CC BY
2ВЕРМИКОМПОСТТАУ ПРОЦЕСТЕР1НДЕ ДЭСТYРЛI ТYРДЕ ЦОЛДАНЫЛАТЫН МАЛ К0ЩМЕН САЛЫСТЫРГАНДА ТАМАЦ ЦАЛДЬЩТАРЫН
ПАЙДАЛАНУ ТШМДЫЮН БАГАЛАУ
Т0КЕН Н¥РГYЛ СЭКЕЩЫЗЫ
Алматы Технологиялык Университетi, Магистрант
БОЖБАНОВ А.Ж
Еылыми жетекшiсi: б.г.к,доцент,кауымдастырылган профессор Алматы Технологиялык Университетi, Алматы к, ^азакстан Республикасы
Аннотация. Статья вермикомпост вндгргсгнгц экологиялыц жэне технологиялыц нег1здер1н эзгрлеуге жэне оларды ауыл шаруашылыгында цолдануга арналган.
0зект1л1г1: Урбанизация, жер бет1ндег1 халыцтыц удайы квбею1 жэне адамдардыц тутынушылыц вмгр салты вндгргстгц, ауылшаруашылыц жэне турмыстыц цалдыцтардыц орасан зор квлем1н внд1ру мен жинацталуына алып келед1. Бул цалдыцтардыц едэу1р бвл1г1 (60-70% дешн) органикалыц жэнеулы емес. Дегенмен, олар топырацтыц, судыц жэне ауаныц жакандыц ластануын арттыруга элеует1 бар, вйткет олар цаз1рг1 уацытта квму, вртеу немесе квму арцылы жойылады. Бул цалдыцтарды жою эдгстерг экологиялыц цаугптг жэне экономикалыц тургыдан тшмсгз. Егер бул органикалыц цалдыцтар ауыл шаруашылыгына пайдалы материалдарга айналса, вЫмдттерге цажетт1 цоректт заттардыц Yлкен мвлшерт сацтауга болады. Сондыцтан органикалыц цалдыцтарды тыцайтцыш, топырацты жацсартатын жэне энергия квз1 реттде пайдалануга цызыгушылыц артып келедг.
Зерттеу нысаны: Вермикомпост внд1ршнщ процестер1 жэне олардыц ауылшаруашылыц цолданудагы тшмдшгг.
Клт свздер: вермикомпост, Калифорния цурты, экологиялыц технологиялар, ауыл шаруашылыгы, органикалыц тыцайтцыштар, вермикомпост.
Вермитехнологиялар, ягни компост (тезек) к¥Рттарын пайдалануга непзделген технологиялар осы артыкшылыктар мен артыкшылыктардыц барлыгын бiрiктiредi. Вермикомпосттау - биологиялык ыдырайтын органикалык немесе к¥рамында органикалык калдыктарды ецдеуге жэне кайта ецдеуге жэне оларды косымша кунды материалдарга айналдыруга арналган ец экологиялык жэне экологиялык таза биотехнология. Вермиканыц кемепмен органикалык калдыктарды ецдеуге болады, ал органикалык калдыктар карашiрiк пен жауын куртыныц биомассасына айналады.
Профессор А.М.Игонин компост курттарын еару эдютерш жасауга Yлкен Yлес косты. Еылыми зерттеулер 1984 жылы Владимир мемлекетпк педагогикалык институтында (казiргi Владимир мемлекетпк университетi) басталды [1].
^аз1рп уакытта галымныц Green-PIK корпорациясымен ынтымактастыгы нэтижесiнде профессор А.М.Игонин мектебi курылды, онда Ресейдщ барлык аймактарыныц жэне шетелдщ екiлдерi вермикация технологиясын Yйретедi [2].
Сондай-ак, осы саланы дамыту Yшiн БYкiлресейлiк колданбалы микробиология гылыми-зерттеу институтыныц экология белiмiнде 1989 жылдан берi эзiрленген микробиологиялык кэсшорындардыц органикалык калдыктарын, ауылшаруашылык, енеркэсiптiк жэне коммуналдык канализациялык шламдарды вермикомпосттау технологияларыныц мацызы зор. Профессор Г.А.Жариковтыц жетекшшпмен компост курттары мен Eisenia fétida табиги компост курттарыныц эртYрлi ендiрiстiк желiлерiн кесiп ету бойынша селекциялык жумыстар жYргiзiлдi жэне Ресейдщ климаттык жагдайына колайлы компост курттарыныц енiмдi желiсi алынды, «Оболенский гибридп».
Ресейде вермикультураны дамыту мен таратудьщ келесi кезещ Владимир облысындагы «Green-PIK» корпорациясы» А^ кызметсмен байланысты. ^a3Ípri уакытта корпорация ipi кара мал кещ, топырак негiзiндегi вермикомпост, «HUMISTAR» бpендiмен вермикомпосттан суйык гумусты препараттар жэне компост курттарын eндipiп, сатумен айналысады [3].
Соцгы онжылдыктарда бурынгы КСРО жэне казipгi ^азакстанда вермикультура бойынша ете аз гылыми жэне практикалык кэаби эдебиеттер жары; кepгенiне карамастан, компост курттары бойынша гылыми зерттеулер жэне органикалык калдыктарды ецдеу Yшiн компост курттарын колдану аркылы биотехнологиялык эдiстеpдi жасау (вермикомпосттау) технологиясы) кец тарады.
Вермикомпосттау тэжipибелiк даму сатысынан элдекашан асып кеттi жэне элемнщ кептеген елдершде (А^Ш, Канада, ^ытай, ЕО, Австралия жэне Ощуспк-Шыгыс Азия) аукымды бизнеске айналды жэне вермикомпост енеркэабшщ негiзi болды. Жаца
вермикомпосттау технологиялары элемнщ кептеген елдеpiндегi кептеген ужымдардыц кеп жылдык гылыми зерттеулершщ нэтижес болып табылады [1].
«Жасыл экономикага» кешу тужырымдамасы сиякты ^азакстандагы Yкiмет бастамаларымен колдау тапкан заманауи экологиялык кYн тэpтiбiнде калдыктарды барынша азайтатын жэне ауыл шаруашылыгы секторыныц экологиялык турактылыгын арттыратын технологияларды дамыту кажеттшн атап eтедi. Осылайша, вермикомпосттарды eндipу жэне пайдалану такырыбы уакыт талабына сай келедi жэне елiмiздiц экологиялык стратегиясын жYзеге асыруга ыкпал етедь
Тэж1рибел1к бел1м.
Зерттеудщ негiзгi объектiлеpi Eisenia fétida туршщ Батыс Cí6íp популяциясыныц жауын курты болып табылады. Бул курт тYpi компосттау технологиясында кещнен колданылады жэне экологиялык таза тыцайткыш eндipуде ерекше мацызга ие. Eisenia fétida - Lumbricidae тукымдасына жататын, эпигеиктер санатына кipетiн фитофаг курт.
Eisenia fétida орташа мелшерл^ тэн жолакты кызгылттан кYлгiн-кызыл туске дейiн eзгеpетiн курттар. Олардыц кебею кабiлетi жогары жэне кыска даму циклы бар:
• Коконнан шыгу уакыты - 23 кYн.
• Жыныстык жетiлу - 40-60 ^н.
• Бip курт аптасына 10-га дейiн жас дара шыгара алады.
Бул курт тYpi вермикультурага оцай бейiмделiп, температура, ылгалдылык жэне рН сиякты коршаган орта паpаметpлеpiне тeзiмдi [4].
Жауын курттары - топырактыц табиги курылымын жаксартып, оныц кунарлылыгын арттыруда мацызды рел аткаратын топырак омырткасыздары. курттар eсiмдiк калдыктарын ецдеп, оларды топыракка сiцiмдi тыцайткышка (вермикомпост) айналдырады. Бул тыцайткыш еамдштердщ ешмдшшн арттырып, топырактыц курылымын жаксартады.
Топырактыц аэрациясы. ^урттардыц жер казу белсендшп топырактыц ауа айналымын жаксартады, ылгал мен оттегiнiц жетуiн жецiлдетедi.
Топырак микрофлорасын байыту. курттар iшек микрофлорасы аркылы биологиялык белсендi заттарды (ферменттер, антибиотиктер, амин кышкылдары) бeледi, бул патогендi микpооpганизмдеpдi азайтып, топырактыц микробиологиялык белсендiлiгiн арттырады.
^урттарга колайлы жагдайлар. Жауын курттарын тиiмдi eсipу Yшiн мынадай жагдайлар камтамасыз етiлуi кажет:
• Температура: 22°C (±5°C).
• Ылгалдылык: 75% (±10%).
• рН децгеш: 6,8-7,2 [5].
Желдету: Топыракта оттеп болуы мацызды, субстратты ею-уш аптада 6íp рет араластыру кажет.
Ауыл шаруашылыгындагы peлi. Eisenia fétida курттары ауыл шаруашылыгында экологиялык таза тыцайткыш eндipiсiн дамытуга ыкпал етедi. Олар органикалык калдыктарды
тез ецдеп, жогары кунарлы гумусты тыцайткышка айналдырады. Бул тыцайткыш eсiмдiктердiц ecyiH ^шейтш, енiмнiц сапасын жаксартады. Сонымен катар, курттардыц биомассасы кустар, балыктар жэне Yй жануарларына азык ретiнде пайдаланылады. курттардыц жергiлiктi экожYЙедегi орны: жауын курттары топыракта органикалык жэне бейорганикалык заттардыц айналымын жылдамдатады. Олар еамдштер мен микроорганизмдер арасындагы байланыстарды жаксартып, топырактыц кунарлылыгы мен курылымын туракты тYPде жацартады. Мундай белсендiлiк топырак эрозиясын азайтып, ауыл шаруашылыгы ешмдшгшщ артуына экеледi.
Органикалык калдыктарды iрiктеy. Вермикомпосттау процесiнiц сапасы мен тшмдшп шикiзатты дурыс тацдап, ецдеу шарттарына байланысты. Бул эдiс органикалык калдыктарды багалы тыцайткышка айналдырудыц экологиялык жэне экономикалык тиiмдi жолы болып табылады. Непзп шикiзат ретiнде eсiмдiк жэне жануар тект калдыктар колданылады, мысалы, кeкeнiс кабыгы, жапырактар, сабан жэне кец. Бул калдыктар жауын курттарыныц кажеттшктерше сэйкес келетiн кeмiртегi мен азотка бай. Кeкeнiс калдыктары, жемю калдыктары жэне eсiмдiк сабагы кeмiртегiге бай жэне жецiл ыдырайтын материал ретшде танымал. Ал жануарлар кещ, мысалы, iрi кара, кой немесе кус кещ азоттыц жогары децгешн камтамасыз етедi. Дегенмен, кeцдi тшелей колдану аммиактыц жогары болуына байланысты курттарга зиян келтiрyi мYмкiн, сондыктан оны алдын ала сактау кажет. Сонымен катар, ас YЙ калдыктары, тукым кабыктары, кант eнiмдерi, limi кейбiр ауыл шаруашылык калдыктары вермикомпосттауга жарамды. Алайда, курамында улы химиялык заттары немесе баяу ыдырайтын материалдары бар шикiзатты пайдалануга болмайды. Мысалы, майлы тагамдар, ет калдыктары немесе ецделген агаш Yгiндiлерi жарамсыз болып табылады [6].
Компосттау шарттары. Вермикомпосттау Yшiн мацызды экологиялык факторларга температура, ылгалдылык, аэрация жэне кышкылдык децгей жатады. Оцтайлы температура 15-25 °C аралыгында, ал ылгалдылык децгейi 60-80% болуы тиiс. Тeменгi температурада курттардыц белсендшп азаяды, ал жогары температура (35 °С-тен жогары) олардыц eлiмiне экелyi мYмкiн. Оттегiнiц жеткiлiктi болуы органикалык заттардыц ыдырауына мацызды эсер етедь Компост материалдарын Yнемi араластыру немесе кеyектi компоненттердi косу аркылы аэрация децгеш жаксарады. ^ышкылдьщ децгешн (рН) 6,5-7,5 аралыгында сактау Yшiн, кажет болган жагдайда эк немесе жумыртка кабыктарын косуга болады.
Шиюзатты ецдеу. Шикiзатты унтактау органикалык заттардыц ыдырауын жылдамдатады. Мысалы, iрi еамдш калдыктарын немесе катты материалдарды 2-5 см белшектерге усактау усынылады. Жаца кeцдi немесе кYштi иiсi бар калдыктарды компосттауга дейiн 1-2 апта сактап, аммиак децгейiн темендету кажет. Сонымен катар, компосттыц химиялык тепе-тецдшн сактау Yшiн эртYрлi материалдарды, мысалы, азотка бай кец мен кeмiртегiге бай сабанды араластыру аркылы пайдалануга болады.
Вермикомпост сапасын камтамасыз ету. Сапалы вермикомпост алу Yшiн жауын курттарыныц eмiр CYPyi мен жумысына колайлы жагдай жасау керек. Бул максатта коршаган орта параметрлерiн катац бакылау кажет. Эсiресе, температура, ылгалдылык жэне аэрацияны туракты тYPде сактау ешмшц жогары биологиялык жэне химиялык кундылыгын камтамасыз етедi. Осы шарттарды орындау вермикомпосттыц экологиялык таза эрi кунарлы тыцайткыш ретiнде тиiмдiлiгiн арттыруга ыкпал етедi. Вермикомпосттау калдыктарды кайта eцдеyдiц экологиялык таза эдiсi гана емес, сонымен катар ауыл шаруашылыгы ешмдшгш арттырудыц мацызды куралы. Оныц артыкшылыктары, эсiресе органикалык егiншiлiк Yшiн, тыцайткыштарды химиялык заттарсыз колдану аркылы топырактыц сапасын жаксартуга мYмкiндiк бередi [4].
Алы^ан нэтижелерд1 ецдеу.
Зертханалыц Yлгiлiк тэж1рибе жагдайында жауын цурттарыныц тамац цалдыцтарын ецдеу тиiмдiлiгi. Вермикультивация жэне вермикомпосттау бойынша зерттеулер жYргiзy Yшiн курамында тамак енеркэабшщ эртYрлi калдыктары бар органикалык субстраттар сериясы
дайындалды: картоп кабыгы (К), банан кабыгы (Б), сэбiз кабыгы (М), сондай-ак жартылай шiрiген мал кещ (Ы).
Жогарыда кeрсетiлген органикалык компоненттердщ эркайсысы 1-ден 1-ге дейiнгi аракатынаста ойпат шымтезекпен (рН 5,5) араластырылган. Барлык органикалык компоненттер (шымтезектен баска) бурын пастага унтакталган.
Тэжiрибе схемасы 1:
Бакылау: ойпатты шымтезек (200 г) + мал кещ (200 г);
1-нуска: ойпатты шымтезек (200 г) + картоп кабыгы (200 г);
2-нуска: ойпатты шымтезек (200 г) + банан кабыгы (200 г);
3-нуска. ойпат шымтезек (200 г) + сэбiз кабыгы (200 г). Тэж1рибе 3 рет кайталанды.
Эрбiр ыдыска 20 жетiлмеген (белдеусiз) жауын курттары орналастырылды, олардыц
массасын алдын ала елшеп алды. Эрбiр ыдыска салынган курттардыц орташа салмагы 1-кестеде керсетшген. Копролиттщ массасын аныктау Yшiн ыдыстан курттар мен кокондар алынды. Эцделген субстраты бар контейнерлер ыдыстардагы мазмунныц ылгалдылыгы 55% -дан аспауы Yшiн кептiруге калдырылды. Кеппруден кейiн ецделген субстрат жука електен етп, нэтижесiнде копролит курттармен ецделмеген калдыктардан бeлiндi [7].
курттар мен пшлэлардыц санын субстраттан алганнан кешн колмен санады.
Контейнерден шыгарып, санаганнан кейiн, курттар копролит пен субстрат калдыктарынан тазартылды, салмак eсiмiн одан эрi аныктау Yшiн кайта есептелдi жэне eлшенедi.
1-кесте - субстратка жiберiлген курттардыц орташа салмагы (г)
Тэжiрибе Кайталау Курттар саны, Жалпы салмак Орташа салмак 1
варианттары гэжiрибесi шт. курттар, г курт г
Бакылау 1 20 5,51 0,27
2 20 4,34 0,21
3 20 4,06 0,21
1.Шымтезек + 1 20 4,22 0,21
картоп кабыгы 2 20 4,42 0,22
3 20 3,97 0,19
2.Шымтезек + 1 20 4,15 0,2
банан кабыгы 2 20 4,86 0,24
3 20 3,38 0,16
З.Шымтезек + 1 20 4,05 0,2
аршылган сэбiз 2 20 4,06 0,2
3 20 4,75 0,23
Сурет 1- Eisenia fetida
Тэжiрибеде Eisenia fétida жетшмеген жауын курттары колданылды. курттар шамамен бiрдей жаста ^ш апта), узындыгы (3-3,5 см), белбеуаз тацдалды. Субстраттыц 4 нускасы дайындалды. Субстраты бар эрбiр ыдыска 20 курт тацдалып, олардыц жалпы массасы аныкталды жэне соныц негiзiнде бiр курттыц орташа массасы есептелдi (1-кесте). Осыдан кейiн курттар субстратка орналастырылды.
Дэстурл1 mYpde цолданылатын ipi цара квц1мен салыстырганда вермикультура процестертде тамац цалдыцтарын цолдану тшмдшгт багалау. Тэж1рибе нэтижелерi жауын курттарын енгiзгеннен кешн бiр аптадан кейiн бакылаудан баска барлык нускаларда (iрi кара малдыц кещмен) субстраттыц катты калыпка келуi жэне курттардыц жаппай кырылуы байкалганын кeрсеттi. Осы себепт калган тiрi курттар субстраттан шыгарылды. 3-кестеде келтсршген деректерден банан кабыгы мен сэбiз кабыгы субстраттары элi де курттардыц аз елетшш кeрсеттi, бул калдыктардыц осы тYрлерiн вермикультура Yшiн пайдаланган кезде субстратты алдын ала ецдеудщ узагырак кезецi кажет екенiн керсетедь
Кесте 2 - курттардыц саны мен салмагына субстрат курамыныц эсерi
Тэж1рибе нускасы курттар саны, дана. Ец бастысы - кажетп шараларды кабылдау, 1 курттыц салмагы, г
Экспериме нт басында Экспериме нт соцында Эксперимен т басында Экспериме нт соцында Экспериме нт басында Эксперим ент соцында
Бакылау: шымтезек + мал кещ 20 24 4,63 15,42 0,23 0,63
1. Шымтезек + тазалау картоп 20 20 4,2 12,25 0,2 0,59
2. Шымтезек + кабыгы банан 20 19 4,13 7,84 0,2 0,41*
3. Шымтезек + сэбiздi тазарту 20 16 4,28 10,69 0,21 0,64
Ескерту: * - Бацылаудагы айырмашылыцтар Mann-W мэндг 7hitney и-тест1не сэйкесp<0,05
Тэжiрибе барысында банан кабыгы бар нусканы коспаганда, барлык нускалардагы бiр курттыц массасы 3 есеге жуык eстi. Картоп пен сэбiз косылган нускаларда бiр курттыц салмагыныц артуы бакылау мэндерi децгейiнде болды. Банан кабыгы нускасында бiр курттыц массасыныц минималды eсуi байкалды (шамамен 2 есе) [8].
Вермикомпосттау процестертде дэстYрлi тYрде цолданылатын мал коц1мен салыстырганда тамац цалдыцтарын пайдалану тшмдшгт багалау. ^урт ецдеген субстраттан копролитп алып тастау жэне оны елшеу азык-тушк калдыктарын субстрат ретiнде пайдалану iрi кара малдыц кeцiмен салыстырганда копролит ешмдшшнщ айтарлыктай артуына ыкпал ететшш кeрсеттi. Сонымен катар, копролиттiц максималды eнiмдiлiгi картоп кабыгымен, ал сэбiз кабыгымен нускада минималды деп белгiлендi (кесте.
3).
Кесте 3 - Субстрат курамыныц копролит шыгымына 9cepi
Эксперимент™ нуска Субстрат Копролит Копролит
массасы, г массасы, г шыгару,
субстратка %
Бакылау: шымтезек + кец Мал 302,0 186,3 61,7
1. Шымтезек + тазалау картоп 203,0 160,7 79,1*
2. Шымтезек + банан кабыгы 228,7 178,0 77.8*
3. Шымтезек + сэбiз кабыгы 165,7 117,7 71,0*
Ескерту: * - Бацылаудагы айырмашылыцтар Mann-W мэндг Vkitney U-mecmine сэйкес p<0,05
Мал кещмен салыстырганда тамак калдыктары бар нускаларда копролит шыгымыныц артуы зерггелетiн тамак калдыктарыныц курттар Yшiн аз коректiк кундылыгымен жэне соньщ салдарынан субстратты белсендiрек ащру кажеттшпмен байланысты болуы мYмкiн. ДэсгYрлi субстрат (мал кещ), керiсiнше, коректик, сондыктан курттар аз каркынды тYPде сщед^ ец алдымен олардыц тiршiлiк эрекетшщ енiмдерi (ягни копролит) емес, курттардыц ездерi мен пiллэ салмагыныц есуш камтамасыз етедi. (кесте 4). Осы себепт iрi кара малдыц кещ вермикультура процестерше, ал зерттелген тамак калдыктары вермикомпосттау процестерiне колайлы [9].
Кесте 4 - Субстраттагы жалпы кемiртегi мен азоттыц мелшерi
Эксперимент™ нуска С % N % C : N
Бакылау: шымтезек + 46,67 ± 9,33 1,95 ± 0,12 23,93
мал кещ
1. Шымтезек + тазалау 47,61 ± 9,52 2,00 ± 0,12 23,8
картоп
2. Шымтезек + кабыгы банан 47,00 ± 9,40 2,06 ± 0,13 22,8
3. Шымтезек + тазалау сэбiз 41,33 ± 8,27 1,53 ± 0,11 27,0
Осылайша, эксперимент нэтижелерi зерттелетiн тагам калдыктарын жауын курттары Yшiн тагамдык субстраттар ретiнде пайдалану вермикультура процестершщ ешмдшгш арттыруды камтамасыз етпейтiнiн, керiсiнше, жауын курттарыныц биомассасыныц тeмендеуiне жэне темендеуше экелетiнiн кeрсеттi. олардыц туу коэффициентшде. Азык-тYлiк калдыктарыныц зерттелген тYрлерiнiц шшде тек картоп кабыгы гана курт биомассасыныц кeрсеткiштерiн жэне олардыц кунарлылыгын вермикультурада дэстYрлi тYPде колданылатын органикалык субстрат болып табылатын мал кещмен салыстыруга мYмкiндiк бердi [10].
^орытынды. Зерттеу нэтижелерi керсеткендей, тамак енеркэабшщ калдыктарын органикалык субстраттыц курамдас белш ретiнде екi-Yш апталык алдын ала компосттау кезецiнен кейiн пайдалану вермикомпосттау процестершщ тиiмдiлiгiн арттырады, копролит шыгымыныц 10-17% есуше ыкпал етедi. Муны iстеудiц ец тиiмдi жолы - картоп кабыгын пайдалану. Картопты ецдеу калдыктарын коспаганда, азык-тYлiк калдыктарыныц барлык зерттелген тYрлерi мал кeцiмен салыстырганда вермикультура ешмдшгш темендетед^ жауын куртыныц биомассасыныц eсуiн азайтады.
Субстраттардыц химиялык курамы процестердiц тиiмдiлiгiне айтарлыктай эсер етедь Осылайша, сэбiз кабыгы субстратында байкалатын азот мeлшерiнiц тeмендiгi жэне кeмiртегiнiц азотка кец катынасы курттардыц кунарлылыгына жэне копролит шыгымына терю эсер етедi. Бул нэтижелердi арттыру Yшiн оцтайлы коректiк сипаттамалары бар субстрат компоненттерш тацдау кажеттiлiгiн керсетедь
Зерттеудщ мацызды нэтижес органикалык тыцайткыш ретiнде вермикомпосттьщ артыкшылыктарын растау болды. Ол топырактыц агрохимиялык касиеттерш жаксартып кана коймайды, сонымен катар оны макро- жэне микроэлементтермен, витаминдермен, амин;ыш;ылдарымен жэне пайдалы микрофлорамен байытады. Вермикомпостты колдану кунарлылыкты арттыруга, топырак курылымын жаксартуга жэне оныц су устау кабiлетiн арттыруга кeмектеседi. Сонымен катар, вермикомпостты колдану ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц жылдам дамуын камтамасыз етедi, мысалы, кызанак кeшеттерi Yшiн вермикомпостты колдану тукымныц енуш 100% дейiн арттырады, ену уакытын 7-8 кYнге кыскартады жэне еамдш биiктiгiн 15-20% арттырады. бакылау нускасымен салыстырганда. Осылайша, вермикомпосттарды eндiру жэне пайдалану ауыл шаруашылыгындагы заманауи талаптарга жауап берiп кана коймай, сонымен катар ^азакстанныц экологиялык стратегиясын жYзеге асыруга елеулi Yлес косатын езект жэне перспективалы технология болып табылады. Бул саланы дамыту топырак сапасын жаксартуга, ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц ешмдшшн арттыруга жэне елiмiздiц агроeнеркэсiп кешешшц туракты дамуына ыкпал етедi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Гамзиков, Г.П. Сiбiр топырагыныц агрохимиялык касиеттерi жэне оларды реттеу эдiстерi / Г.П. Гамзиков // Сiбiр агрохимиялык Прянишников окулары: халыкаралык материалдар. гылыми - практикалык конф. - Новосибирск, 2009. - 412 б.
2. Йодко, С.Л. Топырактагы нитраттарды аныктаудыц дисульфофенол эдiсiнiц жаца модификациясы / С.Л. Йодко, И.Н. Шарков // Агрохимия. - 1994. - No 4. - 95-97 б.
3. Берзин, А.М. Ауыспалы епстердщ агроэкономикалык жэне биоэнергетикалык багасы жэне ауыл шаруашылыгы дакылдарын eсiрудiц агротехнологиялары / А.М. Берзин, З.И. Михайлова. - Красноярск: Красноярск: Красноярский Красноярск, 1997. - 194 б.
4. Мельник, И.А. Жауын курттарын еару жэне вермикомпост eндiру технологиясы / И.А. Мельник, И.Л. Кэрпеттер // Ауыл шаруашылыгы. - 1990. - No 8. - С.68-70.
5. Минеев, В.Г. Агрохимияныц экологиялык мэселелерi / В.Г. Минеев. - М.: ММУ баспасы, 1988. - 285 б.
6. Минеев, В.Г. Биологиялык егшшшк жэне минералды тыцайткыштар / В.Г. Минеев. - М.: Колос, 1993. - 415 б.
7. Морев, Ю.Б. Жауын курттарын колдан eсiру / Ю.Б. Morev. - Фрунзе: Iлiм, 1990. - 40 б.
8. Назарюк, В.М. АгроэкожYЙедегi азоттыц балансы жэне трансформациясы / В.М. Назарук. - Новосибирск: РЕА СБ баспасы, 2002.- 257 б.
9. Носко, Б.С. Топырактагы трансформация жэне еамдштердщ азотты сiцiруi / Б.С. Носко, Б.Б. Котвоцкий, А.М. Бредников, Т.А. Юнакова // Агрохимия. - 1997.- No 12.- 3-11 Б.
10. Овчаренко, М.М. Топырак-еамдш жYЙесiндегi ауыр металдар / М.М. Овчаренко. - М.: ЦИНАО, 1997. - 225 б.
