CC BY
11Вестник «Орлеу»-!^
m
А.А. Рысбекова,
БА¥0 «Орлеу» АК, фшиалыныц К^останай облысы бойынша ПК, БАИ ББУППК, кафедрасыныц ага оцытушысы
Негпг1 свздер: сыни ойлау, Блум таксономнясы, mumdi сабац.
Ключевые слова: критическое мышление, таксономия Блума, эффективный урок.
Keywords: critical thinking, Bloom's taxonomy, effective lesson.
К;¥ЗЫРЛЫ САБАК; ЮТАС ТЫ РУДА БЛУМ ТАКСОНОМИЯСЫНЫЦ К0МЕГ1
Ацдатпа
Макала окушылардын сын тургысынан ойлауын дамы-туга багытталган сабакты уйымдастыру жолына, Блум таксо-номиясын пайдалану ережелер1 мен мугашмдерге арналган нускауларга арналган.
Аннотация
Статья посвящена организации уроков по развитию критического мышления, правилам применения таксономии Блума, а также инструкций для учителей.
Annotatoin
The article is devoted lessons on the development of critical thinking, the rules of application of Bloom's taxonomy, as well as instructions for teachers.
К^аз1рп заманда бЫм беру саласында окушынын жеке тулга жэне элеуметпк нысан ретшдеп келешеп басты назарга алына-ды. Окушы мен мугал1 м арасындагы карым-катынас тубегейш ез-герют1 керек етедг Ягни дэстурл1 окулардагы окытушы мен шэюрт арасындагы коп жагдайлар окушы кецшш канаттандыра бермей-тш калыптаскан зандылыктар устаз бен шэюрт арасындагы серш-тестш карым-катынаска ауысады.
Сонымен катар окушыга калай оку керекппн уйрету, со-ныц нэтижесшде еркш, езшдок дэлел-уэждерш нанымды жетюзе бшетш, ынталы, сешмд1, сыни ойлай алатын, пшр-кезкарастары жуйел1 дамыган, сандьщ технологияларда кузырлылык таныта-тын окушы калыптастыру козделуде. Осындай кептеген пайдалы кабшеттер жиынтыгын адамныц сыни ойлауы нэтижесшде пай-да болган, деп пайымдауга болады. Б1з, сыни ойлау- XXI гасыр талаптарын орындауга кемектесетш белгш 61 р ип дагды деп екенщ бшем1з. Б1рак, сонда да сын тургычынан ойлау дегешм1з
Канзастан Кдзакстанга дешн, Мичиганнан Македонияга §
дешн мектеп мугал1мдер1 мен университеттщ профессорлары ез <
окушылары мен студенттерше сын тургысынан ойлау кабшет- §
со
терш сщфуге умтылады <_
Бул терминге аньщтама беру оте киын, ейткеш бшктшк, §
ю-эрекет, кундылыктар параметрлершен турады. ^
Эдебиеттерде бул терминшц кептеген аньщтамалары ^
бершед1, б1рак олар б!р- б1р1мен келюшмейд1. Осыган карамастан, §
бул кубылыс барлыгына: бастауыш сынып мугал1мшен универси- ^ тет окытушысына, турл1 этнос жэне мэдениет екшдерше дей-
ш туашкп болу кажет, сондьщтан оныц аныктамасы жеткшкп ®
икемд1 болу кажет.Терминшц аныктамасына етпес бурын сын к
тургысынан ойлауга жатпайтын кейб1р эрекеттерд1 карастырай- §
Карапайым есте сактауды сын тургысынан ойлау деп ата-
Вестник «Qp.fiey»-kst
в; s
m
о
го
á w О
u
О §
ш t-
К
Рч
о
W t-
уга болмайтын кейб1р ойлау эрекетш карасты-райьщ.
Карапайым есте сактауды сын тургы-сынан ойлауга жаткызуга болмайды. Есте сактау - оку процеа мумкш емес манызды ойлау операциясы, 61 рак сыни ойлаудан ете ерекшеленедк Компьютердщ еа эрб1реу1мз-ге Караганда элдекайда мьщты, б1рак оньщ есте сактау кабшеп ойлау процесше жатпай-ды. Кептеген мектеп мугал1 мдер1 есюше есп жогары койып, бакылау жумыстары мен емти-хандарда окушылардьщ ее келемш тексередь сын тургысынан ойлаудыцн баска тур1 «сыни емес» ойлау курдел1 идеяларды туа нумен байланысты. Биология, математика, тарих, эде-биет сабактарында окушыларга мугал1м ай-тып жатканын, окулыкта жазылганын туану уийн мидьщ курдел1 ойлау операцияларын ка-жет етедь
Туану- курдел1 ойлау операциясы, эаре-се егер материал онай болмаса, мысалы Шек-спирдщ сонепн немесе экстремум нуктелер теоремасы женшде туа нуге тырысады. Оньщ басында сезаз курдел1 интеллектуалды про-цестер журш жатады. Б1рак оны да сыни ойлауга жаткызуга болмайды. Б1з баска б1реудщ иджесын туануде енбектену устшде ез ойла-уымыз б1ршип кезенде енжар: 6\з тек оз1м1з-ден бурын баска б1реудщ теориясын кабыл-даймыз Ал сыни ойлауда жана туашктер мен идеялар тексершед1, дамиды, багаланады, кол-данылады.
Фактшерд1 жэне идеяларды туану сыни ойлаудьщ алгышарттары болып келед1, б1рак тутастай сын тургысынан ойлауды курастыр-майды.
«Сыни ойлау» аньщтамасына жатпайтын ойлаудьщ ушшип тур1 - бул шыгармашыльщ немесе сез1мдш (интуитив'пк) ойлау. Сиортшы, суретип, музыканттардьщ миы да курдел1 жу-мыс жасайды, б1рак олар оны байкамайды да кагида бойынша осындай процестерд1 жете туеше бермейд1. Кэаби сиортшы чех хоккей-ыи<л Яромир Ягрды елестетешк. Кдкпага дои согар алдында ол осылай ойлайды деп бол-жайьщ: «Дурыс еэт тандадым ба? Баска алы-тернативп шеипм бар ма екен? Менщ орнымда баска эйгш ойыншылар кайтер едР Уэйн Грецки каз1р согар ма ед1, элде баска ьщгайлы еэт кутер ма ед1? Элде шайбаны баска ойын-шыга бере ме ед1?», эбден туашкп, осындай
«саналы» ойлау кезшде Ягр 6ip де гол сокпас едь Дэл осылай суретшшер мен музыканттар ез жумыстарында курдел1 ойлау процестер1-не суйешп жасайды, 6ipaK толыгымен туеш-бейдь Олардьщ интуитив'пк ойлауы барльщ кундылыгын ескерсе де сыни деп атау мумкш емес.
Сонымен, сыни тургьщан ойлау деп кай жагдайда айтуга болады? Б1ршипден, сыни тур-гыдан ойлау, ез бел мен ойлау болып келедь Сабак сыни тургыдан ойлау принциптершде курылганда, apoip адам ез ойын, багалау тужы-рымдамаларын баскага тэуелаз курады. Eiiikím 6Í3 уипн сыни ойламайды, оны 6Í3 ©3ÍmÍ3 уийн гана жасаймыз. Ягни, ойлау тек жеке сипатта болганда гана сыни болады. вз басымен ойлап, курдел1 сурактарга жауап беру ушш окушы-ньщ жеткшкп дэрежеде бостандыкка ие болу кажет. Бул жагдайга Дэвид Клустер мысал кел-■прд1: «BipHenie жыл бурын Словакияньщ 6ip университет нде америка эдебисп курсы бойынша дэрю окыганмын. Менщ студенттер1м америкальщ жазушылар туралы, соньщ шлнде Уолт Уитмен туралы кептеген мэл1меттерд1 бастарында устаган. Олар Уолт Уитменшц ка-шан туып, кайтканын, оньщ эйпл1 шыгармала-рын, эдебиет тарихындагы орнын аныктап оган kím эсер еткешн де 6iлд!. Оньщ «03ÍM туралы елецщ» барлыгы жатка бшген. Bip киындыгы: олар ешкашан акынньщ елендерш окымапты. Студенттердщ бшмдер1 еткен дэрютерден екен, окытушылары оларга Уитмещц окып, оларга акын туралы не ойлау керепн де ай-ткан екен. Ал мен олардьщ алдына окульщтьщ орнына Уолт Уитменшц елецдерш койып,сту-денттерге елецдерд1 ез бетшен окытып, ол туралы жеке niidpiH калыптастыруды усындым.
Сыни ойлау тупнускалы болуы мшдетп емес,б1з баска адамныц идеясы немесе nikipi н e3ÍMÍ3flÍKÍ ретшде кабылдауымыз керек. Biз-ге TÍnTÍ баска б1реудщ ni kípi мен кел1 су жанга жайлы-бул б1здщ эдшдш1упзд1 дэлелдейтшдей.
Уитмещц окыганнан кешн оныц шыгар-машылыгы туралы ойланып,талдауга Kipicri. Олардьщ шюрлер1 эйгш сыншылардыц ой-ымен, KeñoipeyÍHÍH ойлары окытушыларыныц ni kí pi не сай болды. Ец мацыздысы-эр студент не ойлайтынын e3Í шеигп. Ягни сын тургысынан ойлаудьщ непзп сипаты- дербеетт.
Екшипден, акпарат сыни ойлаудьщ соцгы HyKTeci емес,тек шыккан жер1 болып келед1,
Вестник «Орлеу»-!^
БЫм уэждеме тудырады, онсыз сыни ойлау мумкш емес. «Бос баспен ойлау киын» деген сезддер де орынды. Курдел1 ой тудыру уипн та-удай «шиюзатты»-фактшер, идеялар, тексттер, теориялар мен концепцияларды ендеу керек.
Д.Клустердщ Словакияда студенттерь мен б1р, Америкада оган карама-карсы мэсе-ле болды: оньщ американдьщ студенттер1 жт окыганды есте нашар сактады, эрб^р жана автор, жана шыгарма жаналыкпен тан калдырды. Сондыктан д.Клустер олармен кайтадан есю-ден жанага жолды етш, бшм каркасын кал-пына келт1рш, фактЫ материалга кайта ущлу керек болды. Эйтпесе олардьщ сыни дагды-ларынан пайдасы шамалы болады. Бунымен ол сыни ойлауды фактшерд1 дэстурл1 б1лумен тенеспршп факгш бшмдер оны юке асырады. Б1рак окыту кызмеп тек сыни ойлауды уйрепи кана коймай, окушыларды курдел1 туашктерд1 кабылдап, естерщде турл1 акпаратты сактауга уйретем1з. Сын тургысынан ойлауга уйрету-мугал1мнщ кепкырлы жумысыньщ б!р белт гана.
Турл1 жаста сыни ойлауга болады: тек студенттерде гана емесДршип сыныи окушы-ларында да ол уипн ем1рлш тэжчрибеа жет-кшкп. Сыни ойлаудьщ аркасында гана та-нымдьщ процеа жекелшке ие болыи, мэщц, узд1кс13, ешмд1 болады.
Осы багытта ен басты маман- мугашм, ал мугал1м ез кезепнде жумыс аланында- са-багында ен тшмд1 эдютерд1 максаттарына сай пайдалана алу кажет.
Окушылардьщ сыни ойлауын дамыту багытында ¿здешс танытып журген педагог-тар уипн пайдалы, тшмд1, накты амал табылды, бул- Блум таксономиясын пайдалану.
Блум таксономиясын колдану аркылы бшм алуды уйрету ез бспмен окуды ойласты-ру жэне ойлау нэтижелерш сабакта колдана
алу удерюшщ непз1 деп карастыруга болады. Себеб1, уш турл1 ойлау денгейше жасалган тапсырмалар окушынын кай денгейде екенщ керсектш оньщ эр1 карай дамуында ынта тудырады. Сондай-ак окушынын сыни ойлауына кептеген мумющцктер бершедг Бул удерюте мугал1м окушыга:
• бшм мшдеп коятын талаптарды туа нуге багыттайды;
• жеке ойлау урдюш жэне олардьщ жумыс кагидаттарын зерттеуш баскарады;
• мшдеттерд1 орындау стратегияларын эз1рлеуге жэне ойластыруга кемектеседц
• накты мшдет ушш сэйкес келетш стра-тегияларды тацдауга кемектеседц
• шьщдалган ойлау, кез келген даму денгейше байланысты мэселелерге сын кезбен ка-рауга уйретедц
• курдел1 мэселелерд1 шешуге, аса маны-зды, жауапты шеиймге кабылдауга куштарльщ тудырады;
• уйрету мен уйрену б1рлтнен, уйрену-дщ кызыгушылыгына багыттайды.
Оку материалыньщ манызын багалау, са-лыстыру жэне айырмашылыктарын айкындау, тандау, дэлелдеу аркылы шеипм кабылдау.
Багалау алдьщгы днгейлерд1 н нэтиже-лерше жету мумкшдтн бередг
Окушы:
- Материалды логика тургысынан непз-деп жазбаша туршде курастырып багалайды;
- 1иш критерийлер тургысынан эртурл1 ю-эрекет ешмдершщ тшмдшгш багалайды;
- Сыртьщ критерийлер тургысынан эртурл1 ¡с-эрекет ешмдершщ тшмдшгш багалайды.
Блум таксономиясы б!р ¡эбен реттелген максаттар жуйеа аркылы окушылардьщ бшм децгейлерш, шыгармашыльщ денгейге жетуд1 усынады (1-кесте):
1-кесте.Блум таксономиясы
Максаттар жуйеа Окушылардьщ когнитивтш ¿с - эрекеп
Бшм Окушы менгеретш жэне бершетш бшм непздер1
Тусшш Окушы бшмд1 кабылдайды, тусшед1, туащцредг
Колдану Алган бшмд1 колданады
Анализ Бшмд1 жай кабылдамайды, талдайды, саралайды, салыстырады
Синтез Алган бшмнен жана ешм жасап шыгарады.
Бага (сыни езш-дш пшр) Оз пшрш бшд1ред1, сынайды, жокка шыгарады, не макулдамайды.
т
о
го РЧ
О в; х
1-4
о §
к
Рч
о
_____ Вестник «Орлеу»-!«! -
К^андай пэн мугашм1 болсын, блум Таксономиясы непзшде тапсырмалар курастыру-да киындыктарга тап болуы мумкш. Сондьщтан эр денгейге кандай сурактар кою туралы мэл1мет ете мацызды. (2-кесте)
2-кесте. Блум таксономиясы бойынша сурактар
Ойлау децгеш Сурактар улгшер1
Бшу жэне туе ¡ну Не? Клм? Кашан9 Не .... yjirici болып табылады? .... не туспалданады? .... баскаша калай тусшд1руге болады? .... бул улп боп табыла ма? Мен муны ез сез1ммен сипаттай алам ба?
Ь^олдану Бул калай пайдаланылады? Бул немен байланысты? ... кандай жагдай-ларда?
Талдау Неге? Калай9 .... ce6e6i не болып табылады? Корытынды упин не нэрсе дэлел? ...ce6e6i кандай? ...6ip-6ipiMeH калай уйлесед1?
Жинактау Егер бул ¿ске асатын болса, осыдан кешн не болады? Теорияныц болжа-мы ¿ске аса ма? Алынган акпарат непзшде кандай корытынды жасадым? Бул онымен калай байланысты?
Багалау Бул жаксы ма жэне нелштен? Бул кисынды ма жэне не себегт9
Сонымен катар, мугал1мге кемек ретшде тапсырмалар курастыруда етютштер де кажет болады (3-кесте).
3-кесте. Блум таксономиясыныц eTicTiKTepi.
Максаттар Пайдаланылатын етктжтер
БШм еске Tycipy, аньщтау, макулдау, кайталау, атау, эцпмелеу, усыну, табу
TyciHy кайта карастыру, сэйкестещцру, талкылау, тарту, мойындау, кайта карау, тусшд1ру, эцпмелеу, айкындау
Ь^олдану корсету, тагайындау, орындау, суреттеу, колдану, пайдалану, айналысу
Талдау ажырату, саралау, ум1т арту, даулау, жаткызу, салыстыру, тэж1рибеден отюзу, карама-карсы кою, зерделеу
Жинактау тужырымдау, окыту, эз1рлеу, дамыту, кайта аньщтау, усыну, жасау
Багалау жорамалдау, багалау, тацдау, бага кою, аньщтау, санау, елшеу, айыптау
Сабакты алты ойлау денгейше сай
жоспарлау нэтижесшде окушыларды кы-
зьщтыру, ынталандыру, багыттау, багалау мэ-
§ селелерш тупкшкт1 шешуге болады. Кдз1рп
<j кездеп басты мэселе - бшм алушыны айна-m • • •
О ланы танып б1лу, одан озше кажетпсш тандаи
СП ......
^ алу, ез беинше 1зденш бшшш, тэжфбиесш
О молайту жагдайына коя бшуш ескерсек, сол
S багыттагы жумыстьщ бастауы Блум таксоно-
q миясын пайдалануда. Тек осылайша уйымда-
§ стырылган оку гана тулганыц жекелш, акпа-
^ раттьщ, кэаби денгейш арттырып, дамуына w
н жол ашады.
5 Сабакты жанашыл урдюпен отюзу,
g окушылардьщ бЫм сапасын арттырып, олар-
§ дьщ шыгармашыльщ жэне ойлау кабшеттерш
н дамытып отырады, ал педагогтар уипн кэаби шеберлштершш ocyiHe жэрдемдесед!. Окыту-
ды Блум таксономиясы непзшде етюзу нэтижесшде ездтнен ойлана алатын, ¡зденпш, шыгармашыльщпен жумыс ютейтш тулганы тэрбиелеуд1 камтамасыз етедь
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Буланова-Топоркова, М.В., Духавнева, A.B., Кукушкин, B.C., Сучков, Г.В. Педагогические технологии: Учебное пособие для студентов педагогических специальностей - М., 2004.
2. Дайана Халпер, Психология критического мышления.
3. Загашев, И.О., Заир-Бек, С.И., Мушта-винская, И.В. Учим детей мыслить критически,- СПб., 2003.
4. Финкелыптейн, Э.Б .Теоретические основы активных методов обучения. - М.,2002.
