ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)
мухосибй бо сабаби рушди муносибатхои иктисодй дар солхои охир рухдода водор мекунанд, ки шароити корбурди онхо дар низомхои миллии бахисобгирии мухосибй бозбинй карда шавад.
Таукики амики адабиёти дахлдор тасдик мекунад, ки унсуруои методи бауисобгирии мууосибй ботадриц дар натицаи пайдо шудани зарурати гирифтани иттилоот оид ба предмети умумии бахисобгирии мухосибй - сармоя, тавсеаи худи мафууми сармоя, ба миён омадани намудуо ва шаклуои нави истифодабарии он ташаккул ёфтаанд. Бауодиуй, уисобуо ва навишти дутарафа, бидуни истисно, аз зарурати бауисобгирии сармояи ба
фаъолияти субъекти иктисодй гузошташуда, табдили сармоя дар раванди гирдгардиш ва натицауои истифодаи он дар фаъолияти хоцагидорй ба вуцуд омадаанд. Ин унсуруои методи бауисобгирии мууосибй дар ягонагй амал мекунанд: яке бе дигаре бауисогирии сармояро таъмин карда наметавонад. Унсуруои дигари методи бауисобгирии мууосибй (хучцатнигорй, баруйхатгирй, хисобкунии арзиши аслй, тавозуни мууосибй, уисоботи молиявй) рушди ин се унсури асосиро ифода мекунанд ё дар натицаи тахаввули коидахои техникй ва воситахои бахисобгирии мухосибй ба миён омадаанд.
АДАБИЁТ:
1. Акатьева М.Д. Метод бухгалтерского учета: авторский взгляд / М.Д. Акатьева // Международный бухгалтерский учет. - 2012. - № 48 (246). - С. 43-49
2. Каримов Б.Х,. Тахаввули низомхои миллии бахисобгирии мухосибй ва мушкилоти таснифи онхо / Б.Х,. Каримов // Идоракунии давлатй. - 2022. - № 4/1 (57). - С. 158-168
3. Каримов Б.Х,. Таъсири цахонишавй ба рушди низоми миллии бахисобгирии мухосибй / Б.Х,. Каримов // Паёми Донишгохи миллии Тоцикистон. Бахши илмхои ицтимой-иктисодй ва цамъиятй. - 2021. - № 4. - С. 169179
4. Каримов Б.Х. Влияние процессов глобализации и цифровизации на национальную систему бухгалтерского учета / Б.Х. Каримов // ЭКОНОМИКА, БИЗНЕС, ИННОВАЦИИ. Сборник статей XXII Международной научно-практической конференции. - Пенза: МЦНС «Наука и Просвещение». -2023. - 200 с., с. 51-54
5. Корягин М.В. Компоненты методологии бухгалтерского учета в странах мира / М.В. Корягин // Международный бухгалтерский учет. - 2014. - № 31 (325). - С. 38-48
6. Корягин М.В. Развитие бухгалтерской отчетности в условиях изменения запросов пользователей / М.В. Корягин // Международный бухгалтерский учет. - 2014. - № 38 (332). - С. 52-63
7. Кутер М.И. Теория бухгалтерского учета: учебник / М.И. Кутер. 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 2007. - 592 с.
8. Рожнова О.В. Актуальные проблемы финансовой отчетности / О.В. Рожнова // Международный бухгалтерский учет. - 2013. - № 15 (261). - С. 2-8
9. Соколов Я.В. Основы теории бухгалтерского учета / Я.В. Соколов. - М. Финансы и статистика, 2033. - 496 с.
10. Чая В.Т., Латыпова О.В. Бухгалтерский учет для экономических специальностей: учеб. пособие / В.Т. Чая, О.В. Латыпова. 2-е изд., стереотип. - М.: КноРус, 2011. - 224 с.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Каримов Бауодур Хасанович - Донишгоуи байналмилалии сайёуй ва соуибкории Тоуикистон, номзади илмуои ицтисоДй, дотсенти кафедраи бахисобгирии мухосибй ва аудит. СуроFа: 734055, Яущурии Тоуикистон, ш. Душанбе, хиёбони Борбад 48/5. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 907-90-82-10.
Сведения об авторе:
Каримов Баходур Хасанович - Международный университет туризма и предпринимательства Таджикистана, кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерского учета и аудита. Адрес: 734055, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Борбад 48/5. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 907-90-82-10.
Information about the author:
Karimov Bahodur Hasanovich - International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, candidate of Economic Sciences, Associate Professor of the Department of Accounting and Auditing. Address: 734055, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Borbad Avenue 48/5. E-mail: [email protected]. Tel.: (+992) 907-90-82-10.
УДК: 336.6
УСУЛХО ВА РОХХОИ ИДОРАКУНИИ ДАРОМАД ВА ХАРОЧ.ОТИ А\ОЛЙ ДАР И1<1ИС()ДИЁТИ БОЗОРГОНЙ
21
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)
Урунбоев Абдумухтор
Урунбаева Нигина Абдумухторовна
Аннотатсия. Дар мацола муаммоцои назариявии тацлили функсияи истемоли Дар шароити ицтисоДиёти бозоргони барраси карДа шуДааст. Нуцтаи назари ицтисоДДонцо ба монанДи Дж. Кейнс, С. Кузнес, Д. Дьюзенберг ва М. ФриДман оиДи ацамияти функсияи истемоли тацциц карДа шуДа, муайян карДа шуДааст, ки Дарауаи истемолии инсон нафацат аз ДаромаДи номиналии он, инчунин аз уое, ки Дар уаДвали ДаромаД ишFол мекунаД вобаста мебошаД. Fайр аз он Дар мацола эътирофи вучуД Доштани ДаромаДи муваццати Дар фарзияи ДаромаДи бефосилаи М. ФирДман оварДа шуДааст.
Дар мацола инчунин намуДцои тамоилоти саДамот аз ДаромаД, яъне аксуламали цархелаи истеъмолкунанДа нишон ДоДа шуДааст. Дар асоси маълумотцои омори маумуи ДаромаДи цар нафар ацоли ва сохтори хароуоти истеъмолии хонавоДацо тацлил карДа шуДааст. Аз руи натиуацои тацлил тамоюли тазйир ёфтани сохтори хароуоти истемолии хонавоДацо муайян карДа шуДа, роццои такмили он нишон ДоДа шуДааст. Fайр аз он Дар мацолаи илми барои пурра инъикос намуДани хароуоти ацоли якчанД нишонДицанДацои иловаги ба монанДи захирацои Дар ихтиёр Доштаи хонавоДацо, хароуотцо барои хариДи мол ва хизматрасоницо пешницоД карДа шуДаанД.
КалиДвожахр: ДаромаДи ацоли, пасанДозцо, хароуоти ацоли, функсияи истемоли, бууаи хонавоДа, уаДвали ДаромаД, субъети ицтисоДи, ДаромаДи Доими, ДаромаДи муваццати, тамоилоти саДамот, сатци зинДагии ацоли, хароуотцои пулии хонавоДацо, хороуоти истемоли.
Барои ицтибос: Урунбоев, А. Усулцо ва роццои иДоракунии ДаромаД ва хароуоти ацоли Дар ицтисоДиёти бозоргони /А. Урунбоев, Н. А. Урунбаева //Паёми молия ва ицтисоД. - 2024. - No. 2(41). - С. 21-27.
МЕТОДЫ И СПОСОБЫ УПРАВЛЕНИЯ ДОХОДАМИ И РАСХОДАМИ НАСЕЛЕНИЯ В РЫНОЧНОЙ ЭКОНОМИКЕ
Урунбоев Абдумухтор
Урунбаева Нигина Абдумухторовна
Аннотация. В статье рассматриваются теоретические проблемы анализа функции потребления в условиях рыночной экономики. Точка зрения таких экономистов, как Дж. Кейнс, Д. Дьюзенберг и М. ФриДман изучил значение функции потребления и опреДелил, что уровень потребления человека зависит не только от его номинального ДохоДа, но и от места, которое он занимает в таблице ДохоДов. Кроме того,в статье признается существование временного ДохоДа в преДложении М. ФриДмана о постоянном ДохоДе.
В статье также показаны виДы тенДенций, связанных с ДохоДами, то есть реакции различных потребителей. На основе статистических Данных был проанализирован общий ДохоД кажДого человека и структура потребительских расхоДов Домохозяйств. По результатам анализа опреДелена тенДенция изменения структуры потребительских расхоДов Домохозяйств и обозначены пути ее совершенствования. Кроме того, в научной статье Для полного анализа расхоДов населения преДложено несколько Дополнительных показателей, таких как ресурсы Домохозяйств, расхоДы на приобретение товаров и услуг.
Ключевые слова: ДохоДы населения, сбережения, расхоДы населения, функция потребления, бюДжет Домохозяйств, таблица ДохоДов, экономический субьект, постоянный ДохоД, временный ДохоД, тенДенции к аварийности, уровень жизни населения, Денежные расхоДы Домохозяйств, потребительские расхоДы.
METHODS AND WAYS OF MANAGING INCOME AND EXPENSES OF THE POPULATION IN THE MARKET ECONOMY
Urunboev Abdumuhtor
Urunbaeva Nigjna Abdumuhtorovna
Annotation. The article discusses theoretical problems of analyzing the consumption function in a market economy. The point of view of economists such as D. Keynes, D. Duesenberg and M. Friedman studied the meaning of the consumption function and determined that the level of human consumption depends not only on his nominal income, but also on the place he occupies in the income table. In addition, the article recognizes the existence of temporary income in D. Friedman's proposal for permanent income.
22
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)
The article also shows the types of trends related to income, that is, the reactions of various consumers. Based on statistical data, the total income of each person and the structure of household consumer spending were analyzed. Based on the results of the analysis, a trend in changes in the structure of household consumer spending was determined and ways to improve it were identified. In addition, the scientific article proposes several additional indicators for a complete analysis of the population's expenses, such as household resources, expenses for the purchase of goods and services.
Key word: population income, savings, population expenses, consumption function, household budget, income table, economic entity, permanent income, temporary income, accident trends, standard of living of the population, household cash expenses, consumer expenses.
Гузориши масъала. Бояд кайд намуд, ки дар вакти тахкики даромад ва хароцоти ахолй чунин мархилахои раванди такрористехсолро аз хамдигар фарк намудан ба максад мувофик аст, аз цумла ташаккулёбй, таксимоти аввала, азнавтаксимкунй, ташаккули даромадхои нихой, истифодаи онхо барои маблаггузории истемолй ва пасандоз. Агар мархилахо дар сатхи оилахои алохида хамчун унсури ибтидоии истемолй ва молу мулкии ахолй мавриди омузиш карор гирад, он гох хацм ва сохтори даромад ва хароцотхоро дар хар як мархалила тавассути пахлухои мухталифи рафтори иктисодии ахолй тафсир кардан мумкин аст. Тахлилхо нишон медиханд, ки агар даромади хамаи гуруххои ахолй баробар ва мутаносибона баланд шавад, дар ин шароит инсон бехтар шудани мавкеи худро хис намекунад, аз хамин лихоз самараи намоишдихй ва майли истемолй доимй мемонад.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Суринов А.Е. кайд менамояд, ки «Даромади цомеа ин арзиш ва кисми ченшавандаи махсулоте мебошад, ки дар давраи муайяни вакт истехсол гардидааст» [13]. Бобомуродов Б.Э. таъкид менамояд, ки «Даромади хоцагии хонаводахоро хамчун арзиши неъматхои моддй ва хизматрасонихое, ки ахолй дар давраи муайяни вакт барои конеъгардонии талаботи худ ва пасандоз (бе гирифтани пасандозхои каблан андухтшуда ва цалби маьлаFхои карзй) истифода мебарад» [1]. Саидов Р.Н. кайд мекунад, ки «Даромадхои пулй дар зиндагии хар як шахрванд накши мухим дошта, сарчашмаи канеъгардонии талаботи номахдуди онхо дониста мешаванд» [10, с.111].
Максади макола - ин омузиши масъалахои даромад ва хароцоти ахолй, нуктаи назари як катор иктисоддонхои цахон оиди истемоли зарурии шахс мебошад.
Мухтавои асосии макола. Дар Паёми навбатии Президента Цумхурии Тоцикистон мухтарам Эмомалй Рахмон 28.12.2023 «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хориции цумхурй» кайд карда шудааст, ки «дар хафт соли охир даромади пулии ахолй 3,3 баробар афзоиш ёфта, аз 37,2 миллиард сомонии соли 2017 ба 112,7 миллиард сомонй дар соли 2023 расид. Музди мехнат беш аз 2 баробар ва андозаи нафакаи нихой 1,9 баробар зиёд гардид» [7].
Барои хамин тахкики даромад ва хароцоти ахолй дар шароити иктисодиёти бозоргонй ахамияти аввалиндарацаро дорад.
Даромади ахолй кобилияти харидории молу хизматрасонихоро тавсиф медихад, нишондихандахои хароцот ва пасандозхо бошанд, таносуби вокеии
истифодаи ин даромадхоро нишон медиханд. Тахлил ва омузиши онхо барои тавсифи шароити зисти ахолй ахамияти калон дорад.
Субъектхои иктисодиёти бозоргонй даромади шахсии худро бо чунин тарз истифода мебаранд: кисми муайяни он барои истеъмол, кисми дигараш бошад барои пасандоз, ки шаклхои пулй ва натуралй дошта метавонад. Ба пасандозхои пулй афзоиши хацми пул дар дасти ахолй, афзоиши гузоштани маблаг ба ташкилотхои молиявю карзй ва когазхои кимматнок (сахмияхо, облигатсияхо, сертификатсияхо ва f.) мансуб мебошанд.
Пасандозхо дар шаклй натуралй чун афзоиши арзиши сармояи асосй (манзил, наклиёт ва f.), захирахои моддие, ки ба ахолй таалук доранд, баён карда мешаванд.
Барои тавсифи вобастагии дарацаи истеъмолй аз сатхи даромад ва дарацаи нарх зариби чандирй аз руи даромад ва нарх истифода бурда мешавад. Он ба чанд фоиз таFЙирёбии (зиёдшавй ва камшавй) истеъмоли ин ё он неъматхоро дар таFЙирёбии андозаи даромад (ё ки дарацаи нарх) нишон медихад. Бузургии зарибии чандирй аз вуцуд доштани вобастагии бевоситаи байни параметрхои тахкикшаванда шаходат медихад, бузургии манфй бошад - вобастагии чаппаи байни онхоро нишон медихад.
Тахкики функсияи истеъмолй дар иктисоди бозоргонй аз цониби Ц.Кейнс OFOЗ шуда буд. У таъкид карда буд, ки истеъмол ин функсияи зиёдшаванда буда, аз хацми даромад, аз цумла аз афзоиши даромад вобастагй дорад.
Хдмзамон, Ц.Кейнс конуни асосии психологиро пешниход менамояд, ки мувофики он, одамон бо зиёд шудани даромади худ майли зиёд намудани хароцоти истеъмолиро доранд, вале нисбатан камтар аз афзоиши худи даромад.
Х,амин тавр, Ц.Кейнс онро асоснок менамояд, ки бо афзоиши даромад хиссаи истеъмолй (майл ба истеъмол) паст мешавад ва хиссаи пасандоз (майл ба пасандоз) зиёд мешавад.
Тахлили функсияи истеъмолй аз цониби олимони дигар низ давом дода шудааст. Тахкики аввалини функсияи истеъмолй бар омори буцаи хонавода асос ёфтааст, ки нафакат гипотезаи Ц.Кейнсро дар бораи алокаи бевоситаи байни истеъмол ва даромад, инчунин гипотезаи паст шудани майлро ба истеъмол дар шароити афзоиши даромад дар давраи муайян тасдик мекунад.
23
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)
Аммо ахамияти функсияи истеъмолй, ки аз цониби Ц.Кейнс пешниход карда шуда буд, аз цониби як катор олимон ба шубха гузошта шуд. Маълумотхои омории Штатхои Муттахидаи Америка, ки аз цониби С.Кузнес дар давраи солхои 1879-1928 цамъ карда шудаанд, нишон доданд, ки таносуби байни даромади ахолй ва истеъмол, ба он нигох накарда, ки даромад бемайлон афзоиш ёфтаааст, каму беш пойдор мондааст.
Кушиши бартараф намудани номутобикии байни омори буцаи хонавода, исботи фарзияи Ц.Кейнс оид ба пастшавии майли истеъмол ва нишондихандахои дарозмухлат, ки аз цониби С.Кузнес пешниход шуда буд, аз тарафи олими дигар-Д.Дюзенберрг давомдода шудааст. Бо акидаи у, дарацаи истеъмолии инсон, нафакат аз даромади номиналии он, инчунин аз цое, ки дар цадвали даромад ишFол мекунад вобаста мебошад. Х,ар як шахс вакте, ки он ба моли босифат дучор мешавад, ки он ба фарди дигар таалук дорад, дар он хавасмандии доимй пайдо мешавад, ки дарацаи истеъмолии худро баланд бардорад. Ин хавасмандиро Д. Дюзенберрг самараи намоишдихй меномад. Сатхи даромади шахс хар кадар паст бошад, ин самара хамон кадар шадидтар мешавад, чунки субъекти иктисодй, ки даромади пастро доро мебошад, зуд-зуд бо молхои сифатан баланд нисбат ба субъекте, ки дар цадвали даромадхо мавкеи баландро дорад, афзалият зохир менамояд. Аз хамин сабаб майли шахс ба истеъмол, нисбат ба шахсе, ки даромади он баландтар аст, зиёд мешавад. Бо афзоиши даромад майли шахсони гурухи аввал ба истеъмол паст мегардад.
Бояд кайд намуд, ки агар даромади хамаи гуруххои ахолй баробар ва мутаносибона баланд шавад, дар ин шароит инсон бехтар шудани мавкеи худро хис намекунад, аз хамин лихоз самараи намоишдихй ва майли истеъмол доимй мемонад.
Сахми арзандаро дар коркарди ин самт М. Фридман гузоштааст, ки он фарзияи даромади доимиро (бефосиларо) пешниход намудааст. У истеъмоли зарурии шахсро ба ду гурух чудо менамояд, яке аз он рафтори мукаррарии шахсро инъикос менамояд (истеъмоли доимй, дигарй бошад - омилхои цориро (истеъмоли гузарандаро). Истеъмоли доимй бо даромади доимй алокаманд мебошад, вале истеъмоли доимй ба истеъмоли цорй мувофикат намекунад. Сабаби асосии он дар ташаккулёбии истеъмоли цорй мебошад, ки дар он омилхои муваккатй иштирок мекунанд, ки ба истеъмол таъсир мерасонанд.
Дар асоси фарзияи даромади бефосилаи М. Фридман, мавке вуцуд дорад, ки дар субъектхои алохида хароцотхои истеъмолии худро, новобаста аз даромади цорй (чун дар конуни Ц. Кейнс) аз даромади
доимй ташаккул медихад ва кушиш менамояд, ки дар давоми хаёти худ дарацаи якхелаи истеъмолиро таъмин намояд.
Аз ин бар меояд, ки даромади доимй (бефосила) даромаде мебошад, ки истеъмолкунандагон дар давоми муддати дароз умедвор хастанд. Ин намуди даромад аз руи хамаи намудхои даромадхо, яъне дороии воситахо (сахмия, облигатсия, амволи Fайриманкул) ва сармояи инсонй (саломатй, кобилият, дарацаи тахассусй ва f.) муайян карда шудааст. Дар баробари даромади бефосила, М.Фридман вуцуд доштани даромади гузарандаро (муваккатиро) эътироф мекунад, яъне даромад, ба мисли беморй, бухрон дар сохае, ки кормандон шуFл доранд.
Даромади муваккатй - ин кисми даромади мацмуй мебошад, ки субъектхои иктисодй барои нигох доштани он дар онда умедвор нестанд. Ин тамоюли тасодуфии даромад мебошад, ки онро садамот меноманд. Дар иктисодиёт се намуди тамоилоти садамот аз даромад вуцуд дорад, ки ба онхо аксуламали хархелаи истеъмолкунанда сабаб шуда метавонад: муваккатй (тасодуфй), бефосила ва интизорй дар оянда.
Садамоти муваккатй (тасодуфй) - ин садамоте мебошад, ки таFЙирёбии даромади цории давраи аввал ба хароцот таъсир намерасонад, зеро кисми зиёди даромад барои пасандоз равона карда мешавад. Мисол, агар субъекти сарфакор бо лотерея маблаFи калонро бурд карда бошад, эхтимол аст, ки у хамаи онро якбора хароцот накарда ба даври дароз цудо менамояд.
Садамоти бефосила (пермантентй) - садамотхое ба хисоб мераванд, кидар онхо даромадхои давраи якум ва дуюм зиёд ё кам мешаванд. Дар ин шароит истеъмол низ бо таносуби якхела таFЙир меёбад. Ба ин интихоб шудан ба вазифаи баланд мисол шуда метавонад.
Дар оянда интизор шудан - ин садамотхое мебошанд, ки даромад дар давраи аввал таFЙир намеёбад ва дар давраи дуюм бошад, хароцотхои истеъмолй таFЙир меёбанд. Масалан, агар субъект интизори мансаби баланди хизматй бошад, мумкин аст, ки эхтимоли зиёдтар гирифтани воситахои пулй цой дошта бошад.
Дар вакти омузиши сатхи зиндагии ахолй Агентии омори назди Президента Цумхурии Тоцикистон нишондихандахои муайян, аз цумла мацмуи даромади хар нафар ахолй ба хисоби миёна; истифодаи мацмуи даромади ахолй; сохтори хароцоти истеъмолии хонаводахо; истеъмолоти хурокворй ба хар нафар ахолй; даромад ва хороцоти пулии ахолиро тахия кардааст, ки мавриди истифода карор мегирад (цадвали 1).
Цадвали 1.-Мачмуи даромади хар нафар ахолй ба хисоби миёна
Нишондихандахо Солхо
2000 2012 2017 2019 2020 2021
Х,амагй, сомонй 16,90 258,81 374,12 475,72 518,19 794,2
аз он цумла
24
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)
даромади мехнати, сомони 5,70 111,13 177,63 217,93 213,37 341,78
% 33,7 42,9 47,5 45,81 41,2 43,0
нафака, ёрдампули, 0,20 12,13 24,8 30,82 38,81 41,65
Давоми цадвали 1.
стипендия, сомони
% 1,2 4,7 6,6 6,5 7,5 5,2
пардохтхои цуброни, аз цумла кумакхои башардустона, сомони 0,05 0,5 0,17 0,08 3,56 17,85
% 0,3 0,2 0,1 0,02 0,7 2,2
Даромад аз моликият, сомони 0,01 0,19 0,38 0,75 23,25 17,16
% 0,1 0,07 0,1 0,16 4,4 2,2
Даромад аз фуруш мулки Fайриманкул, сомони 0,04 0,36 0,39 0,44 1,71 4,83
% 0,2 0,14 0,10 0,10 0,3 0,6
Даромад аз хоцагии ёрирасони шахси, сомони 8,47 50,70 19,90 23,02 36,75 42,45
% 50,2 19,6 5,3 4,3 7,1 5,3
Дигар даромадхои пули (аз цумла даромад аз фаъолияти тицорати ва мустакилонаи касби), сомони 2,43 83,80 150,77 202,68 203,68 328,43
% 14,3 32,4 40,3 42,61 39,3 41,4
Манбаъ: Х,исоби муаллифон дар асоси маълумоти омори солонаи Чумхурии Тоцикистон. Агентии омори
назди Президента Чумхурии Тоцикистон, Душанбе.- 2022.- С.114-122.
Маълумотхои цадвали 1 нишон медиханд, ки агар дар соли 2000 даромад ба хар нафар ахолии Тоцикистон 16,90 сомониро ташкил карда бошад, дар соли 2022 ин нишондиханда то 794,2 сомони расидааст, ки нисбат ба соли 2000 777,3 сомони зиёд мебошад.
Нисбатан, вазни хоси баландро дар соли 2000 даромад аз хоцагии ёрирасони шахси ташкил карда бошад (50,2%), пас ин нишондиханда дар соли 2022 то 5,3% кам шудааст, ки сабаби асосии он баланд шудани вазни хоси даромади мехнати, нафака, ёрдампули ва даромад аз фаъолияти тицорати ва мустакилонаи касби мебошад. Хоцагихои ёрирасони шахси сарчашмаи доимии ташаккулёбии даромадхои ахоли мебошанд. Вобаста ба ин, хиссаи даромад аз хоцагихои ёрирасони
хоцагихои мазкур бояд зиёд карда шавад. Мухаккики масоили вобаста ба даромадхои ахоли - Саидов Р.Н. дар яке аз маколахои илмии худ кайд менамояд, ки рушди хоцагихои ёрирасони шахси самти афзалиятноки таъмини шуFли назарраси ахоли, халли мушкилоти барзиёдии кувваи кори нисбати цойхои кори, пешрафти истехсолоти хоцагихои ахоли, кохишдихии сатхи арзиши зиндаги ва дар нихоят, баландбардории сатхи зиндагии ахолии дехот баромад менамояд [11, с.124,126]. Агар даромад аз фаъолияти тицорати ва мустакилонаи касби (даромад аз сохибкори) дар соли 2000-ум 14,3% цамъи даромади ахолиро ташкил карда бошад, пас дар соли 2022 вай то 41,4% афзоиш ёфтааст.
шахси дар сохтори даромадхои ахоли аз мавкеи рушди
Ч,адвали 2.-Сохтори хароцоти истеъмолии хонаводауо, %
Номи хароцотхо Солхо
2010 2015 2017 2018 2019 2020 2022
Хароцоти истеъмолй-хамагй 100 100 100 100 100 100 100
аз цумла:
1.Хароцот барои хариди хуроквори 64,0 57,7 54,1 52,4 53,9 62,0 62,2
а) хароцот барои хариди махсулоти истеъмолии хонавода 98,9 98,4 98,2 98,0 97,2 98,8 98,0
аз он
барои хариди нон ва махсулоти нони 35,4 33,8 29,2 29,1 29,5 31,1 28,5
картошка 4,1 3,6 5,0 3,97 3,4 3,3 2,7
сабзавот ва полизи 9,1 9,2 10,5 9,04 10,1 8,2 9,1
мевацот ва буттамева 5,0 6,0 5,6 6,0 5,1 5,0 6,2
гушт ва махсулоти гушти 15,1 16,5 15,9 17,2 17,2 21,2 21,7
мохи ва махсулоти мохи 0,2 0,25 0,3 0,4 0,4 0,9 0,7
25
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)
шир ва махсулоти ширй 3,8 3,56 3,6 4,0 4,1 4,6 4,1
канд ва махсулоти каннодй 11,5 11,2 11,5 11,2 10,2 6,3 5,4
тухм 1,41 2,7 2,7 2,9 2,9 3,5 3,5
равFани растанй 9,8 9,1 9,7 9,7 8,9 9,1 10,0
чой, кахва, нушокихои беспиртй 3,1 2,0 2,5 2,7 2,7 4,1 3,4
б) Харочоти таоми берун аз хона 1,1 1,6 1,7 2,0 2,8 1,1 2,2
2. Харочоти хариди нушокихои спиртдор 0,1 0,05 0,2 0,1 0,1 0,2 0,2
3. Харочоти хариди молхои Fайриозука 24,4 26,4 29,1 31,5 29,0 26,9 28,6
аз чумла барои хариди: либос, пойафзол, руйчой, газвор 29,6 37,3 36,1 33,62 33,7 30,5 36,2
масолехи бинокорй 18,5 13,1 15,7 16,44 14,2 3,2 5,0
сузишворй 3,9 5,52 4,9 3,82 4,5 15,1 11,0
мол ва асбобу анчоми рузгор, мебел 13,4 12,6 12,4 12,52 12,3 3,3 8,1
доруворй 7,2 12,2 9,9 9,9 9,7 7,1 3,5
молхои тиббй ва анчоми гигиенаи шахсй 0,6 1,7 1,8 1,74 1,9 1,2 2,3
тамоку
чарчинворй ва дигар молхо 0,7 0,5 0,4 0,44 0,4 0,1 0,3
4. Харочоти пардохти хизматрасонй 11,50 14,7 15,3 16,0 17,1 10,8 9,2
аз он чумла 8,2 13,4 8,5 7,8 6,8 7,4 4,1
хизмати маишй
хизмати манзилй-комуналй 34,4 33,7 34,6 36,0 34,4 33,8 35,9
хизмати муассисаи маданй 0,2 0,3 0,2 0,7 0,2 0,03 0,1
хизмати алока 12,3 12,5 10,5 10,9 11,1 14,3 12,9
хизмати наклиёти мусофирбар 34,7 28,3 27,2 26,8 26,8 6,9 12,7
хизмати системаи маориф 4,7 8,4 9,6 8,6 9,7 3,8 1,8
дигар хизматхо 5,5 3,9 9,3 9,2 11,0 33,7 42,5
Манбаъ: Х,исоби муаллифон дар асоси маълумоти омори солонаи Чумхурии Точикистон. Агентии омори назди Президента Чумхурии Точикистон, Душанбе.- 2022.- С.114-122.
Аз тахлили чадвал маълум мегардад, ки кисми зиёди харочоти истеъмолиро хонаводахо барои хариди хурокворй сарф менамоянд. Ин нишондиханда дар давоми давраи тахлилй кариб ки таFЙир наёфтааст. Бояд кайд намуд, ки хонаводахо зиёда аз 98,0 фоизи харочот барои хариди хуроквориро барои хариди махсулоти истеъмолй сарф мекунанд. Дар соли 2022 харочоти хонаводахо барои хариди нон ва махсулоти нонй нисбат ба соли 2010 ба 6,9 фоиз кам шудааст. Сабаби асосии он зиёд шудани харочоти хонаводахо барои хариди хуроквории тазонокиаш баланд, аз чумла гушт ва махсулоти гуштй ба 6,6%, шир ва махсулотхои ширй - ба 0,3%, тухм - ба 2,1% зиёд шудааст.
Бояд кайд намуд, ки нишондихандахои номбаршуда харочоти ахолиро пурра инъикос карда наметавонанд. Аз хамин лихоз, пешниход карда мешавад, ки дар вакти омузиши харочоти ахолй нишондихандахои зерин низ илова карда шаванд:
- захирахои дар ихтиёрдоштаи хонаводахо - ин маблата пулй мебошад, ки хонаводахо барои таъмини харочотхои худ ва ташкили пасандозхо дар давраи тахкик дар ихтиёр доранд, инчунин арзиши
даромадхои натуралии махсулоти озукаворй ва имконияти пешниход намудани имтиёзхои натуралиро дар назар дорад;
- харочотхои пулии ахолй, харочотхоро барои хариди мол ва пардохти хизматрасонихо, пардохтхои хатмй ва хархела (андозхо ва бочхо, пардохти сугурта, пардохтхо ба ташкилотхои чамъиятй ва корпоративй,фоизи карзхо ва f.), пасандозхо, хариди асъори хоричй дар бар мегирад. Пасандозхо аз афзоиши (камшавии) амонатхо дар суратхисоби шахрвандон, харочотхо барои хариди коFазхои кимматнок, амволи Fайриманкул, тагйирёбии маблагхо дар суратхисоби сохибкорони фардй, карздорй аз кредит мебошанд;
- харочотхои пулии хонаводахо, маблата хакикии харочотро аз чониби аъзохои хонаводахо дар давраи тахкикот нишон медиханд.
- харочотхои истеъмолии хонаводахо кисми харочотхои пулй буда, барои хариди махсулотхои истеъмолй ва хизматрасонихо равона карда шудаанд. Харочотхои истеъмолй аз харочотхо барои хариди махсулоти озукаворй (дар бар гирифтани таом берун аз хона), нушокихои спиртдор, хариди молхои
26
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2 (41)
Fайриозука ва пардохти хизматрасонй иборат мебошанд. Ба таркиби онхо хароцотхо барои хариди асари санъат, антикафурушй ва маснуоти заргарй, пардохти арзиши масолех, корхои сохтмонй ва
таъмири асосии бинохои зист ва ёридиханда, ки чун инвеститсия ба сармояи асосй хисобида мешаванд, дохил карда намешаванд.
АДАБИЁТ:
1. Бобомуродов Б.Э. Захирауои молиявии хонаводауо уамчун омили рушди устувор. Монография / Б.Э. Бобомуродов. - Душанбе, 2022. - 167 сах.
2. Болотин Б. Разрыв в доходах населения: данные мировой статистики / Б. Болотин // Мировая экономика и международные отношения. - 2005, №7.
3. Васиев, Ф.М. Стратегия развития занятости населения Республики Таджикистан / Ф.М. Васиев. - Душанбе, 2010.
4. Генкин Б.М. Экономика и социология труда / Б.М. Генкин. - М: Норма; ИНФРА-М, 1998.
5. Кейнс Д. Общая теория занятости, процента и денег / Д. Кейнс. - Москва, 1978.
б.Омори солонаи Думхурии Тоцикистон. Агентии омори назди Президента Думхурии Тоцикистон, Душанбе.-2022.- 414 с.
7. Паёми Президенти Думхурии Тоцикистон ба Мацлиси Олии ДТ, 28 декабри 2023 с.
8. Рахматов Б.К. Масъалауои назариявии алокамандии даромади ауолй бо сатуи зиндагй (дар мисоли маълумотуои Думхурии Тоцикистон): дисс. н.и.и / Б.К. Рахматов. - Душанбе, 2019. - 184 сах.
9. Рофе, А.И., Жуков А.Л. Теоретические основы экономики и социологии труда / А.И. Рофе, А.Л. Жуков. - Москва, 2019.
10. Саидов Р.Н. Арзёбии даромадхо ва хароцотуои пулии ахолии камтаъмин ва бештартаъмин / Р.Н.Саидов // Паёми молия ва иктисод. 2023. № 3 (37). С.109-120.
11. Саидов Р.Н. Оценка жизнеспособности источники формирования доходов населения в Республике Таджикистан / Р.Н. Саидов // Финансово-экономический вестник Таджикского государственного финансовоэкономического университета. - Душанбе, 2020. - № 4 (24). - С.122-129.
12. Слезингер Г.Э. Труд в условиях рыночной экономики / Г.Э. Слезингер. - М: ИНФРА-М, 2016.
13. Суринов А.Е. Статистика доходов населения / А.Е. Суринов. - М: ЗАО «Финстатинформ», 2001. - С.3.
14. Тоцикистон: 32 соли Истиклолияти давлатй. Мацмуаи оморй. Агентии омори назди Президенти Думхурии Тоцикистон. - Душанбе, 2023. - С. 189-197.
15. Трунин, С.Н. Экономика труда / С.Н. Трунин. - М: Экономика, 2009.
Маълумот дар боран муаллифон:
Урунбоев Абдумухтор - номзади илмуои иктисодй, дотсенти кафедраи тахлили иктисодй ва омори ДДМИТ. СуроFа: 734067, Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. Телефон: 988217644
Урунбаева Нигина Абдумухторовна - номзади илмхои иктисодй, дотсенти кафедраи иктисоди корхонахо ва сохибкории ДДМИТ. СуроFа: 734067, Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. Телефон: 971236023. E-mail: urunbaevan@list. ru
Информация об авторах:
Урунбоев Абдумухтор - кандидат экономических наук, доцент кафедры экономического анали за и статистики ТГФЭУ. Адрес: Республика Таджикистан, 734067, г. Душанбе, улица Нахимова, 64/14. Телефон: 988217644
Урунбаева Нигина Абдумухторовна - кандидат экономических наук, доцент кафедры экономики предприятий и предпринимательства ТГФЭУ. Адрес: Республика Таджикистан, 734067, г. Душанбе, улица Нахимова, 64/14. Телефон: 971236023. E-mail: urunbaevan@list. ru
Information about the authors:
Urunboev Abdumuhtor - candidate of economical sciences, associate professor of the department of economic analysis and siatics, TSFEU. Address: Nahimov street 64/14, 734067, Dushanbe. Phone: 988217644
Urunbaeva Nigjna Abdumuhtorovna - candidate of economical sciences, associate professor of the department of economics of enterprises and entrepreneurship, TSFEU. Address: Nahimov street 64/14, 734067, Dushanbe. Phone: 971236023. E-mail: [email protected]
27