CC BY
1ВИЖАГИ&ОИ СОХТОРИИ ЛУМЛА&ОИ СОДДА дар «кобуснома»-и
УНСУРМАОЛИИ КАЙКОВУС
НУРМАТОВА МАКСУДА РУЗИБОЕВНА
Муассисаи давлатии "Донишкадаи байналмилалии Хучанд"-и ДБССТ Номзади илмх,ои филологй, дотсент
Аннотатсия. Лумла аз руйи копуну коидапои таърихан мустаъмали грамматика шакл гирифта, воситаи асосии баёни фикр аст. Ба ибораи дигар, вопиди асосии напви пар як забон лумла буда конуну коидаи истеъмоли калимапо дар таркиби лумларавшан гардида, калимаву иборапо барои ташкили лумлаю калом (матн) сапми мупим доранд. Лумлаи сода як кисми мупимми сохтори напвг ба шумор меравад. Лумлапои содаро аз ду липат ба хелпо лудо мекунанд: аз липати сохту таркиб ва максаду опанг. Дар полати тасниф аз руйи таркиб иштироки аъзопои лумла, вале дар вакти ба кисматпо лудо кардан аз липати маъно максаду матлаб ва опанги лумла ба назар гирифта мешавад.
Калидвожа: Цумла, грамматика, нацв, цумлаи содда, цумлаи цикояги, хитоби, амри
Аннотация. Предложение формируется по исторически сложившимся законам и правилам грамматики и является основным средством выражения мнения. Другими словами, основной грамматической единицей каждого языка является предложение, правила и нормы употребления слов в составе предложения ясны, а слова и словосочетания играют важную роль в организации предложений и слов (текст ). Простое предложение является важной частью грамматической конструкции.Простые предложения делятся по двум признакам: по строению и составу, по цели и тону. При классификации по составу учитывается участие членов предложения, но в момент деления на части учитываются цель, содержание и тон предложения.
Ключевое слово: Предложение, грамматика, грамматика, простое предложение, повествовательное предложение, речь, повелительное наклонение
Annotation. A sentence is formed according to the laws and rules ofgrammar used historically and is the main means of expressing an opinion. In other words, the main grammatical unit of each language is the sentence, the rules and regulations of the use of words in the composition of the sentence are clear, and words and phrases play an important role in the organization of sentences and words (text). A simple sentence is an important part of a grammatical structure.Simple sentences are divided in two ways: in terms of structure and composition and purpose and tone. In the case of classification according to the composition, the participation of the members of the sentence is taken into account, but at the time of dividing into parts, the purpose, content and tone of the sentence are taken into account.
Keyword: Sentence, grammar, grammar, simple sentence, narrative sentence, speech, imperative
Лумлаи сода як кисми мушимми сохтори нашв'1 ба шумор меравад.
Лумлашои содаро аз ду лишат ба хелшо лудо мекунанд: аз лишати сохту таркиб ва максаду ошанг. Лумла аз руйи конуну коидашои таърихан мустаъмали грамматика шакл гирифта, воситаи асосии баёни фикр аст. Ба ибораи дигар, вошиди асосии нашви шар як забон лумла буда конуну коидаи истеъмоли калимашо дар таркиби лумла равшан гардида, калимаву иборашо барои ташкили лумлаю калом (матн) сашми мушим доранд. Дар шолати тасниф аз руйи таркиб иштироки аъзошои лумла, вале дар вакти ба кисматшо лудо кардан аз лишати маъно максаду матлаб ва отанги лумла ба назар гирифта мешавад.
Вобаста ба иштироки сараъзошо лумлашои сода ба ду гуруш лудо мешаванд: дутаркиба ва яктаркиба [1, 6 ].
Таакики омор!' нишон дод, ки Унсурулмаолии Кайковус дар «Кобуснома» лумлааои содаи дутаркибаро нисбат ба лумлааои содаи яктаркиба бештар истифода кардааст.
Лумлаи содае, ки дар ташкили он аарду сараъзо иштирок менамоянд, лумлаи дутаркиба ном дорад. Мисол: «Худои таъоло пал тавонгаронро фармуд» [5,19]; «Ва об тез памеомад» [5,24]; «Ыоруноррашид омад» [5,35].
Лумлаи содае, ки танао аз як сараъзо ташкил меёбад, лумлаи яктаркиба ном дорад [2, 206]. Дар ин хели лумла аамаи калимаао дар атрофи як сараъзо муттааид мешаванд. Мисол: «Раиси Бухоро» [6,18]; «Ба чг маълум куш»? [6, 38 ]; «Далели дигар» [6, 39].
Аз аамин лиаат, аз руйи максаду ният ва оаанг лумлааои сода пикоягг, саволг, амрг ва хитобг мешаванд.
Лумлаи №икояп. Гуянда ё нависанда ба воситаи ин хели лумла ягон аодисаву вокеаро накл мекунад, фикреро тасдик ё инкор менамояд.
Лумлааои аикояп дар «Кобуснома»-и Унсурулмаолии Кайковус барои наклу баёни муътадили аодисаю вокеа истифода шудааст: «Дилам хуш гашт» [6,150]. «Саал боз ба хона рафт» [6,.151]. «Саал як сол дар Бухоро дар зиндон буд» [6,.151]. «Бузургони оламро ба шамшер фармонбардор'1 меомузем» [6,152]. «Султон Маамуд аз ин сухан тира шуд» [6,143].
Лумлааои аикоягиро аз руйи маъно ва ифодаи аъзоао дар «Кобуснома» ба гуруааои зерин таксим кардан мумкин аст:
I. Лумлааое, ки дар онао соаиби амалкунандаи кор шахс аст. Ин навъ лумлаао муносибати гуногуни маъно'1 дошта, дар «Кобуснома» серистеъмоланд.
Чумлааои мазкур ба хелаои зерин лудо мешаванд:
а) Ахбори одд'1 (шахс ва амали у):
«Султон дилтанг шуд» [6, 157].
б) Муносибати ду ё зиёда шахс (яке дар накши мубтадо ва дигар дар накши пуркунанда ё муайянкунанда): «Амир эшонро хилъат фармуд» [6,90].
в) Муносибати шахс ба аол: «Ва бандаи худованди ху зуд %алок шавад» [6,18];
II. Лумлааое, ки дар онао амалкунанда исми лондори гайришахс аст ва сухан дар бораи он меравад: Аспи неку марди некро баргирад [5,90]; «Ва аспи зог чашмшабкур буд» [5,78]..
III. Лумлааое, ки дар онао амалкунанда ашё аст: «Мулки Гелон ба чаддон туро з-у ёдгор омад.. .[5,10]; «Замон гузаранда аст» [5,12]; Лах,он ба х,икмат ороста шуд[5, 15].
IV. Лумлааое, ки мубтадо номи амал аст: «Ва танпо нишастан аз памнишини бад авлотар» [5,96].
Дар ин чор гуруаи лумлааои аикоягии зикршуда ифодаи мубтадо хусусиятаои хос дорад. Мубтадои лумлааои гуруаи I бо исм, лонишин ва аиссааои дигари нутки исмшуда, гуруааои II ва III бо исм ва гуруаи IV бо масдар ифода ёфтаанд.
Лумла бо оаанги махсус сар шуда, дар яке аз аъзоао оаанг баландтар мешавад ва дар охири лумла оаанг хеле паст мефарояд. Дар лумлааои содаи аикояп оаанги аз аама баланд ба калимае меафтад, ки задаи мантий' кабул намудааст.
Дар лумлаи содаи хуллас бошад, задаи мантикиро хабар кабул менамояд [ 3, 207]. Аъзои пайраве, ки задаи мантий кабул намудааст, бештар пеш аз хабар лой мегирад ва кашидатар талаффуз меёбад.
Лумлааои аикояп аз аамдигар бо исти кутоа лудо мешаванд, дар нутки муассир ин фосила дарозтар мегардад: «Апмад пел чиз натавонист кардан» [6, 143]. «Апмадрафт» [6, 144]. «Сапл боз ба хона рафт» [6, 151].
Даралаи модалияти мансуби аама гуна лумлааои сода ба даралаи замон сахт алокаманд! дорад. Хусусияти объективии модалият дар он ифода мешавад, ки ба воситаи лумла дар бораи ашё ва аодисааои олами ааст1, ки ба таври аакий дар яке аз замонао мавлуд мебошад, хабар дода мешавад. Даралаи модалияти объектив!', асосан, хоси лумлаи аикояп буда, хабари онао, одатан, бо сигаи хабарии феъл ва аиссааои номии нутк бевосита ё бавосита ифода мешаванд: «Ман аз шариат берун натавонам шуд» [4, 111]. «Хасм табассум кард» [4,112]. «Кудак зар ба устод намуд» [4,116].
Маънои модалияти субъектив'' дар лумлашое, ки хабарашон аз сигаи хабар'' иборат аст, ба омилшои зиёди лугавию грамматик! вобаста мебошад. Ин шодиса, пеш аз шама, ба сохт ва таркиби лумла алокаманд аст.
Феълшои модалии хостан, тавонистан, ёрастан, боистан, шоистан дар шакли тасдик ва чи дар шакли инкор дар таркиби хабари лумлашои шикояп меоянд, ки инро дар «Кобуснома» низ вохурдем: «Мардум аз сухан шунидан сухангу шавад» [4,39].
Лумлашои содае, ки хабарашон ба сигаи шартиву хошишманд'' ифода шудааст, маъношои илтимос, хотиш, шарт, хилоф, максад, гумон, шубта ва амсоли иншоро мефшмонанд: «Як ба ман нишон медодед» [4,141]. Ва он кас мутобеи худованди давлат бошад [4, 15]. Аз он хотир,ки асари мазкур панду насихдтист, чумлах,ои сигаи шартиву хох,ишмандй хеле кам ба назар расиданд.
Сигаи эштимол'1 ба лумла маънои гумону шубша ва тахмин мебахшад. Ин маъш гошо бо тобиши орзуву ният омехта ифода мешавад. Аммо дар «Кобуснома» лумлашои сода бо чунин сига истифода нашудааст.
Дар ифодаи модалияти субъектив' сохти лумла роли калон мебозад. Ин маън' на таншо дар лумлашои содаи феъл!, балки дар лумлашои содаи гайрифеъл1 низ мушошида мешавад. Дар ифодаи модалияти субъективии лумлашои содаи гайрифеъл1, маънои лугавии калимашое, ки ба вазифаи хабар омадаанд, ашамияти калон доранд.
1. Лумлашои содаи шикоягие, ки маънии зарурат ва ногузирро ифода мекунанд. Дар ин гуна лумлашо ба вазифаи хабар калимашои татж, зарур, лозим, даркор, ногузир, матлуб, шарт ва гайра шам дар шакли холис ва шам бо бандакшои хабариву феълшои ёридишанда меоянд: «Аз ин лорафтанам даркор» [5,121]. «Баъд аз серуз ба хонаи худ омадан даркор» [5,144]. «Замоне мунтазири у будан лозим» [5,144] .
2. Лумлашои содаи шикоягие, ки маънои эътимоду бовар' доранд.
Ба вазифаи хабари ин лумлашо калимашои бешубта, якин, бегумон ва амсоли иншо меоянд: «Онро шаранге бегумон шумор» [с.104]; «Бандиу хирамадон ва бегумон бош» [5,14].
Лумлаи саволТ. Дар лумлаи савол'' фикр ва максади гуянда ба тарики пурсиш ифода мешавад [2,.221]. Яке аз хусусиятшои фарккунандаи лумлаи савол'1 дар он аст, ки шунавандаро бо додани маълумот водор менамояд ва ба ин восита гуянда аз шамсушбати худ ягон чизро фашмида, чизеро аник мекунад.
Лумлашои савол'1 аз руйи маънову мазмун ба хелшои зерин лудо мешаванд:
а) Лумлашои содаи саволии хоса.
Лумлашои содаи саволии хоса яке аз гурушшои серистеъмоли лумлашои саволиро дар «Кобуснома» ташкил медишад. Ин гуруши лумлашои саволии асл'1 шатман лавоб талаб мекунанд: «Вай кулорафтааст?» [4, 113]. «Ин мард бад- ин бахилг ин сахо чаро кард?» [4, 116] «Ин сахо чист?» [5, 116]. «Дар куло истикомат кардан тастл?» [5, 81]. «Ин кист?» [5, 94].
Лумлашои саволии хоса на таншо пурсишро ифода мекунанд, балки тобишшои модаии тааллуб, шубта, нобоварг, гумон, тайрат, мутокима ва гайра дошта метавонанд: «Чаро аз Фатт хабаре нест?» [4, 100]. «Ч1 шуд?» [4, 91]. «Шояд тамон шабро ба хотир оварда бошад?»[3,93]. «Ин пиразан аз кай боз ба Газнинрасад?» [4, 158].
б) Лумлашои содаи саволии риторик!'.
Лумлашои содаи саволии риторик'' лавоб талаб намекунанд. Саволи риторик^рамз") ба худи саволдишанда маълум аст. Лумлашои содаи саволии риторик' маънии инкорро низ ифода мекунанд. Аммо чунин хели лумлашои содаи савол'' дар «Кобуснома» хеле кам истифода шудаанд: «Магар аз оби Далла сер шудг?» [5,25]
Лумлашои саволии риторик'', на таншо дар муколама, балки дар монолог низ кор фармуда мешаванд ва ба савол лавоб талаб намекунанд (савол метавонад бе лавоб монад). Аз руйи ифода ва мазмун баъзан ба шам мувофикат намекунанд (яъне ифодаи тасдик маънои инкор ва баръакс ифодаи инкор маънои тасдикро дода метавонад): «Чг хотам азХудои азза ва лаъалла» [5,с. 160]. «Дустг кай андар дили вай буд?» [5, с.102].
в) Лумлааои содаи саволии водоркунанда.
Лумлааои саволие аастанд, ки лавоб талаб намекунанд, фикрро тасдику инкор намекунанд, балки шунавандаро ба амале водор менамоянд: «Чг тавонам кард?» [4, с.158] «Эй писар, аввал бидон лавонмардг чист?» [4,165] «Ин лавонмардро чг лавоб бояд дод?» [4,170].
Добили кайд аст, ки дар «Кобуснома» чумлахои риторики истифодаи бештаре доранд, ба хотири он ки асари мазкур маводи панду насихатИ ва ахлокиро дар бар мегирад. Муаллиф тавассути ин гурух чумлахо диккати хонандаро ба фикри гуфтааш чалб карда, суханашро таквият медихад.
Лумлаи амрТ. Ин хели лумлааои сода фармон ва супоришро мефаамонанд ва маънои хоаиш, маслиаат ва даъватро низ ифода мекунанд. Хабари лумлааои содаи амр'' доимо ба феъли фармоиш'' ифода мешавад, ки он бо сигаи амр баробар аст.
Лумлааои содаи амр'1 дар «Кобуснома» дар баробари лумлааои содаи аикояп бисёр истифода шудаанд. Гуруаи асосии лумлааои содаи амрии «Кобуснома» - ро лумлааое ташкил мекунанд, ки маънои амр ва супориш доранд. Дар «Кобуснома» баъзан хабари ин хели лумлаао пешванди «ма-» гирифта катъияти амрро таъкид иенамояд, яъне ба амр оаанги катъият мебахшад, чунончи: «Накугуи мардумон мабош» [3,.40]. «Кори нокардаро карда мапиндор» [3, 33]. «Хурднигариши бузургзиён мабош» [3, 34]. «Бигуй» [3,170].
Лумлааои содаи амрие, ки таъкиди матлабро ифода мекунанд, дар «Кобуснома» бештар кор фармуда шудаанд. Ин хели лумлааои содаи амр!' бештар характери пандуахлок' доранд: «Ва бар сари нон турушруй мабош» [3,43]. «Аммо таом ба шитоб махур» [3, 42]. «Ва мардумони мутташам ва хос дар шабонарузг як бор беш таом нахуранд» [3, 42]. «Отиста бош» [3,42]. «Он муй аз лукма берун кун» [3, 43].
Лумлааои амрие, ки даъватро ифода мекунанд: «Аз ошикг бипартез» [4,53]. «Беш аз ин хато макун» [4, 50]. «Фалониро биёред» [с. 48]. «Ва низ азлавони лотил мабош» [4, 36]. «Руйи хеш дар оинаи касон бин» [4, 41].
Хабари лумлааои амр'1' аамчун коида бо сигаи амрии феъл ифода мешавад. Дар ин гуна лумлаао сухан ба шахси дуюм нигаронида мешавад, ки он илрокунандаи супориш ва амру фармон аст.
Лумлааои амр! оаанги махсус доранд. Агар лумлааои амр'' фармону супориши каты, таъкиди матлаб ва даъватро ифода кунанд, шиддатноктар гуфта мешаванд ва дар бисёр мавридао оаанги хитоб'' касб менамоянд. Агар лумлааои содаи амр'' маънои нияту орзу, маслиаату насиаат, навозишу узр, таклиф ва зориву илтилоро ифода кунанд, бо оаанги пасттар талаффуз мешаванд.
Кисмати бештари хабари лумлааои амр'', одатан, ба воситаи сигаи амр ифода мегардад. Аз ин сабаб дар лумлааои амр'' сигаи амр яке аз маъмултарин шаклаои феъл ба шумор меравад.
I. Ифода шудани хабари лумлааои амр'' бо сигаи амр:
а) бо шумораи танао: «Зан аз бегонагон хот» [5, 93].
б) бо шумораи ламъ: «Ва он амирро зуд пеши ман оред» [5,67].
Лумлааои амрии хабарашон бо сигаи амр ифодаёфта дар «Кобуснома» бештар дар муколама кор фармуда шудаанд.
II. Бо сигаи шартиву хоаишманд' ифода шудани хабари лумлаи амр'':
а) бо аорист:
Шахси дуюми танао: «Пас бояд, ки аз поли лашкар вараъият нек огоп бошг ва аз поли мамлакати хеш бехабар набошг» [5,162].
Шахси дуюми ламъ: «Аз ин ба халки Худо некуг кунед» [5, 54].
Шахси сеюми танао:
«Ва байни ламъ сухани бисёр нагуяд» [5,с. 176]. «Ва бе ситам супбати касе налуяд» [5,176].
III. Бо шакли бешахси феъл - феъли модалии боистан дар шакли аористи шахси III танао ва масдар ё масдари кутоашуда:
«Ва айб ва пунар пар як бибояд донист» [4,70]. «Ва л>ойи шарм ва л>ойи бешармг пар ду донист» [4, 23]; Ва подшохро бо расул борнома мебоист [4, 34];
Маълум аст, ки дар забони муосири точикй феъли модалии боистан бештар дар шакли бояд меояд, мисолх,ои тах,лилшуда собит сохтанд, ки дар забони асари тахдик;шаванда феъли мазкур дар шаклх,ои бибояд, мебоист, мебояд кор фармуда шудааст.
Лумлааои хитобТ. Лумлааои амрг, пикоягг ва саволг аангоми бо аиссиёти баланд ва оаанги нидову хитоб талаффуз шуданашон ба лумлаи хитоб! табдил меёбанд: «Зиндагии Худованд дароз бод!» [7,с. 80]
«Субпоноллоп!» [7,116] «Ин кудак хубруй нест!» [7,112] .
Лумлааои хитоб! оаанги махсус ва пуршиддат доранд. Аз ин сабаб бо ифодаи тобишаои гуногуни маъно! ва воситааои зиёди лугавию грамматик! истифода мешаванд. Мухотаб, нидо, аиссачааои ёридиаанда, калимааои модал! аз муаимтарини онао ба шумор мераванд: «Бакош бод! — Бакои Худованд бод!» [5, 163] «— Анораббакум ул — аъло!» [5,136] «Ман Худои бузурги шумоям!» [5, 136].
Хулоса, хднгоми ифодаи фикр гуянда дар назди худ метавонад, аар гуна максад гузорад: доир ба ягон чиз маълумот диаад, фикреро тасдик кунад, шубааро бартараф намояд, амру фармон диаад, изаори муааббат кунад, аиссиёташро ифода кунад ва гайра.
РУЙХАТИ АДАБИЁТ
1. Грамматикаи забони адабии аозираи толик .-Л 1 -: Дониш, 1966 - с 28-88, 132-148.
2. Грамматикаи забони адабии аозираи толик. Кисми 2. -Душанбе, 1963 Синтаксис .- 684 с.
3. Грамматикаи забони адабии аозираи толик. К. 1. Фонетика ва морфология. - Душанбе: Дониш, 1985. -148с.
4. Грамматикаи забони толик!. Синтаксис. «Дониш», Душанбе, 1989. - 224 с.
5. Унсурулмаолии Кайковус. Кобуснома. (Таарири Мирзо Муллоаамадов). Душанбе: Маориф, 1979. - 191с.
6. Унсурулмаолии Кайковус. Кобуснома. (Таарири Мирзо Муллоаамадов). Теарон: 2001. -192 с.
7. Унсурулмаолии Кайковус. Кобуснома. (дар тааияи Мирзо Муллоаамадов) - Душанбе: Суннатулло, 2007. -354 с.
