, с.227), монидaн (Хaлrç бесaрмоя дaйрон монида (3, с.1З0), ронидaн (B-a3 хилофaт ронидaн мaдрyм бyвaд (3, с.З8).
Хдмчунин, устод Кaдкaнй зикр кaрдaaст, ки кaлимaи "мaншин", ки то имруз 6a сyрaти кyтодшyдa тaлaффyз мекунем, Аттор 6a сyрaти кaшидaтaр aдо мекaрдaaст: "К^сди ту дорaнд 6игрезу бирaв, Бaр дaрaм маншин бaрхезy бирaв" (3, с.96). Мaълyмоти кофй нaдоштaни коти6они aсримиёнaгй a3 хусусиятдои лaдчaи Нишопур 6оис гaштaaст, ки 6a нyсхaдои хaттии aсaрдои Фaридyддини Аттор, a3 чyмлa 6a "Мaнтиrç-yт-тaйр", "ислоддо"-и сершумор ворид гaрдaд. Устод Кaдкaнй зикр мекyнaд, ки "Аттор 6a пaйрaвй a3 тaлaффyзи aдли рузгор Ba мудити зиндaгонй тaркиботи aрaбиро мaвриди тaсaррyф ^рор додa Ba ондоро 6a сyрaте, ки дaр форсй тaбиитaр тaлaффyз шaвaнд, дaровaрдaaст. Монaнди aфсaдyлфyсaдо Ba хотимyшшyaро, ки дaр ин 6aïïr 6ояд "фyсaдо" - "фус^о" Ba "шyaро" -"шуъро" тaлaффyз гард:
Буд y дaм дaр aрaб, дaм дaр aчaм, Афсaдyлфyсдо фи кyллилyмaм. Дaр сyхaн aъчyбaи офо^ уст, Хотимушшуъро aлaлитлоrç уст (3, с.99).
Дaр бaъзе мaвриддо рочеъ 6a кaлимaдои шевaгии мaснaвии мaвриди тaдлил 6о ^таият сyхaн рондaн 6о сaбaбдои мaълyм хеле дyшвор aст. Мaсaлaн, 6ино 6a тaъкиди мyдaвдиrçон Аттор зодирaн дaр aшъорaш кaлимaи "пaйрaв"-ро 6a кор нaбyрдaaст. Бa чои он дaр дaмaи мaворид кaлимaи "пaсрaв" истифодa шyдaaст: "То кунй ту пасравй Сидди^ро, Ё Алй он олaми тaдrçиrçро" (3, с.99).
Гурухи калимахое хастанд, ки дар Кадкан дар давраи асримиёнагй ба кор рафта, алхол дар забони форсй роич нест, аммо дар забони тоцикй умумиистеъмол мебошад. Масалан, дар "Лугати форсй ба русй" вожаи мусича ба назар нарасид ва дар "Фархангномаи форсй" ба ду шакл мусича / мусича ба маънои фохта цайд гаштааст (4, 3, с.2646). "Мусича: мурге аст шабех ба фотха, ки бештар дар хонахо ошён дорад. Дар Хуросони имруз онро "мусии кутицй" мехонанд ва садои онро, ки шабехи чумлаи истифхомй "мусй ку тацй?" ("Эй Мусй, тацй кучост?") аст, иллати ин тасмия медонанд. Парандае, ки дар кухи Тур буда ва дар достони Мусо бад-он ишороте хаст, киноя аз шахси Мусо аст, ки дар остонаи тачаллии Хдц ва азамати Хдц ба гунаи парандае кучак (мусича, бо ихом ба номи Мусо) васф мешавад. Аттор Мусоро дар Тур ба гунаи тутй дидааст: Ба Мусо гуфт он саргаштаи рох, К-эй тутии Туру марди огох.
Дар "Мантиц-ут-тайр" чодуи мучовират мусича / Мусоро сохта ва дар "Илохинома" Тур / Тутиро (3, с.521): "Хе-хе, эй мусичаи мусисифат" (3, б.622).**
Вожахои гуишии "Мантиц-ут-тайр" аз чихати корбаст дар шевахо ягона нестанд: гурухе аз онхо дар хамаи минтацахои Точикистон истифода мешаванд, силсилаи дигар хоси забони форсй (аз чумла Кадкан-зодгохи шоир) ва цисме муштарак мебошанд. Аз чихати тахаввули шаклу маъно вожахои гуфтугуии маснавии мавриди назарро метавон ба тарици зер тасниф кард:
1.Калима^ои хоси гуиш^ои точикй: Мулк матлаб, гар нахурдй магзи хар, Мулк говонро диханд, эй бехабар (3,б.2201).
Дар ин байт санъати тачниси том корбаст шудааст. Мулки мисраи якум ба маънои мамлакат аст, мулки мисраи дуюм "гиёхест, ки голибан дар мазореи гандум вадар миёни гандумхо меруяд ва донаи тоза ё хушкшудаи онро монанди адас мепазанд ва мехуранд... Мулкро вацте тоза ва сабз аст ба говон медиханд... ва ацида доранд барои фарбех шудани говон муфид аст" (К.с.699-640). Дар забони точикй онро мулкаке муякон меноманд, ки муодили русиаш "чина луговая" аст (11, с. 364).
Дар хамин байт ибораи фразеологии "магзи хар хурдан" ба маънои беацл шудан ба кор рафтааст.
За^ра: "Чун ба чуз бехосилй бахра надошт, Хост то тавба кунад, за^ра надошт (3, б.1842)". "Бархе аз вожахо ... дар тамоми адвори инкишофи забони точикй ба сифати унсури фаъол истифода гардидаанд, ки вожаи за^ра аз чумлаи онхост. Ба эхтимоли цавй, захра вожаи сохта буда, аз чузъхои за^р ва пасванди -а иборат аст. Чузъи аввал калимаест, ки дар он нишонахои забонхои чанубй-гарбии эронй омехта гардидааст" (12, с.33).
2. Хоси гуиши форси:
Дар "Мантиц-ут-тайр" гурухи вожахое ба мушохида расиданд, ки хоси гуишхои Хуросон - махалли зисти муаллиф мебошанд. Баъзеи чунин вохидхои лугавй баъзан дар маъхазхои дигар ба мушохида нарасида, вале бино ба цайди Ш.Кадканй дар муцаддимаи муфассали ба ин китоб навишта ин гуна алфоз то хануз аз аносири мутадовили авом аст. Масалан, зиёнбуд ба маънои зарар аст ва ба эхтимоли цавй вожаи лахчаи махалли зисти муаллиф аст, зеро на дар ФЗТ, ФТЗТ ва на дар ФФ ба Р ва ФФ наомадааст: Не зи Фиръавнат зиёнбуде расад (3, б.221); ба назар чунин мерасад, ки калимаи баранг ба
* Дар матн минбаъд шохидхои шеърй аз "Мантиц-ут-тайр"-и чопи Кадканй, ки тавсифаш дар
пайнавишт тахти № 3 омадааст, бо зикри байти матлуб оварда мешавад.
мaънои зирaк Ba душёр кaлимaи шевaгии мaнсyб 6a шевaи Нишопур - зодгоди Аттор aar: "Соиле гуфт: «Эй бaрaнги розчуй...» (3, 6.2969); 6ашир: "Эй хирaд, дaр роди ту тифле башир, Гум шyдa дaр чустучуят о;ли пир (3, 6.218). Дaр ин бaйт иборaи лaдчaвии "тифли бaшир" 6a мaънои ширхорa, чун aнтоними вожaи хирaд дaр aввaли мисрaъ, яъне 6ео;л омaдaaст; Луш мaънои лaчaн, лой;о, дили сиёд Ba тирaро дорaд. Рочеъ 6a кaлимaи луш устод Кaдкaнй шaрди зеринро овaрдaaст: "Хор шaбе дaр руй мемолид луш". Луш - лaчaн, тaрчyмaи "дaмийaтин" дaр тaъбири ;уръонй aст, ки дaр мaвриди Fyрyби хуршед дaр достони Зул^ршйн омaдaaст. Хонгоме ки Зул^ртайн 6a МaFриб рaсид ёфт, хуршедро, ки фуру шуд дaр чaшмaи лушгин" (Тaфсири Суро6одй). Луш дaр зaбони имрyзaи мaрдyми Кaдкaн Ba тaмоми Хуросон 6a дaмин мaъно дaнyз 6a кор мерaвaд. Бaъзе нyсхaдои дигaр "руш" дорaнд, ки он низ сyрaте as дaмин кaлимa aст. Мyрочиaт шaвaд 6a "Фaрдaнгномaи Куръонй", дaр зaйли "^амийагин". Дaр "Асрорномa" мехонем: Агар хуршед гуям 6о рухи зaрд, Шaвaд дaр куш дaм шaб бaд-ин дaрд (3, с.491-492). Бегумон тaсдифи луш aст. Дaр "Мaнти;-yт-тaйр" омaдaaст: Офто6 оз шaв;и ту рaфтa зи душ, Х^р шaбе дaр руй мемолидa луш (3, 6.85).
Чй тaвре ки ме6инем, устод Кaдкaнй се гyнaи ин вожaро зикр нaмyдa, дaр шевaи Кaдкaн (Нишопур) мaвриди истифодa 6удони онро тaъкид кaрдaaст. Вожaи луш 6a мaънои мaвриди нaзaр дaр ФЗТ Ba ФТЗТ зикр нaшyдaaст. Дaр лaдчaдои шимоли Точикистон муродифи ин вожa "лой^" aст.
Гурбиз - далер ва шучоъ.
Хочоти ин лaшкaри гур6из нaбyд,
Ин 6a гуфту гуиё дaргиз ш6уд (3, 6.4133).
Кaлимaи мaзкyр 6a гуши гурбуз 6о ишорaи кито6й дaр ФТ 6a Р (11, с.157) Ba 6о ишорaи ку^нашуда дaр ФФ 6a Р (8, ч.2, с.З87) 6a мaънодои дaлер, шучоъ, мaккор, мyчaррaб мгзкур ост. Устод М.Кaдкaнй зикр кaрдaaст, ки зодирaн тaлaффyзи ин кaлимa 6о кaсри бо дaр зaбони Аттор aсил aст, зеро дaр "Илодиномa" онро 6о дaргиз ;офия кaрдaaст: Мaро гуфто 6игу 6о шоди гур6из, Ки кaс моъшу; нaддaд aрз дaргиз (3, с.757).
Соди6и "Бурдон" тaлaффyзи дигaри ин вожaро додaaст, ки он бештaр роич aст: "Гур6уз -бaр вaзни Хурмуз; мaккор Ba мудилро гуянд; мaънии дотер Ba шучоъ Ba зирaк Ba доно Ba 6узург низ омaдaaст... Бa кaсри солис (гур6из) низ 6a нaзaр омaдaaст" (5, ч.З, с.12).
Барк: "...Дaст бикшодa чу 6ор;е чaстaй В-&з хaлошa пеш 6ор;е бaстaй (3, 6.4139). Бино 6a ;ойди устод Кадконй, вожaи бaр;-бaрF то дол дaр Кaдкaн 6a дaмин мaъно 6a кор мерaвaд. Бор; ё бaрF иборaт aст гз садди кyчaке, ки дaр бaробaри чaрaёни о6и чуй эчод мекyнaнд, то мaсири о6ро ивaз кyнaнд. Х^р ;оноте Ba дaр чуе сaрчaшмa то охирин ну;гадои мaсирaш теъдоди зиёди бaр;-бaрF дорaд, ки соди6они боFдо Ba мaзореъ 6a тaносyби ;ороре, ки 6о дaм дорaнд, дaр зaмони мyaйян до; дорaнд он бaр;-бaрFро 6оз кутанд. Мaчозaн микдори кaме aз чaрaёни о6и чуйро низ бaрк;-бaрF ё бaрFоб - 6орк;о6 мегуянд (3, с.559). Возед aст, ки кaлимaи 6ор; / бaрF Ba 6орк;о6 / бaрFоб 6о кaлимaи дaрFоб ирти6оти ;aвй дорaд. Дaр мисрaи дyвyм вожaи халоша 6a мaънои хошок низ оз чyмлaи кaлимaдои шевaгй aст.
Нимсорахк: Нимсорaхке чу дaр Нaмрyд шуд, МaFЗи он сaргaштaдил пурдуд шуд (3, 6.1828). Дaр ин бaйт сaнъaти толмед корбaст шyдaaст. Ишорa aст 6a ;иссои Нaмрyд -подшоди бyтпaрaст мебошaд, ки дор зомони дозроти И6родим мезист. Ишоро 6a ин ;иссо 6идуни зикри номи Номруд дор Куръони Шориф омодоост. Номруд дaъвои худой мекорд,
дар нихоят бо фармони Парвардигор як пашшаи ланг аз рохи бинй ба магзи сари Намруд даромада уро ба халокат мерасонад. Сорахк пашша аст... (13, с.579-580).
Вожаи сорахк дар ФТ ба Р, ФФ ба Р, ФЗТ ва ФТЗТ наомадааст. Дар "ФФ" (ч.2,с.1526) бо ишораи "номутадовил" гунаи "сорахк" ба маънои калима мазкур аст. Метавон ба хулосае расид, ки чои калимаи шевагии "сорахск"-ро дар забонхои точикию форсй калимахои пашша, магас гирифтааст.
Аттор дар байти дигари "Мантиц-ут-тайр" синоними нимсорахк - нимпашшаро истифода бурдааст: "Нимпашша бар сари душман гумошт,
Бар сари у чорсад солаш бидошт" (3, б.15). Дар мисраи аввал манзур аз душман -Намруд аст.
Вожаи ношустару дар байти зер ба маънои мачозии чохил ва бешарм омадааст (11, с.437). Храмин маъно бо ишораи ахёнан дар ФФ ба Р низ мазкур аст (8, ч.2, с.611). Дар "Фархангномаи киноя"- чунин омадааст: "Ношустаруй киноя аз беозарм ва бехаё, нодон ва чохил". Дар таъйиди ин маъно байти зерин аз "Мантиц-ут-тайр" омадааст: Об хаст аз бахри хар ношустаруй, Гар ту бас ношустаруйй, об чуй. (7, с.795). Мунч:
Шохи васлаш гар ба бор ояд чунин, Мунч некутар бувад дар ангубин (3, б.3688).
Бино ба таъкиди устод Кадканй: "Дар Кадкан хануз ба занбур мунч мегуянд" (3, с.734). Дар фархангхои тафсирии форсй ин калима бо ишораи "номутадовил" ба маънои занбури асал мазкур аст (4, ч.3, с.2621). Дар ФФ ба Р сабт нашудааст. Дар забони точикй вожаи мунч ба ин маъно корбаст намешавад.
3. Вожахои шевагии муштарак, яъне хоси хам забони форси ва хам забони точикй:
Кубла: "Кубла аст ин бахрро олам бидон..." (3, б.152). Калимаи купла дар хамаи фархангхои ба мо дастрас дар шакли купала ва бо ишораи "номутадовил" омадааст (4, ч.3, с.2235; 8, ч.2, с.364). Дар забонхои муосири точикй ва форсй муодили арабии он "хубоб" корбаст мешавад. Дар "ФТ ба Р" (11, с.289) бо ишораи "китобй" ба маънои мазкур омадааст.
Лозим ба таъкид аст, ки баъзе аз вожахои шевагй зимни шарх дар фархангномахо бо ишораи "номутадовил", "китобй", "кухнашуда" тазаккур ёфтаанд. Аз чумла, М.Кадканй вожаи купала-ро чунин тавзех додааст: (купла хоси лахчаи Кадкану Нишопур аст) "дар лахчаи Кадкан хануз хам обиларо, ки бар асари сухтагй бар бадан зохир мешавад ва навъе хубоб аст, цубла мегуянд. Ва зохиран байни обила (купала) / цубла иртибот хаст. Аттор дар "Мухторнома" гуфтааст:
Ч,ое, ки бувад вучуд дарё доим, Машгул ба кубала чаро бояд шуд? (3, с.471) Муаллифи "Бурхони цотеъ" шархи зерини ин вожаро овардааст: "Купала - цуббаеро гуянд, ки дар айёми шодй ва ойинбандй ва чашн ва арусй банданд: ва суворони обро низ гуянд, ки хубоб бошад; ва шукуфаи бахори дарахтро хам гуфтаанд; ва цуфли оханин, ки бар сандуц зананд; ва муи фарци сар ва кулахи сарро низ мегуянд" (5, ч.2, с.407).
Дар шевахои точикй ин вожа ба шакли кубба роич аст ва гуянд: Дар бадани мардак кубба-кубба чизе дамидааст (лахчаи Хучанд ва атрофи он). Мисоли дигар: Хуцхудаш гуфт: «Эй чу гавхар чумла ранг, Чанд чангй, чандам орй узри ланг. (3, б.895) Ланг - 1.касе, ки як пояш айб дошта, дар гаштан бо пои дигар муътадилона ва баробар харакат намекунад; 2.ист; таваццуф, даранг. Узри ланг - бахонаи заиф, узри номуваччах (1,
ч.1, с.592). Дар тавзехоти "Мантиц-ут-тайр" ба вожахои ланг ва узри ланг шархи зерин омадааст: "Лангидан - ба зохир чунин менамояд, ки масдаре хаст чаълй аз исми ланг, вале эхтимолан тасхифи ланчидан аст дар маънии хиромидан ва бо нозу карашма рох рафтан, зеро лангидан дар мавриди кабк таносуб надорад. Дар "Тазкират-ул-авлиё" ин сухан аз суханони Ибни Ч,ило нацл шудааст, ки "Агар на шарафи тавозеъ астй, хукми фацир он астй, ба зудй меланчидй" (3, с.547-548). Сипас, устод Кадканй матни арабии онро аз рисолаи "Кушайрия" дар тарчумаи Николсон меорад, ки дар он вожаи табахтур корбаст шудааст. Ба назар чунин менамояд, ки таносуби сухани байт ва мантици эроди худ-худ ба кабк махз масдари лангидан ба маънои "узри заиф, узри бемантиц"-ро тацозо мекунад. Храмин маъноро байти зерин низ таъйид мекунад: Хар касеро буд узре тангу ланг, Инчунин кас кай кунад анцо ба чанг? (3, б.1063) Масдари лангидан хам дар забони точикй ва хам дар забони форсй ба маънои бо хар ду пой нобаробар харакат накардан ё халалдор будани харакати як пой роич аст, вале ба маънои мачозии "суст, бемантиц" дар ибораи "узри ланг" хоси лахчаи зодгохи Аттор будааст. Дар фархангхои дастраси мо ин ибора дучор нашуд. Дар шевахои забони точикй "лангидан" ба маънои мачозии "дар коре сустй ва заъф зохир кардан" (дар коре лангидан) серистеъмол аст. Ин маъноро вохиди фразеологии "Уштур хамаро бардоштаасту ба элак лангидааст" таъйид мекунад. Дар фарханги М.Фозилов шархи зерини ин ифода омадааст: "1.кори калон, мушкилро анчом дода, дар пеши кори хурде очиз шуда мондан; 2.кори асосиро ичро намуда, дар пеши кори дуюмдарача очиз шуда мондан" (9, ч.2, с.222). Гаждум:
Хар чй дар даст оядам, гум гардадам, З-он ки дар даст он гаждум гардадам (3, б.2556). Дар забони форсии муосир талаффузи каждум маъмул аст. Масалан, дар ФФ ба Р хамин гунаи вожа мазкур аст ва хамчунин гунаи качдум бо хавола ба каждум омадааст. Мураттибон гунаи гаждумро умуман сабт накардаанд. Дар забони адабии точикй гунаи каждум ва дар гуфтугу гунаи гаждум роич мебошад. Бино ба гуфти Кадканй "...дар Кадкан хануз ин калима гаждум талаффуз мешавад" (3,с.661). Калова: З-орзуйи ин писар саргаштаам, Дах калова ресмонаш риштаам (3, б.2624). Бино ба тавзехи мухаццицон "Калова: калоф. Ба хамин шакли калова имруз дар Кадкан ба кор меравад" (3,с.665). Дар забони муосири форсй ба чойи калова "калофа" талаффуз мекунанд. Дар фархангхои тафсирии форсй бо ишораи номутадовил омадааст (4, ч.3, с.2199). Дар "Фарханги форсй ба русй" зикр нашудааст. Дар забони муосири точикй ба шакли калова истеъмол мегардад. Гунаи "калофа"-ро мураттибони ФТ ба Р бо ишораи китобй оварда, ба калоба хавола додаанд (11, с.264). Тирез:
З-он ки вацти марг як - як чизи ту, Кай бидорад даст аз тирези ту? (3, б.2566) Дар ин байт тирез ба як цисми либос омада, дар "Бурхони цотеъ" чунин тавзех ёфтааст: "Тирез -шохи чома ва цаборо гуянд; ва он ду мусаллас бошад аз ду тарафи домани чома; ва бол ва пари мургонро низ гуфтаанд (5, ч.1, с.282). Шакли дигари тирез "терез" аст ва бино ба иттилои мухаццицон бе тагйири шаклу маъно дар забони гуфтугуй роич аст: "Холо ин вожа ба хамон шаклу маънои цадима дар гуиши шимолй на танхо ривочи комил дорад, балки бо тобишхои нави маъной низ ба кор меравад. Чунончи, дар Конибодом бо истифодаи ин вожа иборахои тирези цад, тирези цомат сохта шудааст" (12, с.156)
Дар мисраи якуми байти шодид ибораи "як-як" чолиб аст. Дар таълщоти "Мантик-ут-тайр" зикр гаштааст, ки: "...дар форсии муосир мегуем: як-яки дарахтон ва як-яки донишчуён", яъне ба сурати изофа (бо касри изофа) ва чамъ, вале дар забони ^удамо, ба вижа сабки Аттор ва муосирони у ду тафовути аслй ба корбурди асри мо вучуд доштааст ва ба унвони як ^онун дамвора риоят мешудааст: а) ба факки изофа меовардаанд: як-як дарахтон; б) ба чои чамъи имруз муфрад меовардаанд: як-як дукондор; як-як дарахт, як-як китоб" (3, с.491). Дар идома устод Кадканй бо мисолдо аз "Тазкират-ул-авлиё" ва "Асрор-ут-тавдид" собит сохтааст, ки ноошной бо сабки ^удамо боиси "ислод" ва тасарруф ба матни китобдои мазкур ва галатнависй гардидааст (3, с.491-492). Истифодаи ибораи "як-як" бо каме тагйир алдол дар шевадои шимоли Точикистон роич аст. Масалан, дар Хучанд мегуянд: "якто-якто дароед".
Дар пешгуфтори "Мантик-ут-тайр" Ш.Кадканй аз хусуси вожаи гуруснагй баррасии чолиб анчом додааст: "Мо я^ин дорем, ки Аттор онро (яъне, гуруснагиро - П.Ш.) гуснагй бар вазни арузии фоилан талаффуз мекардааст. Бо итминон метавонем бигуем, ки дар ин гуна маврид дам каламоте аз забили "тарчумонст", "осмонст" бар вазни арузии фоилот адо мешудааст ва дар ладчадои мовароуннадрй дануз гунадое аз ин шеваи адоро дар каламоте метавон дид (3,с.94). Вожаи "гуснагй", ки устод Кадканй, онро "мутаассир аз овошиносии ладчаи табиии мудити зиндагии Аттор медонад, ки дануз дам ба^оёи онро метавонем дар руз дар гуфтори адолии Кадкан ва саросари минта^аи Нишопур бишнавем". (3, с.94-95): "Хокиёнро кор мегардад тамом, Нон барои гурсина бояд мудом» (3, б.1321).
Талаффузи гусна бо табдили дарфи "с" ба "ш" дар дамаи гуишдои забони точикй роич аст. Гузашта аз ин, талаффузи мазкур дар як ^атор зарбулмасалу ма^олдои точикй дучор мешавад: "Гушна ба шер мезанад, ташна ба дарё"; "Гушна намур, ки чави бадорак мерасад"; "Гушна шухй намебардорад" (9, с.66).
Хамин тари^, шеваю ладча чун унсури забон муоширати мадал ё мадаллоти муайянро мушаххасу да^и^ намуда, тачассумгари тафаккуру тамаддун, фардангу русуми мардум мадсуб меёбад. Баррасии вожадои гуишии "Манти^-ут-тайр"-и Аттор аз он шадодат медидад, ки забон ва услуби нигориши у пуробуранг ва саршор аз дурдонадои забони зиндаи хал^ буда, дар байни водиддои лугавии он калимадои китобй, ладчавй ва водиддои фразеологй мав^еи назаррас доранд. Дар маснавии мавриди назар вожадои шевагие ба назар мерасанд, ки хоси ладчаи Нишопуранд ва бино ба ^айду эзоди устод Шафеии Кадканй, ки дар замимаи "Мантик-ут-тайр" омадааст, алдол низ дар Кадкан мавриди истифода мебошанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айни С. Куллиёт. Цилди 2 (китоби якум). - Душанбе: Нашрдавтоц, 1963. -505 с.
2. Анвари, %асан. Фаруанги бузурги сухан. Дар уашт муцаллад. Цилди III. - Теурон: Сухан, 1381.-1532. - С.170.
3. Аттори Нишопури. Мантиц-ут-тайр / Муцаддима, тасуеу ва таълицоти Мууаммадризо Шафеии Кадкани.- Теурон, 1384.- 903 с.
4. Афшор, Садри Fуломуусайн ва диг. Фаруангномаи форси, дар се муцаллад, ц.3.-Теурон: Баён: Фаруанги муосир, 1388. - С. 1956-3012.
5. Буруон, Мууаммадуусайн. Буруони цотеъ. Дар се муцаллад.- Душанбе: Адиб, 2014.400 с.
6. Зарбулмасал ва мацолуои тоцики / Тартибдиуандагон А.Писарчик, С.Тоциддинов, М.Х^амидцонов.- Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоцикистон, 1960.- 228 с.
7. Мирзониё, Мансур, Фаруангномаи киноя. - Теурон: Амири Кабир, 1383. - 1051 с.
8. Персидско-русский словарь. В 2-х томах / Под ред.Ю.А.Рубинчика.- Москва: Советская энциклопедия, 1970.- Т. 1.- 782 с.; Т.2.- 848 с.
9. Фозилов М. Фаруанги иборауои рехтаи забони уозираи тоцикй. Дар ду цилд, ц.2. -Душанбе: Ирфон, 1964. 802 с.- С.668.
10. Фаруанги забони тоцикй. Цилди 1-2.-Москва: Советская энциклопедия, 1969.951+949 с.
11. Фаруанги тоцикй барусй.-Душанбе, 2006.- 784 с.
12. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. Дар ду цилд.-Душанбе: Шуыоиён, 2008, 2010.1095 с.
13. Цасанов А. Унсуруои лугавй ва сарфию наувии осори садауои X-XIII дар гуишуои шимолй (бахши Фаргонаи гарбй).-Хуцанд: Нури маърифат, 2003.- 253 с.
14. Шамисо, Сирус. Фаруанги талмехот. - Техрон, 1369. - 651с.-с.579-580.
Руйхати ихтисорауо:
1. ФЗТ - Фаруанги забони тоцикй
2. ФФ ба Р - Фаруанги форсй ба русй
3. ФФ - Фаруангномаи форсй
4. ФТЗТ - Фаруанги тафсирии забони тоцикй
5. ФТ ба Р - Фаруанги тоцикй ба русй
Reference Literature:
1. Aini S. Collection of Compositions. V.2 (Book 1). - Dushanbe: Tajik State publishing-house, 1963. - 505 pp.
2. Anvari Hassan. Great Speech Dictionary. In 8 volumes. V.III. - Tehran: Speech, 1381. -1532 pp.
3. Attori Nishaburi. Mantik-ut-tayr. Introduction, revision and commentary by Muhammadrizo Shafei Kadkani. - Tehran, 1384. - 903 pp.
4. Afshor, Sadri Ghulomhussein and others. Persian Lexicography. In 3 volumes. V.3. -Tehran: Bayan: Modern Dictionary, 1388. - pp. 1956-3012.
5. Burhon, Muhammad Hussein. Burhon Qote \ In 3 volumes. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2014. - 400 pp.
6. Tajik Sayings and Proverbs. Compiled by A. Pisarchik, S. Tajiddinov, M. Hamidjonov. -Stalinabad: Tajik State publishing-house, 1960. - 228 pp.
7. Mirzoniyo, Mansur, Kinoya Dictionary. - Tehran: Great Amir, 1383. - 1051 pp.
8. Persian-Russian Dictionary: in 2 volumes / under the editorship of Yu.A. Rubinchika. - M.: Soviet Encyclopedia, 1970. V.1., - 782pp.; V.2., - 848pp.
9. Fazilov M. Dictionary of Phraseological Units of Modern Tajik Language. In 2 volumes, V.2. - Dushanbe: Cognition, 1964. - 802pp.
10. Dictionary of Tajik Language. V.V.1-2. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969. - 951 pp.; - 949 pp.
11. Dictionary of Tajik into Russian. - Dushanbe, 2006. - 784 pp.
12. Interpretation Dictionary of Tajik Language. In 2 volumes. - Dushanbe: Shuyoiyan, 2008, 2010. - 1095 pp.
13. Hasanov A. Lexical and Grammatical Elements of Creations Written in 10th -13th Centuries in the Northern Dialects (part of Western Fergana).
14. Shamiso, Cyrus. The Dictionary of Talmehot. - Tehran, 1369. - 651 pp.
List of abbreviations:
1. DTL - Dictionary of Tajik Language
2. PD into R - Persian Dictionary into Russian
3. PL - Persian Lexicography
4. IDTL - Interpretation Dictionary of Tajik Language
5. TD into R - Tajik Dictionary into Russian
