Научная статья на тему 'Усиление экономического нажима советского правительства на дехканские хозяйства в Узбекистане (1927–1929 годы)'

Усиление экономического нажима советского правительства на дехканские хозяйства в Узбекистане (1927–1929 годы) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
27
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
сельское хозяйство / коллективизация / Закон о земле / кооперация / кулацкие хозяйства / зажиточные хозяйства / налоговая политика / кредит / колхоз / совхоз / единый сельскохозяйственный налог. / agriculture / collectivization / Land law / cooperation / kulak farms / prosperous farms / tax policy / credit / collective farm / state farm / unified agricultural tax.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Дилшодбек Ахмедов

В данной статье рассматривается политика экономического нажима советского государства по отношению к предпринимательским крестьянским хозяйствам, отнесенных к «кулацким» хозяйствам, накануне сплошной коллективизации сельского хозяйства в Узбекистане. Проведен анализ нормативно-правовых основ экономического ограничения и вытеснения кулацких хозяйств, приведены обобщенные данные о количестве крестьянских хозяйств, обложенных индивидуальным сельскохозяйственным налогом по Узбекистану.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Strengthening of the economic pressure of the soviet government on dehkan farms in Uzbekistan (1927–1929)

This article examines the policy of economic pressure of the Soviet state in relation to entrepreneurial peasant farms, referred to as “kulak” farms, on the eve of the complete collectivization of agriculture in Uzbekistan. The analysis of the regulatory and legal bases of economic restriction and displacement of kulak farms is carried out, and generalized data on the number of peasant farms subject to individual agricultural tax in Uzbekistan are presented.

Текст научной работы на тему «Усиление экономического нажима советского правительства на дехканские хозяйства в Узбекистане (1927–1929 годы)»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Strengthening of the economic pressure of the soviet government on dehkan farms in Uzbekistan (1927-1929)

Dilshodbek AKHMEDOV1

Andijan State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021 Received in revised form 20 April 2021 Accepted 15 May 2021 Available online 25 June 2021

Keywords:

agriculture, collectivization, Land law, cooperation, kulak farms, prosperous farms, tax policy, credit,

collective farm, state farm,

unified agricultural tax.

This article examines the policy of economic pressure of the Soviet state in relation to entrepreneurial peasant farms, referred to as "kulak" farms, on the eve of the complete collectivization of agriculture in Uzbekistan. The analysis of the regulatory and legal bases of economic restriction and displacement of kulak farms is carried out, and generalized data on the number of peasant farms subject to individual agricultural tax in Uzbekistan are presented.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Узбекистонда дехдон хужаликларига кдрши совет хукумати иктисодий босимининг кучайиши (1927-1929 йиллар)

_ АННОТАЦИЯ_

Калит сузлар:

кишлок; хужалиги,

коллективлаштириш,

Ер тугрисидаги ;онун,

кооперация,

кулок; хужалиги,

бадавлат хужаликлар,

соли; сиёсати,

кредит,

колхоз,

совхоз,

ягона кишлок; хужалик солиги.

Ушбу ма;олада кишлок; хужалигини ёппасига коллективлаштириш арафасида Узбекистонда "кулок;" деб тавсиф-ланувчи тадбиркор дехкон хужаликларига нисбатан совет давлатининг и;тисодий босим сиёсати ёритилган. "Кулок;" хужаликларини и;тисодий жихатдан чеклаш ва си;иб чи;аришнинг меъёрий-хукукий асослари тахлил этилиб, Узбекистон буйича индивидуал соли; мажбурияти юкланган дехкон хужаликлари микдори буйича умумлаш-тирилган маълумотлар берилган.

Researcher, Andijan State University. Andijan, Uzbekistan

Усиление экономического нажима советского правительства на дехканские хозяйства в Узбекистане (1927-1929 годы)

АННОТАЦИЯ_

В данной статье рассматривается политика экономического нажима советского государства по отношению к предпринимательским крестьянским хозяйствам, отнесенных к «кулацким» хозяйствам, накануне сплошной коллективизации сельского хозяйства в Узбекистане. Проведен анализ нормативно-правовых основ экономического ограничения и вытеснения кулацких хозяйств, приведены обобщенные данные о количестве крестьянских хозяйств, обложенных индивидуальным сельскохозяйственным налогом по Узбекистану.

налог.

1927 йил декабрда булиб утган ВКП(б)нинг XV съезди мамлакатда ;ишло; хужалигини ривожлантиришга катта эътибор ;аратди. Цишло; хужалиги ривожининг паст даражаси ;айд этилган холда, Сталин томонидан ;илинган Марказий Комитет хисоботида ва В.М. Молотов томонидан ;илинган "Цишлокдаги ишлар тугрисида" маърузада "дехкон хужаликларини бос;ичма-бос;ич кооперациялаштириш ор;али майда, тар;о; дехкон хужаликларини йирик ишлаб чи;ариш жамоаларига бирлаштириш, бунинг учун ерга ишлов беришни машиналаштириш ва интенсивлаштириш асосида ерлардан коллектив асосда фойдаланишни ташкил этиш, умумлашган ;ишло; хужалик мехнатини рагбатлантириш" биринчи навбатдаги вазифа сифатида кун тартибига ;уйилди. Шунингдек, дехкон хужаликларини кооперациялаштириш "муло;от жараёни ор;али хам, ишлаб чи;аришни ;айта ташкил этиш ва бирлаштириш йули билан -янги технологиялар (машиналаштириш, электрлаштириш) асосида катта давлат и;тисодиётига айлантирилиши" таъкидланди. Айни пайтда, йирик коллектив хужаликларга утилиши "фа;ат мехнаткаш дехконларнинг розилиги билангина амалга ошиши" [1. 299] алохида ;айд этилган эди. Коллективлаштириш суръати, уни якунлаш муддатлари ха;ида съезд ;арорларида белгиланмаган эди.

Партия съездида коллектив хужалик курилиши ва умуман, ;ишло; хужалигини юксалтиришга кумаклашиш ма;садида бир ;атор чора-тадбирлар, жумладан, пудрат шартномаси, ;ишло; хужалиги кредити ва машиналар билан таъминлаш ор;али ;ишло; хужалигини ривожлантиришни давлат томонидан режали тартибга солиб бориш кузда тутилган. Кооперация курилишига - хам истеъмол, хам хунармандчилик-саноат, айни;са, ;ишло; хужалик кооперациясини ривожлантириш ва мустахкамлашга катта ахамият берилди. Бу кооперацияларга барча камбагаллар ва урта хол дехконларнинг аксариятини жалб этилишини англатарди. Бош;а чора-тадбирлар хам ушбу вазифаларга буйсундирилди, чунончи, соли; сиёсати, ер тузиш ва ердан фойдаланиш, маданий-маърифий ишлар. дехконларнинг узаро ёрдам жамиятларини ташкил этиш ва мустахкамлаш, ;ишло; хужалигида ёлланма мехнатдан фойдаланишда ;онун хужжатларига риоя ;илиш кабиларга эътибор кучайтирилди. ВКП(б) XV съездининг "Цишлокдаги ишлар

146

Ключевые слова:

сельское хозяйство,

коллективизация,

Закон о земле,

кооперация,

кулацкие хозяйства,

зажиточные хозяйства,

налоговая политика,

кредит,

колхоз,

совхоз,

единый

сельскохозяйственный

тугрисида" резолюциясида "Пролетар давлатнинг бутун сиёсати - молиявий, соли;, кредит ва умуман и;тисодий сиёсати барча мавжуд чора-тадбирлар ор;али кишлок камбагаллари ва урта хол синф катламларини ;уллаб-;уввватлашга хамда кишлок хужалиги буржуазиясининг эксплуатацион интилишларини турли йуллар билан чеклашга каратилиши" [1. 294] айтилган эди.

Цуло;ларни чеклаш ва сикиб чикариш сиёсати, шунингдек, дехконларнинг бадавлат кисмини таъкиб этиш партиянинг VIII съезди (1919 йил) дан буён амалга оширилиб келар эди. Ушбу съездда кабул килинган РКП(б) Дастурида кайд этилганидек, партиянинг кулоклар буйича сиёсати "эксплуататорликка мойиллигига карши курашда ва совет сиёсатига каршилигини бостиришда" намоён булиши белгиланган эди [2. 88].

Совет давлатида фукаролар уруши тугаганидан кейин, янги иктисодий сиёсат эълон килиниши муносабати билан, совет хукумати савдо ва тадбиркорлик эркинлигига, кишлок хужалигини тиклаш учун кулок хужаликларининг хамда кишлокнинг бадавлат катламлари хужалик тажрибаларидан фойдаланишга йул очиб берди ва бунга имкониятлар яратилди. Бирок бунга карамай, НЭП шароитида хам кулок хужаликларини чеклаш шиоридан воз кечилмади. Бу сиёсат айникса партиянинг XV съездидан кейин айникса кучайтирилди, партиянинг вазифа-ларидан бири сифатида кулокларга карши катъий хужумга утиб, "кишлокда капитализмнинг ривожланишини чекловчи ва дехкон хужаликларини социализм томон етакловчи бир катор янги чора-тадбирларни кабул килиш зарур", деб хисобланган [3. 154].

ВКП(б) МК нинг 1926 йил Апрель пленумида кабул килинган "Хужалик холати ва хужалик сиёсати хакида"ги карорида бадавлат кулок хужаликларидан олинадиган солик микдорини тобора ошириб бориш зарурлиги алохида таъкидланди [4. 319-320]. Бу карорга кура 8 фоиз бадавлат хужаликлар барча кишлок хужалик солиги суммасининг 34 фоизини тулаши лозим эди [5. 249].

1927-1929 йилларда совет партия-давлат рахбарияти томонидан амалга оширилган чора-тадбирлар якин келажакда коллективлаштириш ва кулокларни батамом йук килишга утиш сиёсатига каратилди. 1928 йилнинг бахорида СССР Ер ишлари халк комиссарлиги ва "Колхозцентр" томонидан дехкон хужаликларини коллективлаштириш буйича беш йиллик режа лойихаси ишлаб чикилди, унга кура беш йиллик режа охирида, яъни 1933 йилга келиб колхозларда 1,1 миллион дехконларни бирлаштириш (жами дехконларнинг 4% и) кузда тутилган эди. Цишлок хужалиги кооператив уюшмалари Иттифоки томонидан 1928 йилнинг ёзида ишлаб чикилган беш йиллик режа лойихасида эса карийб 3 миллион кишини (12%) коллективлаштириш мулжалланган. 1929 йил бахорида тасдикланган беш йиллик режада эса 4 - 4.45 миллион дехкон хужаликларини (16-18%) колхозларга киритиш кузда тутилди.

Коллективлаштиришни авж олдириш, бошка тадбирлар билан бир каторда, кулокларга ва дехконларнинг бадавлат кисмига карши кескин кураш бошлашни англатар эди. Хужум барча йуналишлар буйича олиб борилди. Ердан фойдаланиш ва ер тузишни бошкариш сохасида ВКП(б) XV съезди "ер ижараси кулок унсурларининг усиб боришига таъсир курсатаётган районларда" ижарага берилаётган кер майдонларини узлуксиз кискартириб бориш сиёсатини юритишни тавсия килди [1. 308].

Ижара муддати бир экин мавсуми билан чегаралаб дуйилди, лекин унинг муддати 6 йилдан ошиб кетмаслиги лозим эди. Дехдонларга ерни ижарага бериш тугрисидаги донунни бузиш датъиян ман этилди. Давлат фондидаги ерларни фадат камбагал-батракларга ижарага беришга рухсат этилди. Айни пайтда, XV съезди дишлод хужалиги кооперациясининг ривожланишига ёрдам берадиган ердан фойдаланишнинг бундай шаклларини (даровсиз экин ерлари, турар жойлар ва хужалик биноларини ижарага бериш) хар томонлама ривожлантиришни дуллаб-дувватлади. Бунда "йирик ер майдонларини ажратиб бериш амалиётини чеклаш ва дулод элементларининг купайишига олиб келадиган холатларда бундай амалиётларни бутунлай тухтатиш" илгари сурилди [1. 308].

Бу курсатмаларни бажариш асносида дулод хужаликларида ердан фойдаланишни чекловчи бир датор донунлар ва бошда меъёрий хужжатлар дабул дилинди. 1928 йилнинг март ойида Бутуниттифод МИК хузуридаги ер масалалари буйича олий назорат коллегиясининг "Мехнатсиз даромад топаётган шахсларнинг ердан фойдаланиши тугрисида" дарори дабул дилинди. Унда мехнатсиз топилаётган даромад асосий тирикчилик манбаи булган ердан фойдаланувчилар энди мехнаткаш хужаликлар тоифасига кирмаслиги, шу боис улар ердан фойдаланиш худудига эга эмаслиги курсатилди. Кулод деб аталган бундай хужаликлардан ортидча ерлар тортиб олиниб, камбагал дехдонларга берилди.

1928 йил 15 декабрда СССР Марказий Ижроия Комитети IV чадирид 4-сессиясида "Ер тузиш ва ердан фойдаланишнинг умумий доидалари" номли ер тугрисидаги умумиттифод донунини дабул дилди [6. 96-108]. Конуннинг асосий мазмуни хужалик юритишнинг коллектив, ижтимоий шаклларини рагбатлантириш, ер муносабатларида камбагал ва уртахол дехдон хужаликлари манфаатларини химоя дилиш ва дулод хужаликларининг ердан фойдаланишни чеклашга даратилган эди. Конунда дишлод хужалик коллективларига, шунингдек, камбагал ва кам дувватли уртахол дехдон хужаликларига ерга эга булиш ва ундан фойдаланишда имтиёзли худудлар берилган.Конуннинг 8-бандига кура, бундай хужаликларга энг яхши ва дулай жойлардан ер берилиши курсатилган эди. Сайлов худудидан махрум этилган шахсларга эса ер охирги навбатда ва унумсиз жойлардан ажратилиши курсатилди.

Конунда ердан фойдаланувчилар уртасида ерни дайта тадсимлаш дуйидаги холатлардагина мумкин экани таъкидланган:

а) ердан жамоа шаклида фойдаланиш тартибига ега булган жамиятларда махсус донун хужжатларида белгиланган муддатларда;

б) ердан фойдаланишнинг бошда тартибига эга булган хужаликларга ва ердан умумий фойдаланиш жамиятлари таркибига кирмайдиган хужаликларга фадат дуйидаги холларда: ердан фойдаланиш хужалик юритишнинг илгор шаклларига утилган холатларда, бунда дулодларга дарши кураш эътиборга олинган холда, ер давлат ва жамоат эхтиёжлари учун олиб дуйилган холларда (14-модда).

Куриниб турганидек, донундаги ердан фойдаланиш тартиби яддол дарама-дарши характерга эга булиб, у дулод хужаликларини идтисодий чеклаш ва сидиб чидаришга даратилган эди.

Ер тугрисидаги донуннинг бошда моддалари хам юдоридаги гояларга йугрилган эди. Ер тузиш ва бошдариш ахамиятини белгилаб, донуннинг "дишлод хужалигининг умумий юксалишига, кооперация дурилиши хамда коллектив-

148

лаштиришга хисса кушиши лозим" (15-модда) лиги таъкидланган. Ер масаласидаги узгаришлар аввало, ер тузувчилар хамда давлат органлари томонидан утказилиши, бундан ташкари, "кулокларнинг тажовузкор интилишларини чеклаш" буйича мажбурий ер бошкаруви иттифокдош республикалар конун хужжатларида белгиланган тартибларда амалга оширилиши курсатилди (16-модда).

Цонуннинг махсус булимлари (V и VI) ердан фойдаланишнинг коллектив ва бошка жамоавий шаклларини, шунингдек, совхозларни рагбатлантириш чора-тадбирларини белгилаб берди. Бу каби хужаликларни кредит, кишлок хужалиги машина ва ускуналари билан таъминлаш, ер конунчилигини юритиш ва ер таксимлашда бир катор имтиёзлар берилди.

"Ер тузиш ва ердан фойдаланишнинг умумий коидалари"да ерни ижарага беришнинг катъий тартиби белгиланган булиб, унда ерни кулок хужаликларига ижарага бериш катъий таъкикланган. Агар бундай битим тузилса, тегишли кишлок советлари бу шартномани руйхатдан утказишдан бош тортиши, ижарага берилаётган ер участкаси эса ер-судлов органлари карори билан олиб куйилиши курсатилди.

Ёлланма мехнатдан фойдаланиш хам махсус конун хужжатлари билан чеклаб куйилди. Маълумки, ВКП(б)нинг XV съездида "кулок типидаги хужаликларда кишлок хужалиги ишчилари ва аёл ишчиларига нисбатан мехнат кодексини изчиллик билан татбик этилишини таъминлаш, мехнат кодексини бузувчиларни катъий жавобгарликка тортиш" буйича курсатмалар берилган эди [1. 308]. "Ер тузиш ва ердан фойдаланишнинг умумий коидалари" конунида курсатиб утилганидек, дехкон хужаликларида ёлланма мехнатдан фойдаланиш факат хужаликнинг мехнатга ярокли аъзоларининг бевосита иштирокида ва ёлланма мехнат факат ёрдамчи хусусиятида булгандагина мумкин эди. Бу курсатма аввало бадавлат хужаликларда ёлланма мехнатдан фойдаланиш куламини кискартиришга мулжалланган эди. Цонунда бунинг устидан Мехнат инспекцияси хам, кишлок советлари хам каттик назорат олиб боришининг белгиланиши хам бежиз эмасди.

Цонунда ердан фойдаланиш жамоалари ва кишлок советлари уртасидаги муносабатлар хам тартибга солинган. Жумладан, кишлок советлари ер жамоалари умумий йигилиши (йигин) да чикарилган, давлат юкори органларининг конун ва фармойишларига зид булган ёки ердан фойдаланиш буйича камбагаллар манфаатларини бузган карорларни тухтатиш ва бекор килиш хукукига эга эди. Советларга сайлов хукукидан махрум килинган кишилар ва кулоклар ер жамоаси аъзоси булсалар-да, жамоа йигинларида хал килувчи овозга эга эмас эдилар ва ер жамоаларининг сайланадиган органларига сайланишлари мумкин эмас эди. Цонунда алохида эслатма билан ер жамоаларининг вояга етмаган, лекин мустакил хужалик эгаси булган аъзолари "агар улар хужалигида кулоклар булмаса, жамоанинг тула хукукли аъзоси сифатида тан олиниши" кайд этилган эди [6. 106].

Кейинчалик, кулок хужаликларига карши хужум кучайиб бораётгани ва ер жамоаларида кулокларнинг овоз бериш хукукининг бекор килинишини эътиборга олган холда, ВКП(б) Марказий Комитетининг 1929 йил 27 июндаги "Цишлок хужалик кооперацияларининг ташкилий тузилмаси тугрисида" карорида махаллий Советларга сайлов хукукидан махрум этилган кулоклар ва бошка мехнатсиз хужаликлар кооперацияларнинг барча турларида хам овоз бериш хукукидан махрум килиндилар [7. 19].

Шундай цилиб, к;ишлок;нинг энг цобилиятли ва тажрибали цисми учун йул нафацат Советларга, балки колхоз-кооператив тизимининг бошцарув органларига хам ёпилди. Бундан ташцари, ;уло;лар ;ишло;даги ер жамоалари, кооперативлар ва бошца жамоат ташкилотлари фаолиятида фаол иштирок этиш имкониятидан цонуний равишда махрум этилди.

Дех;онларнинг бадавлат цатламларини чеклаш ва сициб чицариш вазифаларига совет давлатининг соли; сиёсати хам буйсундирилди. 1923 йилдаё; партиянинг XII съездида хам бунга ишора цилинган эди: "Бизнинг цонунчилигимиз (биринчи навбатда соли; цонунчилиги) ;ишло;даги синф булинишларни эътиборга олган холда ицтисодий мажбуриятларни ;ишло;нинг бадалват цатламлари зиммасига юклаш керак" [2. 119]. Партиянинг XV съезди ВКП(б) МКга даромадларни солицца тортишнинг энг прогрессив чора-тадбирларини ишлаб чициш буйича топшириц берди. 1927-1928 хужалик йили учун ягона цишлоц хужалик солиги шундай ташкил этилдики, у солицдан озод этилган камабагал дехцон хужаликлари сонининг янада купайтириш, колхозларга бериладиган имтиёзларни мустахкамлаш ва бадавлат дехцон хужаликлари зиммасидаги солиц юкини янада огирлаштиришга йуналтирилган эди. 1927-1928 йилларда цишлоц-даги бацувват уртахол дехцонлар ва бадавлат "цулоц" хужаликларини солицца тортиш кучайганини цуйидаги маълумотлардан хам куришимиз мумкин:

1927-1928 хужалик йилида цишлоцнинг турли ижтимоий цатламларига солинган солиц юки хацида маълумот [8. 74].

Хужалик хисобига даромад хажми буйича гурухлар Фоиз хисобида

Хужаликлар микдори Солик солинган даромад Хисобланган кишлок хужалик солиги мивдори

150 рублгача 33,16 12,78 5,85

150 рублдан 300 рублгача. 41,43 38,55 27,19

300 рублдан 500 рублгача. 19,45 31,05 33,55

500 рублдан 700 рублгача. 4,1 10,06 15,71

700 рублдан юцори. 1,86 7,56 16,98

100 100 100

Куриниб турганидек, дехцонларнинг нисбатан энг бадавлат цисми (даромади 500 рублдан юцори булган) барча дехцон хужаликларининг 5,96% ини ташкил этгани холда, барча солиц суммасининг 32,69% ини тулаган, бацувват уртахол хужаликлар (даромади 300-500 рублгача) дехцон хужаликларининг 19,45% ини ташкил этгани холда, солиц юкининг 33,55% ини тулаган. Барча дехцон хужаликларининг туртдан уч цисмини ташкил этган камбагал ва камцувват хужаликлар умумий солиц суммасининг фацат учдан бир цисмини тулаши керак эди. Демак, дехцон хужаликларининг 25 фоизини ташкил этувчи нисбатан фаровон цисми зиммасига цишлоц хужалик солигининг 66 фоиздан купроц цисми юкланган.

1927 йилда камбагал дехцонларнинг солицларга муносабати шундай булдики, алохида туманларда утган йили солицдан озод цилинган камбагал хужаликларга бу йилда улар хужаликларини бирмунча тиклаб олгани муносабати билан солиц солингани учун улар томонидан норозиликлар билдирилган. Бундан ташцари, катта ер участкаларига эга булган, кичик оилали камбагалларнинг бир

;исми хам соли;;а тортилган. Шу муносабат билан Тошкент, Самарканд ва Фаргона областларининг айрим районларида бу каби хужаликлардан махаллий ижро;умларга норозилик аризалари берилган. Масалан, Самарканд областининг Катта;ургон уездидан 238 та ана шундай ариза келиб тушган [9. 224].

СССР ОГПУ Ахборот булимининг 1927 йил 1 октябрдаги маълумотларига кура, ;ишло;нинг нисбатан куп булган камбагал ;атламларининг ;ишло; хужалик солиги билан богли; кайфиятининг бирмунча яхшиланиши билан бирга, ;ишло;нинг бой-;уло; ;атламларининг соли; тартибини барбод ;илишга ;аратилган фаоллиги хам ошган. Бадавлат ;атламларнинг соли; сиёсатига ;арши ташви;отининг энг кенг тар;алган шакллари - соли; юкини камайтириш учун жамоавий суровномалар ташкил этиш, соли; буйича тулов вара;аларини ;абул ;илишдан бош тортиш, махаллий хукумат органларига буйсунмасликка даъват этиш куринишларида булган. Марказий Совет органларига "чидаб булмас" даражадаги соли;ни камайтириш ха;идаги баёнотлар билан жамоавий чи;ишларни ташкил этишга уринишлар Украина, Шимолий Кавказ ва Урта Осиёнинг бир ;атор худудларида ;айд этилган. Айни пайтда, ;уло;лар уртахол дех;онлар ва камбагалларни хам бу харакатларга жалб ;илишга уринганлар. Айрим холларда ;уло;лар ;ишло; жамоаларида соли;ларни камайтиришга ;аратилган ;арорлар чи;артиришга муваффа; булганлар [10. 445-446].

Айни пайтда якка дех;он хужаликларини колхозларга жалб этиш ма;садида давлат томонидан колхозларга берилаётган имтиёзлар кескин оширилди. Колхозларга фа;атгина соли; солиш юкини камайтириш хисобидан (якка дех;он хужаликларида хар бир киши хисобига уртача даромаддан ю;ори булмаган ми;дорда) колхозларга 20-25% лик ;ушимча чегирма берилди. 1927-1928 хужалик йилида мамлакат буйича колхозларда хар бир киши хисобига экилган экин майдони ми;дори (уртача 1 десятина) якка дех;он хужаликларида жон бошига экилган экин ми;дори (уртача 0,7 десятина) дан купро;ни ташкил ;илди. Шу боисдан хам, колхозларда жон бошига олинган даромад (57,5 рубл) хам якка хужаликларга нисбатан (47 рубл) 23 фоизга ю;ориро; булди. Колхозларга солинадиган соли; барча дех;он хужаликлари учун бир истеъмолчига тугри келадиган уртача даромаддан хисоблаб чи;илганлиги сабабли, колхозларга соли; буйича берилган чегирмаларнинг умумий ми;дори 48-50% ни ташкил этди [8. 74-75].

ВКП(б)нинг мамлакатдаги галла тайёрлаш кризиси билан богли; равишда утказилган 1928 йил апрель пленумида махаллий совет идораларига ";ишло; жамгармаларининг бир ;исмини пул шаклида ундириш, бунда хам мажбуриятнинг асосий юкини дех;онларнинг бадавлат ;атлами зиммасига юклаш" вазифаси ;уйилган эди [1. 317].

Бу курсатмалар асосида жойларда ;ишло;нинг бадавлат ;атламларига нисбатан маъмурий босим, зуравонлик ва ;атагонлик усуллари кенг ;уллана бошлади. Соли;дан ;арздор дех;онларнинг мол-мулкини давлат томонидан руйхатга олиш, уртахол ва хатто камбагал дех;он хужаликларини хам индивидуал соли; тартибига киритиш оммавий тус олди. ОГПУнинг СССРдаги сиёсий вазият буйича 1928 йилги хисоботларида айтилишича, Шимолий Кавказ, Сибирь, Марказий Россия ва Урта Осиё республикаларида ";ишло; хужалик солигини

151

туламаган дехдонлар мол-мулкини руйхатга олишлар чогида куплаб нохуш холатлар юз берган, бу жараёнда дехдонларга нисбатан синфий принципларга риоя дилинмаган" [10. 683].

"Ягона дишлод хужалиги солиги тугрисидаги Низом"нинг 28-моддасига кура, умумий дехдонлар оммасидан "узининг рентабеллиги ва топаётган даромадининг мехнатсиз хусусияти билан ажралиб турувчи" якка дехдон хужаликлари индивидуал солид мажбуриятига киритилган. Бундай холларда бу каби хужаликларга меъёр буйича эмас, балки махаллий солид органларида мавжуд булган умумий маълумотларга асосан солид солиниши белгиланган.

Дехдон хужаликларига якка тартибда солид солинадиган асослар дуйидагича булган:

а) агар хужалик аъзолари дайта сотиш, савдо ёки судхурлик мадсадида савдо ишлари билан шугулланса;

б) агар хужаликда ёки хунармандчилик ишлаб чидаришида узлуксиз равишда ёлланма мехнатдан фойдаланса;

в) агар хужаликда тегирмон, мойжувоз, арпа янчадиган дурилма, жун титадиган дурилма, ёгоч тиладиган дурилма, картошка, резавор ёки сабзавот дуритадиган дурилма ва бошда саноат муассасалари мавжуд булиб, мазкур муассасаларда механик двигателлардан ёки ёлланма мехнатдан фойдаланилса, шунингдек хужаликда икки ва ундан ортид тошли шамол ёки сув тегирмони мавжуд булса;

г) агар хужалик алохида жихозланган биноларни яшаш ёки савдо-сотид учун ёхуд хунармандчилик-саноат ишлаб чидариши учун доимий ёки мавсумий ижарага берса [11. 212].

Низомнинг бир бандига кура, улка, област ижроия комитетларига, Украина, Белоруссия, Туркманистон ва Узбекистонда округ ижроия комитетларига индивидуал солид мажбуриятига киритиладиган хужаликлар руйхатига тегишли узгартириш ва душимчалар киритиш худуди берилди. Бу имконият махаллий хокимият органларига индивидуал солид солинадиган дулод хужаликлари белгиларини кенгайтириш ва узгартириш имконини бердики, Марказ бу каби хужаликларни купрод анидлаш буйича топширидлар берганида махаллий ижродумлар дулод хужаликлари билан бир даторда уртахол ва хатто камбагал дехдонларни хам индивидуал солид мажбуриятига киритиб юборар эдилар. Масалан, Узбекистон шароитида мулкий холати ва даромадидан датъий назар дишлод рух,онийлари, уста-хунармандлар, дишлоддаги баддоллар, собид хон ва амир амалдорлари ва хизматчилари хам индивидуал солид мажбуриятига киритилганлар [12. 77].

Бу айнидса, 1928-1929 хужалик йилида яддол кузга ташланди. "Цулод" деб таснифланган хужаликлар учун максимал солид ставкаси 25% дан 30% гача оширилди, дехдонларнинг бадавлат датлами учун эса солидда 5% дан 25% гача душимча тулов жорий этилди. СССР МИК ва ХКСнинг 1928 йил 21 апрелдаги "Ягона дишлод хужалик солиги тугрисида"ги дарорига мувофид, дишлоднинг энг бой дисми солид мажбуриятига меъёр буйича эмас, балки индивидуал тартибда киритила бошлади. 1928 йилда мамлакат буйича 890 мингдан ортид хужаликка индивидуал солид солинди. Индивидуал тартибдаги солид мажбурияти нафадат дехдон хужаликларининг жамгармалари усишини чеклади, балки айрим холларда бадавлат хужаликларнинг мусодара дилинишига хам олиб келди. Шуниси диддатга

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

152

сазоворки, расмий маълумотларга биноан хам куришимиз мумкинки, 1927 йилда мамлакат буйича ;уло; хужаликларининг максимал ми;дори 896 мингтага етиб, жами дех;он хужаликларининг 3,9% ини ташкил ;илган булса, 1929 йилга келиб ;уло; хужаликларининг максимал ми;дори 600 мингтагача камайган ёки барча дех;он хужаликларининг 2,3% ;исмини ташкил ;илган [7. 37-38]. Бу шуни англатадики, нафа;ат ";уло;-бой" хужаликлари балки, дех;онларнинг нисбатан бадавлат ;исми ва хатто уртахоллар хам индивидуал соли;;а тортилган.

1928-1929 йилларда ;ишло;нинг бадавлат ;исмига и;тисодий босимни янада оширишга эришилди. СССРдаги соли; тизими маълумотларига кура, 1928-1929 хужалик йилида даромади 400 рублдан ю;ори булган дех;он хужаликлари жами дех;он хужаликларининг 15,8 фоизини ташкил ;илгани холда, умумий соли; суммасининг 60,03 фоизини тулаганлар [8. 82]. Холбуки, утган

1927-1928 хужалик йилида бадавлат хужаликлар жами соли;ларнинг 46,21 фоизини тулаган эдилар. Бунинг сабаби шундаки, дех;он хужаликларини индивидуал соли;;а тортишда уларнинг асосий даромадидан таш;ари иккиламчи манбалардан олинган даромадлари хамда ;ишло; хужалигига дахли булмаган даромадлари хам хисобга олинган эди. СССР буйича барча манбалар турлари буйича соли;;а тортилган даромадлар 1928-1929 хужалик йилида 1927-1928 йилга нисбатан 13,7% га усган, иккинчи даражали манбалар ва ;ишло; хужалик фаолиятига дахли булмаган даромадларни соли;;а тортиш эса 82,7% усган [13. 128].

Куйидаги маълумотлар 1928-1929 йилларда ;ишло;да соли; мажбурияти-нинг кескин ошганлигини курсатади: агар 1927-1928 хужалик йилида битта ;уло; хужалиги уртача 100 рубл 77 тийин ;ишло; хужалик солиги тулаган булса,

1928-1929 хужалик йилида бу ми;дор 267 рубл 45 тийинни ёки 2,7 баравар купро;ни ташкил ;илди. Бу ва;тда битта уртахол дех;он хужалигига тугри келадиган уртача соли; ми;дори 17 рубл 77 тийиндан 23 рубл 60 тийинга ёки 1,6 баравар ошган [14. 30, 40; 8. 87].

Андижон округи Норин районида 1929 йилда 195 нафар якка дех;он хужаликлари, 625 нафар ;уло; хужаликлари булган ва улар индивидуал соли; мажбуриятига киритилган. 1929 йилнинг апрель ойида райондаги камбагаллар йигилиши ва хисоб комиссияси томонидан 108 якка хужалик ва 492 ;уло; хужалиги руйхатдан чи;арилган. Улардан 331 нафари ;уло;лик белгисини йу;отган, 23 нафарининг хужалиги тугатилган, 86 нафари узини-узи тугатган, 23 нафари ;очиб кетган. Айни пайтда 59 хужалик ;уло;лар руйхатига нотугри киритилгани ани;ланган. 101 якка хужалик колхозларга аъзо булиб кирган. 1929 йилнинг октябрь ойида Норин райони буйича 87 та якка дех;он хужалиги ва 134 нафар ;уло; хужалиги янгидан ани;ланиб, улар зиммасига индивидуал соли; солинган [15. 51].

Наманган райони буйича эса 1929 йилда 229 та якка дех;он хужаликлари ва 33 та ;уло; хужаликлари руйхатга олиниб, уларга индивидуал соли; мажбурияти юкланган. Куло; сифатида руйхатга олинган 33 та хужалик ичида ;ишло; имомлари, дурадгор уста, нонвой ва ;ассоблар хам булган. 1929 йил октябрь ойидаги текширувда 112 нафар якка дех;он хужаликлари колхозларга аъзо булиб киргани муносабати билан индивидуал соли; мажбуриятидан озод ;илинган [16. 17].

Косонсой райони буйича 1929 йилда жами 15500 нафар дехдон хужаликлари булиб, район молия булими томонидан 28 та дишлод советлари буйича 171 хужалик "дулод" сифатида руйхатга олинган. Айни пайтда 183 та якка хужаликлар хам руйхатга олинган. Жами 354 хужаликка индивидуал солид мажбурияти юкланган. Улар район буйича жами дехдон хужаликларининг 2,3% ини ташкил дилган [16. 12].

Умуман, 1929 йилда Урта Осиё республикалари буйича 29 минг хужалик, жумладан, Узбекистон ССР буйича 15500 хужаликка турли белгилар буйича индивидуал солид тулаш мажбурияти юкланган [17. 115]. Мажбуриятни бажармаган хужаликларга турли жазо чоралари дулланди. Махаллий советларга солид туламаган дулод хужаликлари мулкини мусодара дилиш худуди берилди. Бундан ташдари мажбуриятларни бажармаганлиги учун дехдонларни дамодда олиш жазоси хам дуллана бошлади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Коммунистическая партия Советского Союза в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Под общ. Ред. А.Г. Егорова, К.М. Боголюбова. Том 4. 1926-1929. - 9-е изд., доп и испр. - Москва: Политиздат, 1984. - С. 575.

2. КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Под общ. Ред. А.Г. Егорова, К.М. Боголюбова. Том 2. 1917-1922. - 9-е изд., доп и испр. -Москва: Политиздат, 1983. - С. 606.

3. Кукушкин Ю.С. Сельские Советы и классовая борьба в деревне (1921-1932 гг.). Москва: Изд. МГУ, 1968. - С. 278.

4. КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Под общ. Ред. А.Г. Егорова, К.М. Боголюбова. Том 3. 1922-1925. - 9-е изд., доп и испр. -Москва: Политиздат, 1984. - С. 494.

5. Трифонов И.Я. Ликвидация эксплуататорских классов в СССР. - Москва: Политиздат, 1975. - С. 332.

6. Коллективизация сельского хозяйства. Важнейшие постановления Коммунистической партии и Советского правительства. 1927-2935. - Москва: Изд. АН СССР, 1957. - С. 576.

7. Ивницкий Н.А. Репрессивная политика советской власти в деревне (1928-1933 гг.) - Москва: Вече, 2000. - С. 350.

8. Залесский М.Я. Налоговая политика Советского государства в деревне. -Москва: Госфиниздат, 1940. - С. 120.

9. Узбекистон Милий архиви, Р-86-фонд, 1-руйхат, 189-иш.

10. Советская деревня глазами ВЧК - ОГПУ - НКВД. 1918 - 1939. Документы и материалы. В 4-х томах. Том 2. 1923 - 1929 / Под ред. А. Береловича, В. Данилова. -Москва: РОССПЭН, 2000. - С. 1168.

11. Собрание законов и распоряжений рабоче-крестьянского правительства СССР (СЗ СССР). 1928. № 24.

12. Узбекистон Миллий архиви, Р.837-фонд, 8-руйхат, 311-иш.

13. Марьяхин Г.Л. Налоговая система СССР. - Москва: Госфиниздат, 1952.

14. Марьяхин Г.Л. Налоги в СССР. - Москва: Госфиниздат, 1959.

15. Андижон вилоят давлат архиви, 125-фонд, 1-руйхат, 100-иш.

16. Андижон вилоят давлат архиви, 125-фонд, 1-руйхат, 99-иш.

17. Ивницкий Н.А. Классовая борьба в деревне и ликвидация кулачества как класса. - Москва: Наука, 1972. - С. 320.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.