CC BY
69
Муродг Низомиддин -
докторанти ДДХ ба номи акад. Б.Еафуров
ТУРКИСТОНИ ШАРК1 ВА АДАБИЁТИ ФОРС1
Аз сарчашма[ои му[ими адабЬ - тазкира[о ва сониян фар[анг[о, ки умеди охирини дарёфти мероси хурдтарини ин ё он суханвар аст, маълум мегардад, ки абр[ои тираи осмони илму адаби классикии уйиур нагузоштааст офтоби маърифат нагл шавад ва му[аггигон аз зиёи он кофЬ ба[раёб бошанд.
Чун сухан аз шинохти мероси хаттии адабиёти классикии уйиур меравад, давраи нисбатан гадими он ба асри Х-Х1, замоне ки Яарахониён як гисми сарзамини уйиурро истило карданд, тааллуг дорад; вагте ки осори Юсуф Хос {охиб «Яутодиу билик» («Дониш[ои саодатбахш»), Ма[муд КошиарЬ «Девони луuоти-т-турк» («Девони калима[ои туркЬ»), А[мад ЮкнакЬ «{ибату-л-[агоиг» («{адяи [агигат[о») эxод гардиданд. Аммо ин комёбиро на фагат адабиёти уйиур, балки адабиёти халг[ои туркзабон дар умум, моли худ ё ягона [исоб мекунанд.
Дар арсаи задухeрдхои зиёд, са[нахои [узнангези таърих бештари осори марбутаи ин миллати гадим аз даст рафтаву ба даст [ам наомадааст. Мутаассифона, чун сухан аз ин сарзамини со[ибтамаддун меравад,1 бештари афкор бо тасвири муносибат[ои моxароxeёна байни худи хонигари[ои уйиур, инчунин байни ду миллати як па[но - уйиур[о ва чини[о «музайян» мегардад. Вогеан, дар чунин [олат рушди мухтори илму фар[ангро иайримунтазир мешуморанд.
Чун ба оиози матлаб бармегардем, наметавон гуфт манобеи фаровоне вухуд дорад, ки кас тавонад аз манзараи инкишофи вогеии адабиёти ин миллат дар асри гадим ога[ шавад. Аз ин ли[оз, барои му[аггиг лозим меояд дар паже[иши ин мавзеъ борикбин бошад ва хулоса[ои хадиду мустанадро баён кунад.
{адафи ба[си мо [уввияти адаби форсу тохик аст, ки дар ин па[но на фагат таъсир, балки нашъат ва [ам вусъат дошт. Аз ин хотир, вуруди вогеии ин адабиётро оиози давраи комилан хадид ё давраи миёнаи таърихи адабиёти халги уйиур метавон шинохт, ки [одисаи наву бузурги фар[ангии ин миллат аст.
Давраи миёнаи таърихи адабиёти уйиур аз шукуфотарин са[ифа[о барои ин халгият [исоб мешавад.2 Дар ин бора адабиётшиносон, му[аггигон ва а[ли
1 {африёти зиёди дар асри XIX гузаронидашуда ба тамаддуни ку[ани замини Кошиар далолат додаанд. (Зикри Кошиар мутааллиг ба тамоми сар[ади уйиур аст, ки онро Туркистони ШаргЬ хонанд)
2 Му[аггигону мусташригон давра[ои тараггии комили адабиёти форсу тохикро агар аср[ои миёна (1Х-ХУ) ба [исоб гиранд, дар адабиёти классикии уйиур давраи [уввияти вогеии он ба
сухан та[лил, омезиш ва рисола[ои илмЬ та[ия кардаанд, ки дар иттилои мо гарор доранд. Аз ин[о маълум мегардад, ки рушду та[аввули адабиёти худи уйиур чЬ тавр сурат гирифтаву дар кадом сабку салига осори манзум ва мансур ба миён омадааст. Аммо масъалаи му [ими дигаре, ки то [анез нокушуда богЬ мемонад, омезиши чигунагии вуруди адабиёти форсу тохик бар ин сарзамин ва вобастагии он бо такомули илмЬ ва адабии ин миллат аст. Кадом омил[о буд, ки дар гуруни вусто сарзамини Кошиар -Туркистони ШаргЬ тавонист ха[ише: [ам ха[иши илмЬ, адабЬ ва [ам такони маз[абЬ пайдо кунад ва самти ояндаи дурахшони худро муайян созад. ЧЬ гуна даст дод, ки шуарои уйиури туркнажод на фагат маонии баландпояи назму насри форсу тохикро дар осори хеш ва ба забони хеш инъикос кунанд, балки вориси ин адабиёт низ бошанд. Ворисоне, ки тавонистанд бо забони тохикЬ эход кунанд ва ахиран тавонистанд, ки иддае шуарои Мовароунна[ру Хуросонро ба сарзамини Кошиар халбу даъват намоянд ва, ни[оятан, [атто бо суханварони форсу тохик таъсири мутагобила ва муштаракоти адабЬ дар осор ба миён оваранд.
Бо дарки масъулият метавон гуфт, ки омузиши ин мавзеъ ва масоили он дар рушди улуми филологии муосир хизмати кечаке бошад шам1, барои му[аггигони хавон са[ифаи нави та[гиги [амешагиро дар оянда кушода хо[ад кард. Аз ин вах[, шинохту та[гиги «Та[аввули анъана[ои адабиёти форсу тохик дар адабиёти уйиури аср[ои XV-XIX» муносибат[ои илмЬ-адабЬ ва фар[ангиро баргарор хо[ад намуд, ки аз гадим байни ин ду сарзамини со[ибтаърих вухуд дошт ва сабаби пешрафти муомилоту [амкорЬ дар тамоми хаб[а[ои зиндагЬ буд.
Асри охир кутубе мутааддид, ки сарзамини уйиур Кошиари гадимро ёд меоварад, навишта шудаанд. Ин осор мутааллиг ба як зумра му[аггигони аврупоЬ, рус, адабиётшиносони езбек, турк ва олимони худи уйиур буда асосан паже[иши этимологию таърихист. Агарчанд тадгиготи филологие [ам ба мушо[ида расад, он муносибат[ои таърихЬ-адабии тарафи омезанда ва омехташавандаро дар бар мегирад. Аммо робита аз забону адаби форсЬ ё рисолаи илмии та[гигЬ хос дар ин бобат гариб, ки ба чашм наомадааст.
Тасарруф дар сарчашма[о, гомус[о, фе[рист[о асомии китоб[ои арзишмандро ба даст меорад, ки он[о ба давраи гадим ва миёна алога дошта, асосан дар забон[ои арабЬ ва форсию тохикЬ эход шудаанд. Ин осор низ ба вах[е ногили сарзамини Кошиар ва мардуми он аст. Баробари мутолиа кардани ин манобеъ (поёнтар зикраш хо[ад омад) хонандаи закЬ инчунин аз му[ити таърихии дигар кишвар[о, амсоли {инду Синд, Чину Мочин, Мовароунна[ру Хуросон, Яману Миср, Аврупою Рус, дигар давлат[ои араб ва халгият[ои гуногуни олам ого[ии бештар [осил мекунад. Аммо ду нукта
охир[ои асри миёна (XV-XIX) рост меояд [Комиссаров 1967: 160-161]; [Брагинский 1981: 9]; [Бафуров 1985: 410-411]; [Зо[идов 1976: 7]; [Уйиур 1983: 42,70]
1 Инъикоси лараёни таакики мавзуи шозира дар силсиламакола[о ба назар гирифта шудааст
мавриди шар[ аст: якум, кишваршиносони гузашта баробари зикри мамолики мутараггЬ аксари [ол давлати Чинро низ ба тасвир кашидаанд (ва бештари сайё[он дар орзуи дидани ин диёр низ будаанд1). Ин далолат бар он аст, ки магоми хоси кишвари мазкур еро дар мартабаи билоди пешрафта ва зебои олам баробар кардаааст. Дуюм, [ар хо ки сухан аз Чини гадим рафтааст, бешак, па[леи он сарзамини Кошиар, ки на фагат [амрадифи тараггиёти Чин, балки дорои фар[ангу маданияти махсуси худ буд, дар назар омадааст. Ин чунин маъно дорад, ки осори мавриди зикри Чин бешу кам осори мавриди уйиур[о низ ма[суб шудааст. Ва зикри кутуби зерин аз [амин гуна осор аст, ки сарчашмаи филологию таърихии паже[иши моро ташкил меди[ад. Чунончи:
■ «Китобу-л-масолик ва-л-мамолик» («Китоб оид ба ро[[о ва
мамлакат[о»). Асари хуирофЬ ва таърихии хуирофидон ва сайё[и араб (аслаш аз Эрон) Ибни Хурдодбе[ аст. Сол[ои 846-847 навишта шудааст.
■ «Китобу-т-тибби-л-мансурЬ» («Китоби тиббии ба Мансур бахшидашуда»). Асари гомусии Закариёи РозЬ дар боби тиб, ки дар оиози асри Х ба забони арабЬ навишта шудааст. Дар ин китоб дурдона[ои тиббЬ ва илмии Чин истифода шудааст. Нусхаи ягонаи ин китоб дар китобхонаи Рампури {индустон ма[фуз аст.
■ «Тахорибу-л-умам». Бузургтарин асари таърихии Ибни Мискавей[ аст, ки асри XI таълиф шудааст. Китоб аз таърихи шо[они Чину Мочин низ ба[с кардааст. Асари мазкур на тан[о барои халг[ои эрониасл, балки барои халг[ои рус ва туркзабон низ манбаи таърихЬ ба [исоб меравад.
■ «Ахоибу-д-дунё». Асари космографии муаллифи номаълуми асри XIII, ки ба забони форсии дарЬ таълиф шудааст.
■ «Таърихи БанокатЬ». Асари БанокатЬ, ки соли 1317 ба забони форсии тохикЬ таълиф гардидааст. Боби [аштуми китоб ба таърихи мулки Чин, тафсири иглим, дину оини он[о бахшида шудааст. Ин асар соли 1677 дар Берлин нашр ва ба забон[ои уйиурЬ, англисЬ, лотинЬ, фаронсавЬ тархума шудааст.
■ «Те[фату-н-нуззор фЬ иароиби-л-ансор ва ахоиби-л-асрор» («Те[фаи нозирон дар бораи иароиботи ша[р[о ва ахоиботи сафар[о»). Асари таърихии сайё[, хуирофидон ва муаррихи маш[ури араб Ибни Баттута аст. Соли 1335 дар Марокаш навишта шудааст. Бо номи «Сафарномаи Ибни Баттута» дар Шаргу Барб (Португалия, Франсия, Англия, Германия, Эрон ва иайра) тархума шудааст.
■ «Зафарнома». Асари таърихии Шарафуддин Алии ЯздЬ. Соли 1425 дар Шероз бо супориши писари Темур - Шо[рух ба забони форсии тохикЬ навишта шудааст. Муаллиф аз сарчашма[ое, ки ба шакли манзум ба забони уйиурЬ навишта шудаанд, истифода кардааст. Матни пурраи «Зафарнома» ду хилд дар {индустон (1885-1888) ва дар Эрон (1957) нашр шудааст.
1 Тахрибаи мутаносиб низ ба назар меояд: боздиди худи сайё[они чинЬ аз кишвар[ои Осиёи МарказЬ, ки се[бати дигарро ихтисос дорад
■ «Таърихи Хитой ва Хутан». Сафарномаи Алиакбари ХитоЬ, ки соли 1516 ба забони такикЬ навишта шудааст. Дар Туркия ба номи «^онунномаи Чин ва Хутан» маш[ур аст.
■ «Mаногиби [унарварон». Тазкира оид ба [унар[ои хаттотb, мyза[[ибb, [алкорЬ, тасвирb, ки ба галами Myстафо Алии Чалабb мансуб буда, ба забони туркии усмонЬ (асри XVI) навишта шудааст. Фасли дуюми он - «Тавсифи ^u^ ва афзори саноеъи хаттотЬ» аз xyмла ба навъ[ои коuаз, ро[[ои тайёр кардани он, навъ[ои бе[тарини коuази хитоЬ бахшида шудааст.
■ «Кунузу-л-аъзам» («:Ганxинак>ои азим»). Асари таърихии
Абдурра[мони Сирот, ки соли 1712 дар Бухоро ба забони токикЬ таълиф шудааст. Дастхати ин асар дар Захираи дастхат[ои шаргии Академияи Фан[ои Xyм[yрии Tоxикистон нига[ дошта мешавад.
■ «Таърихи РашидЬ». Асари Mирзомy[аммад {айдар, ки ба забони форсии токикЬ навишта шуда, аз xyмла таърихи Кошшрро дар бар мегирад. Сол[ои 1849-185G My[аммадсодиг онро ба забони уй^рЬ, 1895-1898 Денисон Росс ба забони англисЬ тарxyма кардаанд.
■ «Баёни баъзе [аводисоти Бухоро, Хєшнд ва Kошuар». Асари муаррихи такик Mирзошамси БухороЬ, ки соли 1859 навишта шудааст.1
Аз ин xи[ат, фикр мекунем, ки та[лил ва мушо[идаи манзараи рушди таърихии миллату гавм[ои Туркистони Шаргb, таърихи [окимон, ро[[ои тиxоратии корвонгузар ва ба[рЬ, сохтмон[ои меъморb, чигунагии водию кє[[ою дарё[о, галъа[о, хоxагb, тарзи давлатдорЬ, ибодатхона[о, муассиса[ои илмЬ, зиндагии мардум, рушди тиб ва инкишофи хат, ид[ои халгЬ, [унар[ои гуногун, санъату ёдгори[ои маданЬ, [иxрати габила[о ва шйра, ки дар осори мавриди назар омадааст, кори мугаддамотии та[гиггарро такон меди[ад ва аз а[амият холЬ нахо[ад буд. Аз шинохти осори мазкур бори дигар таъсири мутагобили фар[ангЬ, маданЬ ва илмии Чину Кошшр ва кишвар[ои Осиёи Mарказb ошкор мегардад.
Дар мугоиса метавон гуфт, чунончи ислом аз нимxазираи Араб баромад ва дар сарзамини Форс нашъат ёфт ва uоя[ои олии онро Сомониён бо усули [анафЬ инъикос карданд ва баъдан туркони усмонЬ сиёсати аслЬ ва фар[ангпарваронаи дини мубинро рєи кор оварданд, Ро[и бузурги абрешим низ аз Чин тавассути ма[з сарзамини Кошшр ба Fарбy Шимолу Xанyб ро[ пайдо кард ва уй^р[о як навъ дарвозаи аввалини вуруду хyрyxи муносибат[ои на фагат игтисодЬ, балки динЬ, фар[ангЬ ва илмЬ гардиданд. Пешрафти [унар[ои хаттЬ, аввалин чопхона[о, ихтирои коuаз низ дар ин xо бо суръат пеш рафт.2 Mа[з дарвоза[ои шрбии Чин буд, ки а[ли ин сарзамин [ашз пеш аз ислом бар ивази кеши буддоия аз маслаки монавия ба[равар шуданд ва боз [ам ушур[о буданд, ки оини му[аммадЬ тавассути онон дар ин сарзамини
1 Ниг.: [Езбек 1971-198G]; [Энсиклопедия 1978-1988]
2 Баъзе та[лил[о ихтирои дастго[и аввалини чопи китобро ба ин тамаддун тааллуг медоранд. {арчанд то имрєз кашфиёти мошинаи чоп бо номи Гюттенберги олмонЬ асри XV - кишвари Олмон шe[рат дорад
бузург па[н гардид. Ш[зати тарxyмае, ки суханшиносону шаргшиносон дар та[лили адабиёти Арабу Axам баён медоранд,1 то [ол дар муносибати адабиёти yйuyр омeхта нашудааст. Oмeзиши ин газия бошад, маълумоти xадидy xолибро ба филологияи муосир [адя хо[ад кард. Тавассути удабою фузалои ушур матн[ои ку[ани мероси хаттии буддоЬ ва инчунин монавия, ки аксари он дар нусхаи асл богЬ намондааст, дар уй^рЬ умри дубораи худро ёфтаанд.
Тавассути Ро[и бузурги абрешим халги уй^р бо фар[анги Oсиёи Mиёна, Эрони шаргЬ ва {инди шимолЬ муносибати мутагобила пайдо намуда, пеш аз [ама, арзиш[ои [унарЬ ва баъд сулуки эътигодии ин мамоликро дар зиндагию маданияти худ татбиг кард. Аз ин xост, ки уй^р[о дар маркази таъсиру таассури тамаддун[о гарор гирифтанд. Hавиштаxоти рeисангb ва нагш[ои дар ибодатго[[ои uор мавxyдбyдаи «Mbrn ой» («Fори [азор бут[о»), намуна[ои богимондаи гилембофЬ, ма[сулот аз о[ану сафолу чє6 низ бар ин далел аст.
Myтаассифона, то шинохти xа[они маънавии yйuyр, баъзе му[аггигон ва шаргшиносон [авза[ои Kошuарро бемаданияту агибмонда низ гумон кардаанд [Богиев 1978: 22]. Oмeзиш ва [африёти зиёди дар нимаи аввали асри XIX суратгирифта, собит кард, ки ин сарзамин яке аз марказ[ои илму адабу маданият дар Oсиёи Mарказист.
Тафа[[ус дар эxодиёти My[аммад ЗалилЬ, My[аммад Эмин ХиргатЬ, Билол Шзим, My[аммад Абдулло[и ХароботЬ, Абдурра[им Hизорb, Hавбатb, Oбид КумулЬ, Амоннисохон, Myлло Фозил, Аязбек Ryшчb, Шо[ Mа[мyд Чурас ва дигар классикони адабиёти ушур онро нишон меди[ад, ки ин донишмандону суханварон дар олами рангини адабиёти форсу такик ба камоли маънавЬ расида, машоми худро аз нак[ати боuистони осори Рeдакb, ФирдавсЬ, Mавлавb, {офиз, Камол, Xомb ва ФонЬ муаттар сохтаанд. Та[гиги осори эшон ба илми муосири филологЬ xyuрофиёи интишори адаби форсиро боз дар яке аз геша[ои дигари xа[он тасбит хо[ад кард.
Калидвожашо: мероси хаттии адабиёти классикии уйгур, хонигариаои уйгур, Туркистони Шаркї, ааамияти муаими Чину Кошгар. Роаи бузурги абрешим, наазати тарлума, таъсири адабиёти форсу толик ба адабиёти классикии уйгур.
Ключевые слова: письменные памятники классической уйгурской литературы, уйгурские ханства, Восточный Туркестан, важное значение Китая и Кашгара, Великий шелковый путь, возрождение переводческой деятельности, влияние персидско-таджикской литературы на классическую уйгурскую литературу.
Key words: Uigurian khanstva, the eastern Turkistan, China’s and Kashgar’s important significance, great Silk Road, renaissance of interpreting activity, influence of Tajik-Persian literature to classical Uigurian literature.
Пайнавишт:
1. Бокиев 1978 - Бокиев O. Уйгур халк лирик шеърияти.- Тошкент,1978.
2. Брагинский И.С. Oт Авесты до Айни.- Душанбе,1981.
1 Hиг.: [Зо[идов 2GG4]
3. Воробьева-Десятковская М.И. Научные экспедиции в Восточный
Туркестан.- М., 2003.
4. Бафуров Б. F. Тохикон. К.2. - Душанбе, 1985.
5. Зо[идов В. Езбек адабиёти таърихини ерганишнинг баъзи масалалари -Езбек адабиёти таърихи масалалари. - Тошкент, 1976.
6. Зошидов Н. Насри арабизабони адабиёти форсу толик дар асршои 8-9. -Хуланд: Нури маърифат, 2004.
7. Комиссаров Д.С. «Гуманность» и гуманизм: Идеи гуманизма в
литературах Востока. - М., 1967.
8. Уйиур едебиятинин гисгиче тарихи.- Алма-Аты, 1983.
9. Езбек совет энсиклопедияси. -Тошкент, Чорда[ хилд.
10. Энсиклопедияи советии толик.- Душанбе:СЭСТ, шашт лилд.
11. ТЬе Art of СЫпеБе 2005 - ТЬе Art of СЫпеБе Xinjian Иудуг M^qam. DVD. China
Муроди Низомиддин-
докторант ХГУ им. акад Б.Гафурова Восточный Туркестан и персидская литература
Автор стремится обратить внимание исследователей на вопрос о влиянии персидско-таджикской литературы на уйгурскую литературу, что ранее не рассматривалось в таджикском литературоведении. Автором названы причины и выявлены исторические связи, источники и книги, указывающие на насущную необходимость исследования данной проблемы. В XV-XIX вв. поэты и писатели Восточного Туркестана (всей территории Кашгара) оставили в наследство произведения, которые были созданы на основе традиций красноречия персидско-таджикской литературы. Исследование этого является жемчужиной изучения распространения персидской литературы в мире. Статья является введением автора к анализу данной проблемы, который обосновывает необходимость изучения этой научной проблемы на основе сравнения исторических фактов.
Murodi N.
The East Turkistan and Persian Literature
The author of this article wants to focus researchers’ attention to question of Persian-Tajik literature’s influence to Uighur literature, which hasn’t been submitted by Tajik literary critics. The author presented the reasons and historical ties, sources and books, indicating binding study of the problem. In the XV-XIX centuries poets and writers of the East Turkistan (the whole territory of Kashgar) left a legacy that have been created based on the eloquence of Persian-Tajik literature. The study of this problem will spread the value of Persian literature all over the world. The author of the article attempted to make introducting analysis of the facts, which proves further research of this material.
Очилова Ме[ринисо Ил[омовна —
аспиранти ДДХ ба номи акад. Б.Еафуров
