УКУВЧИЛАРДА КРЕАТИВЛИК СИФАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ
БОСЦИЧЛАР
Алибоев Тургун Чиндалиевич, Жиззах давлат педагогика институти, Жиззах ш., Узбекистон
E-mail: [email protected]
Аннотация. Шахсда у ёки бу сифатларни шакллантириш (ривожлантириш) жараён булиб, муайян боскичларда кечади. Укувчиларда креатив сифатларни ривожлантириш хам боскичма-боскич ташкил этилувчи жараёндир. Х,ар бир боскичда максаддан келиб чиккан холда аник вазифалар хал этилади. Мохиятига кура укувчиларда креатив сифатларни ривожлантириш жараёни туртта боскичда кечади. Боскичлар мослашув (адаптив), ривожлантириш, амалий-фаолиятли, тахлилий-бахолаш характерига эга. Маколада укувчиларда креатив сифатларни ривожлантириш боскичларининг узига хос жихатлари туFрисида суз юритилади.
Калит сузлар: укувчи, креативлик, боскич, укувчиларда креативлик сифатларини ривожлантириш, укувчиларда креативлик сифатларини ривожлантириш боскичлари.
Глобаллашув шароитида мустакил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялаб вояга етказишни ифодаловчи ижтимоий-педагогик талаб янги тамойиллар билан бойитилган холда такомиллашувга эришиб бормокда. Агарда мустакил фикрловчи, ижодкор шахсни тарбиялаб вояга етказиш талаби педагогик фикрлар ва мактаблар тараккиёти тарихининг дастлабки боскичларида ижтимоий субъектнинг эстетик хиссиётларга бой булишига эришиш негизида кондирилган. Кишилик муносабатлари тарихининг кейинги даврларида шахс фаолиятининг узига хос оргинал, жузъий FOяларга эга булишига эришиш билан тавсифланган.
Инновацион таълим мухитининг шаклланиши эса шахс интеллектини ривожлантириш инсон капиталидан самарали фойдаланишнинг асоси эканлигини тасдикламокда. Зеро, инсон капиталидан самарали фойдаланиш жамият ривожиини таъминлайди. Шу сабабли жахон микёсида шахс интеллектини ривожлантириш, унда танкидий, ижодий ва креатив фикрлаш кобилиятини шакллантириш эхтиёжи тобора долзарблашмокда. Жахон таълими тажрибаси замонавий жамият тараккиётида мухим урин тутаётган STEAM фанлари- аник фанлар (science), технология (technology), инжиниринг (engineering), дизайн (art), математика (mathematicsнинг имкониятларига таянган холда
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
креатив шахсни тарбиялаш, малакали мутахассисларни тайёрлаш жамиятни ижтимоий, иктисодий, маданий жихатдан жадал ривожлантириш истиболини кафолатлашини тасдиклади. "STEM - forward" ("STEM - келажакда";Куддус, 2014 йил) номли конференцияда укувчиларни узлаштириш даражаси мулокот, кооператив (узаро хамкорлик), танкидий тафаккур, креативлик мезонларини билан бахолаш максадга мувофиклиги эътироф этиб утилган. К,олаверса, 2021 йилдан бошлаб умумий урта таълим мактаблари укувчиларини укиш, математик, табиий-илмий ва компьютер саводхонлиги каби йуналишлар буйича бахолаш имконини берадиган PISA (Programme for International Student Assessment; Укувчиларнинг таълимий ютукларини бахолаш буйича Халкаро дастур)нинг креативлик мезони билан бойитилаётганлиги долзарб ахамият касб этаётганлигини курсатади.
МДХ, мамлакатларида "Ривожланиш нуктаси" (Россия), "Smart мактаблари" (Белоруссия), "Болалар мухандислик академияси", "Бешта фан" (Украина) каби STEAM мактаблари ва марказлари ташкил этилган, К,озоFистон Республикасида пойтахт мактабларининг 70 га якинида 2016-2017 йилдан бошлаб "Робот техникаси" укув фанининг укитилиши жорий этилган.
Узбекистонда эса умумий урта таълим мактаблари укувчиларининг билим ва интеллектуал ривожланиш даражасини PISA дастури асосида бахолаш, STEAM фанларининг чукур укитилишига эришиш оркали "Узбекистон Республикасининг 2030 йилга келиб PISA (The Programme for International Student Assessment) Халкаро микёсда укувчиларни бахолаш дастури рейтинги буйича жахоннинг биринчи 30 та игаюр мамлакати каторига киришига эришиш" [4] йулида амалий ишлар ташкил этилмокда.
Укувчиларда креативликни шакллантириш мураккаб жараён булиб, бу жараённи боскисма-боскич амалга ошириш талаб килинади. Тадкикот муаммоси доирасида амалга оширилган илмий изланишлар - Уоллас Грэм, Бетти Б.Россман, Алекс Осборн, Дуайт Х.Перкинс, Дон Коберг, Джеймс Ф. Бандровский, Скотт Г.Исаксен, Роберт Фриц, Сидни Ж.Парнснинг илмий ишлари, улар томонидан асосланган креатив тафаккур моделлари билан танишиш оркали укувчиларда креативлик сифатларини ривожлантириш куйидаги боскичлар асосида кечади, деган хулосага келинди:
* Асосий б( )скичлар
> Мослашиш (адаптив) боскичи г \ Ривожлантириш боскичи
Амалий-фаолиятли боскичи г \ Тахлил-бахолаш боскичи
1-расм. Укувчиларда креативлик сифатларни
20
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
I. Мослашиш (адаптив) босцичи: махсус машклар ёрдамида укувчиларда креатив фикрлаш лаёкатини шакллантириш. Ушбу боскичда топиширикларнинг бажарилиши умумий характер касб этиб, укувчилардан турли сохалари буйича оргинал фикрларни илгари суриш талаб килинади. Мослашиш боскичида "Тасодифий ассоциациялар" методи [1], Э.П. Торренснинг "Тугалланмаган расмлар" тести [2; 3] дан фойдаланилади. Улардан фойдаланишда куйидагича йул тутилади:
1. "Тасодифий ассоциациялар" методидан фойдаланишда укувчиларгаэркинлик берилади; мавзу доирасини чегараламаган холда ихтиёрий равишда узлари хохлаган китоб ёки журналдан фойдаланиш имконияти яратилиб, "Тасодифий ассоциациялар" методи буйича топширик бажарилади.
2. Э.П. Торренснинг "Тугалланмаган расмлар" тестидан фойдаланишдаштрихлар асосида тасвирларни хосил килишда укувчиларга эркинлик берилади; укувчилар хар бир штрих буйича турли сохага тааллукли тасвирларни хосил килади; бунда энг мухими - укувчилар хаёлот дунёсининг бойлиги булиб, тасвирларнинг оргинал булишига эътибор каратиш зарур.
II. Ривожлантириш босцичи: махсус машклар ёрдамида укувчиларда креатив фикрлаш кобилиятини ривожлантириш. Ушбу боскичда топиширикларнинг бажарилиши хусусий характер касб этиб, укувчилардан "Технология" фани сохалари буйича оргинал фикрларни илгари суриш талаб килинади. Ривожлантириш боскичида хам "Тасодифий ассоциациялар" методи, Э.П.Торренснинг "Тугалланмаган расмлар" тестидан фойдаланилади. Улардан фойдаланишда куйидагича йул тутилади:
1. "Тасодифий ассоциациялар" методидан фойдаланишда укувчилар учун эркинлик борасида чеклов куйилади; мавзу доираси чегараланиб, "Технология" фани буйича дарслик, укув кулланма ёки фан доирасида камраб олинган сохаларга доир илмий, илмий-оммабоп ва оммабоп журнал, адабиётлардан фойдаланган холда "Тасодифий ассоциациялар" методи буйича топширик бажарилади.
2. Э.П. Торренснинг "Тугалланмаган расмлар" тестидан фойдаланганхолда штрихлар асосида тасвирларни хосил килишда укувчиларнинг эркинлиги чекланади; укувчилар хар бир штрих буйича факатгина "Технология" фани доирасига камраб олинган сохаларга тааллукли тасвирларни хосил килади; бунда энг мухими - укувчилар хаёлот дунёсининг бойлиги булиб, тасвирларнинг оргинал булишига эътибор каратиш зарур.
III. Амалий-фаолиятли бос^ичи: "Технология" фани буйича укув топширикларини бериш асосида укувчиларнинг креативлик сифатлари ривожлантириш. Ушбу боскичда укувчилар томонидан "Технология" фани буйича укув топишириклари бажарилади.
IV. Тахлил-бахолаш бос^ичи: укувчиларнинг креативлик сифатларига эгаликларини бахолаш. Бунда укувчилар томонидан такдим этилган укув топширикларининг ечимлари тахлил килиниб, бахоланади. Укувчиларнинг ечимларини бахолашда Жой Пол Гильфорд томонидан илгари сурилиб
21
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
(тезкорлик, эгилувчанлик, оргиналлик), Т.И.Виноградова (Грицай) томонидан тулдирилган (зехннинг уткирлиги, мажозий маъно(метафора)гаэгалик, коникиш) каби мезонларга таяниб иш курилади.
Яъни:1) топширикларни бажаришда укувчиларнинг укув-билиш фаолияти топширикни тезкорлик билан бажариш (тезкорлик); 2) бир топширикни бажаргандан сунг навбатдаги топширикни бажаришга тезкор мослашиш (эгилувчанлик); 3) куплаб узига хос (оргинал) FOяларни илгари суриш (оргиналлик); 4) топширикнинг мохиятини киска муддатда англаб олиш (зехнлилик); 5) ечимни мажозий (рамзий) маънода талкин эта олиш (метафора); 6) иш натижасидан завкланиш (коникиш) кобилиятларига эгаликлари инобатга олинади.
"Технология" дарсларида укувчиларда креативлик сифатларини ривожлантиришда, энг аввало, укитувчи томонидан бериладиган топширикларнинг мохиятини хам узгартириш, уларнинг раFбатлантирувчи, уларни ижодий ва креатив фикрлашга турки берувчи курсатмалар асосида савол ёки топшириклар тупламини ишлаб чикиш мухим ахамиятга эга. Тадкикотни олиб боришда мазкур вазифанинг хам ижобий хал килинишига эътибор каратилди. Натижада куйидаги ижодий, инновацион, креатив характерга эга саволлар хамда топшириклар туплами шакллантирилди:
I. Назарий характердаги топшириклар туплами: 1. Металлни букишда асосий эътибор улчамларни туFри белгилашга каратилиши зарур, шунда.... Фикрни давом эттиринг.2. "Ички кийимлар (ички куйлаклар, майкалар, корсетлар) инсоннинг тана хароратини муътадил саклаб туришга хизмат килади. Чунки улар бевосита баданга кийилади ва ёпишиб туради". Ушбу фикрга карши фикр билдиринг.
Респондент-укувчилар томонидан куйидаги карши фикр билдирилди: "Ички кийимларнинг барчаси хам, масалан, остки юпкалар, тунги куйлаклар, чакалоклар кийимлари, калсонлар, пижамалар баданга ёпишиб турмайди. Шунинг учун улар тана хароратини тулик саклай олмайди".
3. ЁFOчнинг каттиклиги унга бошка каттик жисмнинг ботишига каршилик курсатиш даражаси билан белгиланади. ЁFOчнинг каттиклигини аниклашнинг энг оддий усули унга мих кокиб куришдан иборат.
Фикрга нисбатан учта фикр айтинг. Уларнинг: биринчиси фикрни тасдикласин; иккинчиси фикрни тулдирсин, учинчиси фикрни инкор килсин.
1. Тасдикловчи фикр: ёFOчнинг каттиклиги унга узидан каттик буюмларнинг учини, тиFини, киррасини ботириб куриш оркали аникланади.
2. Тулдирувчификр: оддий мих кайраFOч, эман, шамшод, нок, акация
каби каттик ёFOчларга эмас балки тол, терак, караFай каби юмшок ёFOчларга кокилади.
3. Инкор этувчи фикр: ёFOч канчалик каттик булмасин, унга зах, намлик, сув, зарарли микроорганизмлар ва ёFOчни кемирувчи куртлар томонидан зарар етади.
22
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
II. Амалий характердаги топширицлар туплами
(топшириклар"Кашта намуналари", "Металлические решетки", "Детские одежды" мавзуларидаги маълумотларни такдим этган google.co.uz/search? q=кашта+ намуналари+ фото& tbm=isch&ved=
2ahukewjhwjm 17l_pahupwiokhvnubqkq2-ccegqiabaa&oq =кашта+намуналари+фото;
www.google.com/search?sxsrf=alel<l<03__zccg5hhluk-
x1rAkB1b6Yg:1589887364535&source;www.google.com/search?_sxsrf=_а1екк01
vldorrote6lounkwacwbmog4fpg:1589888041233&soш•ce) сайтлар материаллари асосида шакллантирилди):
1. ЁFOчнинг текстураси - радиус буйлаб ёки эгри чизикка уринма чизик буйича йуналтирилган кесма булиб, ишланган юзада ёFOч толаларининг табиий расми яккол куринади. ЁFOчнинг текстураси оркали куйидаги курсаткичларни бах,олаш мумкин:йиллик катламларнинг кенглигини; туси (ранги) оркали анча аввал ёки якинда ишлов берилган ёFOч эканлигини; узак нурларини; илдизлари
йириклигини;- ....; - ..... ЁFOчнинг текстураси оркали аникланадиган
курсаткичларни них,оясига етказинг.
Респондент-укувчилар томонидан топширик куйидагича
бажарилди^очнинг текстураси оркали куйидаги курсаткичларни бах,олаш мумкин:йиллик катламларнинг кенглигини;туси (ранги) оркали анча аввал ёки якинда ишлов берилган ёFOч эканлигини; узак нурларини; илдизлари йириклигини; ёFOя толаларининг х,олати (тулкинсимон, чалкаш эканлиги)ни; ривожланмаган куртакларнинг излари ^очнинг "кузлари") бор-йуклигини.
Янги деталл билан тулдиринг
Мах,сулотни янги ранг билан бойитинг. Нима учун бундай ранг танлаганингизни изох,ланг
Сизнингча, ушбу мах,сулотда нима ортикча?
Янги орнамент билан тулдиринг
Жараённи якунига етказинг
Композицияга узгартириш киритинг
2-7-топшириклар куйидаги жадвалда берилди:
23
•—-
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
Тадкикотни олиб бориш жараёнида мазкур холатларни инобатга олиш кутилган натижани кафолатлади. Укувчилар "Технология" дарсларида узлаштирилаётган мавзулар буйича креатив FOяларни илгари суриш, уларни асослаш, узига хос (оргинал) FOяларни ажратиб курсатиш малакаларини узлаштирди.
Демак, уз мохиятига кура креативлик яратиш, яратувчанликни ифодалайди. Шахс креативлиги у томонидан ташкил этиладиган фаолиятнинг самарадорлигини оширибгина колмай, унинг узок йиллар давомида уз долзарблигини йукотмаслик, амалий кийматини пасаймаслигини таъминлайди. Фаолият мазмунининг янги FOялар билан бойитилиши, инновацион таркибий кисмлар билан тулдирилиши уни ташкил этаётган шахс учун хам, атрофдагилар учун хам бирдек кизикарли, завкли булишига ёрдам беради. Уз фаолиятини ана шу тарзда йулга куйишга эриша олган шахс бозор муносабатлари шароитидаги мураккаб, кучли ракобатга бардошли була олади. Шу сабабли умумий урта таълим мактабларида укувчиларда креатив сифатларини шакллантириш, уни изчил ривожлантириб бориш мехнат бозорида уз урнига эга булишига ёрдам бериш билан бирга соханинг ривожланишига хам замин яратади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Методики развития креативности [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://moluch.ru/rales/?utm_source=% 20selfad&utm_medium=popup&utm_campaign=archive
2. Тест креативности Торренса. Диагностика творческого мышления [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://psycabi.net/testy/577-test-kreativnosti-torrensa-diagnostika-tvorcheskogo- myshleniya
3. Тест креативности Торранса [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http:// www.miu.by/kaf_new/mpp/ 150.pdf
4. Узбекистан Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасининг Халк таълими тизимини 2030 йилга кадар ривожлантириш Концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги (2019 йил 29 апрель) ПФ-5712-сонли Фармони [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://lex.uz/docs/4312785