CC BY
26
Л. Толстой, как ни странно, повторяет ситуацию «подполья» Ф. Достоевского: подпольный герой Позднышев, отражая бытие-в-себе, лелея и пестуя собственный эгоцентризм, разрушает бытие-в-нас, как, собственно, и его жена не нацелена на созидание бытия-в-нас. Получается такое «случайное семейство» (как у Ф. Достоевского и К. Леонтьева), ведущее в никуда, а имморальное или моральное бессильно что-либо здесь изменить, царствуя в высотах абстракции и снисходительно взирая на мир безутешной конкретики.
Литература
1. Леонтьев, К. Избранные письма (1854-1891) / К. Леонтьев. - СПб.: Пушкинский фонд, -1993. - 640 с.
2. Мондри, Г. Попытка типологизации творчества К. Леонтьева на примере анализа «Исповеди мужа» / Г. Мондри // Вопросы литературы - 1992. - № 2. - С. 166-186.
3. Вейнингер, О. Пол и характер / О. Вейнингер. - М.: Тэрра, 1992. - 480 с.
4. Леонтьев, К. Египетский голубь: роман, повести, воспоминания / К. Леонтьев. - М.: Современник, 1991. - 527 с.
5. Шкловский, В. Собр. соч.: в 3-х т. / В. Шкловский - М.: Худож. лит., 1974. - Т. 2. - 752 с.
Summary
The object of research of this article is examination of the specificity of realization of the moral problems L. Tolstoy's and K. Leontyev's artistic heritage.
Поступила в редакцию 12.06.05.
УДК 882.6
А.М. Ненадавец УЛАДЗ1М1Р КАРАТКЕВ1Ч - М1Ф I ПРЫРОДА
Зразумела, што дыялектыка мiфа не зводзщца да аднаго тольш прызнання глыбшнага адзшства усяго юнага дзякуючы наяунасщ вечнай касмiчнай субстанцьп, якая нараджае усе рэчы (з'явы, праявы) гэтага свету. Мiфалагiчная лопка намнога складанейшая, для лкшдацы! супрацьлегласцей яна выкарыстоувае розныя спосабы i прыёмы. I уся гэта праблема зыходнага прарэчыва, праматэрып па праву была у вачах старажытных мiфатворцау i мыслщеляу адной з самых важных i першаступенных. У. Караткевiч выдатна гэта разумеу з самых раннiх творау.
«Азораная ззяннем паходняу, абкружаная шматкаляровыгш карагодамi чауноу згасала i танула у водах адразу за iмi вогненная праява. Дрэвы закрылi яе, паглынулi воды i цемру, i адразу стала ясна, што тая праява чужая, што на шмат шламетрау няма нiчога, акрамя роунай роУнядзi, вычварнай вязi плыняу, пены у вiрах, пагружаных у ваду лясоу i цiшынi. I на гэтых водах, на залiтай вадою зямлi iмчау толькi адзiн iхнi човен, iхнi каучэг.»1
Сёння большасць даследчыкау схiляецца да думкi, што сакрэт паходжання мiфа неабходна шукаць у тым, што мiфалагiчная свядомасць нашых продкау з'явiлася найстараж^ггнейшай формай разумення i асэнсавання свету, прыроды, грамадства i чалавека. Мiф узтк з неабходнасцi старажытных людзей у асэнсаванш акаляючай яго прыроды i сацыяльнай стыхii, сутнасцi чалавека.
На самой справе ёсць тут нешта ад старажытнага матыву стварэння Сусвету i усяго жывога. Нават не ад бiблейскага, а ад таго мiфу, якi намнога старэй за любую рэл^ш, бо узнiк тады, калi паустала праблема тлумачэння таго, што усё навокал, уключаушы прыроду, прыродныя з'явы, жывое, што усё чыста дыхае i адчувае, бо i само, паводле перакананняу i запэунiванняу далёкiх продкау, мае жывую душу, здольна адчуваць, а раз так, то i нешта разумець, падказваць у будзённым жыцщ, падштурхоуваць да выйсця з цяжкага становшча.
Само стварэнне мiфау было першым крокам чалавека да творчасцi i пазнання самога сябе. Нашы продш былi дзейсным, энергiчным народам, яны не баялiся пазнаваць рэальны свет, хоць ён яшчэ у мнопх быу населены шматлiкiмi варож^Iмi чалавеку ютотам^ якiя усялялi у яго страх, але бязмежная прага пазнання гэтага свету перабарола страх перад невядомай небяспекай. У сваiх пошуках абароны ад страшных стыхiйных сш, як i усе стараж^ттн^гя народы, яны прайшлi праз
фетышызм - верy y aдyxоyленaсць мëртвaй прыроды (к^яжу, дрэвay), яш потым прaцяглы чaс зaxоyвayся y пaкaленняx сaмaбытным iдaлaм-стодaм i быу aдлюстрaвaны шмaтлiкiмi язычнiцкiмi бaгaмi. У ixmx верaвaнняx i мiфax можш зayвaжыць i сляды aнiмiзмy i нaдзвычaй грyбыx (бо i нaдзвычaй стaрaдayнix) прымxay i швер'яу, яшя яшчэ не^ры^та дучыд1 ix з йвьеш стaгоддзямi м^ушчыны. Але ж m y як1м рaзе нельга не згaдaць прa тое, што продш дaволi рaнa i неяк зуйм aргaнiчнa перaйшлi дa aнтрaпaмaрфiзмy, ствaрыyшы свaix бaгоy пa вобрaзy i пaдaбенстве з людзьмi, пры гэтым нaдзяляючы ix aбaвязковымi i неперaxодзячымi якaсцямi - прыгaжосцю, уменнем прьЕ^ць любы выгляд i сaмaе галоугае - бессмяротнaсцю. Можaм нaвaт скaзaць прa тое, што aATOcra ix смерцi увогуле людзьмi aмaль нiчогa не гaвaрылaся. Продк1 был не простa прaктычнымi, aле i ... xi^r^i. У чужыя спрaвы, тым болей у боскiя, шкот не yмешвaлiся. Людзi рaзбiрaлiся пш1ж сaбою, a бaгi, aдпaведнa, пaмiж сaбою Вядомa ж, што бaгi вa уйм был1 пaдобны га людзей (a нa кaго ж яшчэ, ram людзi ix i ... прыдумлял1): добрыя, лггасщвыя, велiкaдyшныя, aле з iншaгa боку яны выстyпaлi жорсткiмi, помслiвымi i кaвaрнымi. Чaлaвечaе жыцвд зayсëды зaкaнчвaлaся смерцю, бaгi ж былi бяссмяротныя i не ведaлi межay у вытащит свaix жaдaнняy, aле ycë роута нa нейкaй стaдыi зрaзyмелi продш, што вышэй зa ycë i ycix i y нейк1м кaнкрэтным жыцщ, i y Сусвеце увогуле, быу Лëс.
Нештa пaдобнaе пaспрaбaвay ствaрыць у aпaвядaннi «Бaрвяны шчыт» i У. Кaрaткевiч. ^ьи^^ем гаступную сцэну: «Яны пaднялiся нa вaл i рaптaм зaстылi. naA нaгaмi былa бездaнь. Злiзaны чaсaм, aima^i, вaл yсë ж зрьтауся ушз тaкой стрaшнaй, aсaблiвa у прыцемку, прорвaй, што xaлaднелa у нaгax. I у сiнiм сyтоннi rajaba i нaлевa, дa сaмaгa дaляглядy, шоу yсë той жa стрaшэнны, мëртвы, бязлюдны яр.
Тольк тут axaпiлa ixнiя сэрцы тое, што зшкга. I яны усвядомш душою мaгyтнaць прaцы тыx, што усе тлят тут, i ветч горaдa, як1 зaгiнyy бясследнa, тaк i не aдрaдзiyшыся» [Т. 2. С. 356].
Можга сцвярджaць, што сyсветнaя дyмкa чaлaвецтвa пaстaяннa прывязaнa !a «вечный» прaблем. Дa ix л1ку i галежыць прaблемa yзaемaaдносiн Чaлaвекa i Прыроды, якaя у сëнняшнi перaломны момaнт нaбылa трaгiчнaе гyчaнне. Сярод шмaтлiкix сaцыяльнa згачьЕмык прaблем, што пayстaлi перaд чaлaвецтвaм, галоугае месцa зaнялa прaблемa выжьтання Чaлaвецтвa i усяго жывога нa Зямл1. Чaлaвечaмy быццю пaгрaжaе сaмaзнiшчэнне! Гэтыя aбстaвiны, як i экaлaгiчныя, нaвyковa-тэxнiчныя i шшыя момaнты, неaднaрaзовa iнтэрпрэтaвaлiся мыслiцелямi сaмыx розныx светaпaглядныx aрыентaцый. Рэзкa прaяyленыя у aпошнi перыяд aдмоУныя для прыроды i для сaмогa чaлaвекa нaстyпствы aнтрaпaгеннaй дзейгасщ прымyшaюць yвaжлiвей yгледзеццa у йстэму экaлaгiчныx yзaемaaдносiн, зaдyмaццa нaд прaблемaй ix гaрмaнiзaцыi. Чaмy гaворкa пaвiннa весцiся прa гaрмонiю чaлaвекa з прыродaй i недaстaтковa гaвaрыць, нaпрыклaд, тольк1 aб ix aдзiнстве? Спрaвa у тым, што у йлу свaëй aб'ектыyнaй дыялектычнaсцi сyпярэчлiвaе a^merea чaлaвекa з прыродaй мaе месвд i нa тыx этaпax ix yзaемaaдносiн, кaлi гэтыя aдносiны нaдзвычaй aбвострaныя, нaпрыклaд, у цяперaшнi чaс. Paß^ з тым неaбxоднaсць выйсця з крызiснaгa стaнy выклiкaе неaбxоднaсць стaнayлення aсобнaй формы aдзiнствa чaлaвекa i прыроды, якaя б raa i зaбяспечылa. Менaвiтa тaкой i з'яуляецвд гaрмонiя чaлaвекa з прыродaй. Прыродa - прaдпaсылкa i нaтyрaльнaя aсновa жыццядзейнaсцi людзей, пры гэтым пaУнaкроУнaя ix жыццядзейнaсць мaгчымa только у aдэквaтныx прыродньк yмовax. У сyвязi з гэтым yзнiкaе неaбxоднaсць сyaдносiн тэмпay змянення aкaляючaгa aсяроддзя з aдaптaцыйнымi мaгчымaсцямi чaлaвекa, вызгачэння дaпyшчaльныx межay гэтaй xiсткaй пaзiцыi. Сëння yсiм стaлa зрaзyмелa, што здaровaе aкaляючaе нaвaколле не менш згачтае, чым мaтэрыяльныя i дyxоУныя кaштоУнaсцi. Пры перaaцэнцы кaштоУнaсцей шняцце прыроды пaвiннa стaць цэнтрaльным, !aR што сaмi aдносiны чaлaвекa !a прыроды будуць iншымi, чым бьш !a гэтaгa момaнтy. Вaжнa зрaзyмець i прыняць новыя aрыенцiры, ^raa^rn yстaноУкi, с^рышь у сyпрaцьвaгy чaлaвекy - спaжыyцy новы вобрaз чaлaвекa, як1 гyмaнны у aдносiнax !a сябе i прыроды.
Сyбстaнцыя, ягая прэтэндуе нa ролю сyбстрaтa усяго iraara, вядомa ж, пaводле меркaвaння стaрaжытныx, пaвiннa былa iгрaць aсобнyю, гaлоУнyю ролю у жыцщ прыроды i чaлaвекa. Мaбыць, пaвiнны iснaвaць i шшыя вaжкiя прычыны. Перш зa yсë пaчaтaк yсix пaчaткay ужо пaводле сaмогa вызнaчэння ту^д^^ны, ëн прысyтнiчaе кaлi не вa yсix, то, вa усяляшм выпaдкy, у большaсцi прaдметay i ютот. Першaaсновa быцця пaвiннa выяуляць сябе у сотняx i тысячax шмaтвобрaзныx формaУ i з'яу. Няцяжкa зрaзyмець, што чaтыры CTbixii: aгонь, пaветрa, вaдa i зямля - у дaстaтковaй стyпенi зaдaвaльняюць гэтa пaтрaбaвaнне, i нaшы дaлëкiя продк1 не выпaдковa спынiлi нa ix свой вь^р. Усë жывое yтрымлiвaе у сaбе у строгa вымерaнaй прaпорцыi aгонь i вaдy, цяпло i прaxaлоднyю вiльгaць. Тое ж aдносiццa i дa yсëй прыроды у цэлым, якую нaвaт нa нейгае iмгненне немaгчымa yявiць без yзaемaдзеяння святлa i змроку, цяплa i xолaдy, сyшынi i вiльгaцi.
«Дарога праз 3iMOBbi лес. У небе вясёлкавыя па краях рэдкя хмарк1. Залатая поуня то нырае у ix, то зноу вызвалена вырываецца на волю, плауна плыве у cîhî начнога неба. I ад яе пушча то змрочна пахмурнее i щшыцца, а то успыхвае iскрыстым блаштам, i заснежаныя ялiны робяцца аж празрыстыя. Шбыта у блаютных шарах разгараюцца, мiгацяць сiнiя агт» [Т. 2. С. 445-446].
Щкава атрьЕ^ваецца - ад простага да складанага, ад будзённага да сусветна-маштабнага усяго адзш крок. Яго можна зрабщь так iмклiва i неасцярожна, што якраз-таш i не адчуеш той самай аграмаднасцi i шырыш, прасторы, а проста, нiбы адразу апынешся сярод яе, не паспееш адразу усвядомщь, што ж здарылася, чаму звычайнае яшчэ учора цi усяго нейкае iмгненне назад зараз стала фантастычна-неабсяжным. А можа iменна гэтага пастаянна патрабуе душа чалавека («вырвацца на прастор», дзе няма шяшх перашкод), бо у гэтым шукае свайго паратунку?
«Вял!зныя начныя дрэвы дыxалi водарам сухога летняга» дня, яш заблудзiуся у шатах: шшшнарам, мятай, яшчэ чымсьцi, нявiнным, чыстым, бесклапотным» [Т. 2. С. 101].
Але нярэдка у спакойную i няспешную плынь апавядання раптам урываецца гарачая, iмклiвая, эмацыянальна-узнёслая вixура лiрызму. У ёй знаходзяць сваё выяуленне або светлыя i пяшчотныя пачуцщ захаплення хараством убачанага, або бурны напор незвычайнай радасцi, якой ахоплены i аутар i ягоныя герог
Рамантычная у Караткевiча раз'яднанасць i канфлштная спалучанасць зямнога i занябеснага. Духоуным арыенцiрам i каштоунасцям належыць скрозь першынство, i смерць сапраудная, канчатковая для чалавека - гэта смерць духу, забыццё свайго роду, сва1х духоуных каранёу нават пры жыцщ.
«Гэта не была звычайная раунша, па якой коцяць рудыя рэдк1я xвалi нашы жыты, гэта не была нават дрыгва - дрыгва усё ж не пазбаулена разнастайнасцi: там ёсць трава, нщыя скарлючаныя дрэуцы, там можа блюнудь азярцо. Не, гэта быу самы жаxлiвы, самы безнадзейны з нашых краяввдау: тарфяныя балоты.
Трэба быць чалавеканенавiснiкам, каб выдумаць так1я мясцiны, i уяуленне пра ix можа з'явiцца тольш у пячорным мазгу зласлiвага вдыёта. Але гэта не было выдумкай, вось яны ляжалi перад H^i ...» [Т. 7. С. 11-12].
Важная асаблiвасць сусветнай субстанцыi заключаецца у тым, што яна, прымаючы мноства усемагчымых формау i воблжау, сама па сабе пазбаулена нейкай пэуна-канкрэтнай формы. Свет поуны рознародных i рознавобразных рэчау, як1я рэзка адрозшваюцца адна ад другой. Але шшто не вечнае, смерць аднаго дае жыццё другому, не падобнаму на яго i нават супрацьлегламу. Гэты адвечны кругазварот магчымы тольш пры умове, што першааснова, якая дае форму, уласщвасщ i якасщ усяму акаляючаму чалавека, сама пазбаулена гэтых прызнакау, быццам бы нейкае щэальнае рэчыва без усяляк1х канкрэтных характарыстык. I мiфалагiчная думка, магчыма, не да канца усвядомлена, рабша гэтае прынцыпова важнае дапушчэнне. На самой справе, што служыць адрознай асаблiвасцю агню i вады, як менавгга не такая аморфнасць? Яны пазбаулены вызначанай формы, паху, смаку, памерау, яны абсалютна аднародныя па сваiм саставе. Ix можна адчуць, убачыць, пачуць, але пры гэтым нельга сказаць, як1я яны, што з сябе уяуляюць. Нарэшце, з ix немагчыма зрабiць нiчога, акрамя ix самix.
«Ад палаца слаба даляталi спевы, непарушаючыя цiшынi. Ён прачнууся, адчуу, што галава яго яшчэ ляжыць на каленях дзяучыны, як1я слаба пагойдваюцца, бы у такт нячутнай калыханцы. Значыць, яна так i не зварухнулася увесь гэты час. I ён ляжау, выпрастаушыся, жадаючы, каб гэта цягнулася яшчэ i яшчэ. Месяц залiвау люстра рак1» [Т. 2. С. 119].
На кожным новым этапе свайго развщця цывшзацыя набывае усё больш магутныя сродк1 уздзеяння на прыроду. Чалавек пакарае прыроду, авалодвае ёю у суаднесенасцi з недакладна зразумелыш пстарычныеШ задачамi уласнага юнавання, накладвае на свет сетку, сатканую з ягоных уяуленняу, iнтарэсау, страхау, абарончых i iндэферэнтныx рэакцый. Тым самым у кожную эпоху з прыроды вычляняюцца, выкарыстоуваюцца i культывiруюцца тыя аб'екты, як1я прыносяць непасрэдную карысць чалавеку, а усе астатнiя асуджаюцца на абыякавыя цi негатыуныя да ix адносiны.
Прырода i грамадства заусёды знаxодзiлiся у адзшстве, у як1м яны застаюцца да таго часу, пакуль будзе юнаваць Зямля i Чалавек. I у гэтым узаемадзеяннi прыроды i грамадства акаляючае прыроднае асяроддзе як неабходная натуральная прадпасылка i аснова псторш чалавецтва у цэлым нiколi не заставалася адным тольк1 паауным бокам, яш адчувае пастаяннае уздзеянне з боку грамадства. Яно заусёды аказвала i працягвае аказваць iстотны уплыу на усе бак1 людской жыццядзейнасщ, на сам працэс грамадскага жыцця, на сацыяльны прагрэс увогуле, замаруджваючы цi прыспешваючы яго, прычым нават яго роля у розных рэпёнах i у розныя пстарычныя эпох! была не аднолькавая.
Прырода, якая прадстаулена у карыстанне аднаму толькi сквапнаму карыснаму штарэсу щ якая застаецца безабароннай перад тварам бязлпаснай эвалюцып, м1зарнее не тольк1 знешне. Становщца намнога бяднейшым прыродны генафонд, якi хавае у сабе магчымасщ будучага разввдя, накiрунак якога выпрамляецца, пазбауляецца варыабельнасщ i выкарыстоувае толькi вузкую частку спектра прыроднай неабходнасцi. У адваротным выпадку, прырода заусёды асацыiруецца з Радамай, якой бы далёкай, амаль што напаузабытай з-за смугi часу яна ни была. У. Караткевiч паказвае йлу уздзеяння такой прыроды-бацькаушчыны на чалавека, на свайго героя, калi хоча лiшнi раз падкрэслщь яго сыноушя адносiны да роднага кута. Такое не забываецца школ, нi пры як1х абставiнах, а у празмерна складанай, псiхалагiчна-абвостранай сггуацьп, гэта своеасаблiвая дадатковая падзарадка.
А. Русецш справядлiва адзначае: «У. Караткевiч праз паэтычныя карцiны роднай прыроды, перадаючы свае уражант ад яе успрымання, падкрэ^ваючы менавiта яе эстэтычную каштоунасць, вучыць людзей разумець яе прыгажосць. Мастацкая асалода, якую чалавек атрымлiвае ад кантактау з прыгожым, вельмi часта залежыць ад таго, як1я бак1 жыцця i з якой сшай, паунатой i глыбшёй раскрывае лiтаратурны, музычны або шшы твор» [2].
Нешта традыцыйнае, яшчэ ад Ф. Скарыны, а магчыма, нават i з раншх вуснапаэтычных творау чуецца у наступных радках: «Я паеду туды, х1ба што адчуушы набл1жэнне канца, калi чалавек адчувае неадольную цягу аб'ездзщь усе мясцiны, дзе калiсьцi жыу, тое, што прымушае шпака перад адлётам, з якога можна не вярнуцца, наведаць родную шпакоуню; тое, што прымушае мядзведзя абысщ у апошнi раз свае уладаннi; тое, што яднае нас з усiмi птушкамi i звярамi у адзшым коле юнага» [Т. 2. С. 404].
Таму не дзiуна, што татэмiзм, як першая форма усведамлення калектывам свайго адзiнства, стау апошняй прыступкай на шляху станаулення мiфалагiчнага мыслення. Пры самiм сва1м узшкненш татэмiзм яшчэ не уяуляу сабою рэлшйнага погляду на свет (хоць патлумачыць яго у рэлiгiйным нашрунку вельмi проста), таму што, як гэта ужо сёння пераканауча даказана на этнаграфiчным матэрыяле, татэм першапачаткова зусiм не успрымауся як нешта здольнае уплываць на лёсы людзей.
Только потым узнiкла татэмiчная абраднасць, якая сведчыла ужо аб наяунасщ уяулення пра уплыу татэма на жыццё грамадства; з гэтым жа было звязана i узшкненне веры у татэмiчных продкау. Сваё тлумачэнне абрадавыя дзеяннi у далейшым знаходзяць у мiфах, як1я адносяцца да канкрэтна неакрэсленага далёкага мiнулага. Аповед аб жыцщ i учынках мiфiчных, дэмашчных iстот - хутчэй за усё iменна так выглядау мiф пры сва1м нараджэннi.
1стотнай рысай першапачатковых татэмютычных мiфау аказвалася, таим чынам, раздваенне часу на мiфiчны i рэальны, пры гэтым трэба абавязкова улiчваць, што працэсуальныя характарыстыю, як1я фiксавалi паслядоунасць падзей, адносшся перш за усё менавiта да мiфiчнага часу. Сфармiраваны i канчаткова замацаваны у татэмютычных мiфах падзел прасторы i часу на мiфiчны i рэальны пераканауча сведчыу i аб усталяванш дастаткова трывалага адрознення памiж законамi, як1я валадараць адначасова i у рэальнай i у iлюзорнай прасторы i часе. Мiфiчная прастора i час адкрыты только для мiфiчных iстот i падзей.
«Я ведау, што недзе жыве i пануе над iм кароль-бусел з крылам^ размахам на палову неба. Ноп да каленяу улезлi у твань, бо правалiуся за стагоддз^ Ста1ць у зарасцях тысячагадовых беларуск1х дубоу. Iхнiя вяршыш ледзь прыкрываюць яму загорбак, бо галава у яго прыцiснутая, а дзюба легла на грудзЬ) [Т. 8. Кн. 2. С. 65].
Мiфалагiчная абраднасць, на аснове якой выра^ мiфалагiчныя уяуленнi, была пазбаулена якой-небудзь выразнай унутранай суладнасцi: клопатау аб несупрацьлеглым спалучэннi падзей i апавяданняу аб падзеях у першабытнага носьбпа мiфiчнай свядомасцi не было i быць не магло. Не только мiфiчная, але i першапачатковая рэлшйная свядомасць нiколi не пауставала як паслядоуная сiстэма поглядау, уяуленняу, вобразау i аповядау. Вщаць, гэты шюзорна-мапчны характар вытокау рэлiгiйнай i мiфiчнай свядомасцi служыць тлумачэннем феномену поунай адсутнасцi якой-небудзь сувязi i паслядоунасщ аповяду за межамi некальк1х сюжэтных лiнiй, як1я апавядаюць пра узшкненне дадзенага звычаю, канкрэтнага рытуалу i г. д. Тольш у перыяд станаулення класавага грамадства i на першых этапах яго развiцця узткае тэндэнцыя да уладкавання мiфалагiчнай свядомасщ, што было прама звязана з пачаткам яе ... разлажэння.
Недзе туды сягаюць сва1м карэннем легенды i паданш, як1я часта закранаюцца, апрацоуваюцца У. Караткевiчам у ягонай прозе.
«Продк1 часта пакланялiся дубу i дз!чцы, л!чыш, што жывуць у ix гордыя душы палесшх мужчын i пяшчотныя душы мясцовых жанчын, ледзь не самых прыгожых на усёй Беларусi. Нашчадк1 не вераць (а можа, i вераць падсвядома, памяццю стагоддзяу) у лясных багоу. Але яны i зараз пазбягаюць чапаць гэтыя дрэвы i не чапалi б ix зуам, каб часам не пiльная неабходнасць або не загад чалавека, яш не ведае звычаяу гэтай зямлЪ> [Т. 8. Кн. 2. С. 302].
На самой справе, практыка як ушверсальныя адносшы чалавека з светам адначасова i суб'ектыуная i аб'ектыуная, яна адрозшваецца i усеагульнасцю i «непасрэднай сапрауднасцю» i тым самым абумоУлiвае шварыянты чалавечых паводзш i падобныя рысы у свядомым адлюстраваннi рэальнасцi. Што ж да розных умоу i самix формау практычнага узаемадзеяння чалавека з прыродай, то яны праяуляюцца у тым, накольк дзейснай i актыунай пры гэтым аказваецца чалавечая фантазiя, маючая, як мы бачым, пэуныя рэальныя зямныя каранi. I той, i друг! момант зафшсаваны у м!фалапчнай свядомасщ, абумов!ушы адначасова i адзшства уах м!фау, i адрозненне канкрэтнага адлюстравання гэтага адзшства у кожнага народа. Зразумела, што абазначыць i растлумачыць гэтую шматвобразнасць у кожным канкрэтным выпадку немагчыма, як немагчыма i раскрыць абумоуленасць уах канкрэтных ходау фантазй у яе генэзюе i дынамщы.
З'яуляючыся першай стадыяй распаду сшкрэтычнага адзшства практык1 i пазнання, м!ф у той жа час захоувае свой пазнаваучы сшкрэтызм, што абумоул!вае мнопя яго асабл!васщ сярод шшых феноменау першабытнай свядомасщ. Да лшу так1х асабл!васцей належаць у першую чаргу антрапалапзм м!фа: увесь сусвет м!фа - гэта сусвет чалавечых ютот. Только пры больш выразным падзеле ушверсуму на свет рэчау i свет антрапаморфных ктот кожная атрымае сваё алегарычнае абазначэнне, з кожнай з ix пачынае суадносщца тая щ шшая антрапаморфная ктота.
Нам здаецца, што У. Караткев!ч пастаянна разважау аб месцы чалавека у Прыродзе, Сусвеце i аб тым, як узшк сам Сусвет, адкуль пайшло усё жывое на Зямл! Ягоныя вывады можна назваць канкрэтна-лакальным!, бо яны датычацца нейкага рэпёна (напрыклад, Палесся) щ асобна узятай дзяржавы (Беларуа), але яны, разам з тым, i абагуленыя, бо далучаюцца да першастваральнасщ сваёй багатай вобразнасцю, шматколеравым метафарызмам.
Сцверджанн аб тым, што галоунай i ледзьве не адзшай асновай м!фатворчасщ был неразуменне законау прыроды i шстыктыуны страх перад раз'юшаным! i грозным! стых1ям!, апускаюць у нашых з вам! вачах старажытнага чалавека да узроуню прымпыгазму. Больш глыбою анал!з дазваляе знайсщ у м!фах строгую гармашчную сютэму поглядау i паняццяу, заснаваную на празмерна тонкай логщы. Але сцвярджаць, што той щ шшы м!ф ёсць усяго только на1уная рэакцыя на пэуную з'яву акаляючага свету, - значыць незаслужана адмауляць старажытным мыслщелям у здольнасщ здзяйсняць далёка вдучыя абагульненш.
У. Караткев!ч, напрыклад, значна здрабняе велчны б!блейсш сюжэт, як1, хутчэй за усё, быу заснаваны на рэальным факце з жыцця ^шизаны (вось тольш якой - нашай ц1 яшчэ данашай?), вада у яго застаецца усё той жа усемагутнай стыгаяй, але набывае рысы самай сапрауднай жывой ютоты.
«Вось цякуць кропл! - думау ён (М1хал - А.Н.). - I я такая самая кропля. Яны, зл!ваючыся, утвараюць крышцу, раку, мора. Iм усё адно з к1м злщца. Але мне патрэбна только тая кропля, адзшая, з якой мы разам нарадзшся у зямной глыбш» [Т. 2. С. 182].
I вось ад гэтай давол! канкрэтнай, няхай сабе i надзвычай уражваючай, але затое прыземленай, прыроднай сцэны, шсьменшк шбы звяртаецца у генетычнай памящ не ад асобнага творцы, а ад усяго народа да перыяду, кал! з вады нараджалася самае галоунае ... Жыццё!
«А потым быу свгтанак. Сонца выплывала з-за пяскоу i лазы левабярэжжа. I хвал! быт зеленавата-блакиныя. I на адзш каротш момант самыя грабянцы ix успыхнул! крывавым, трывожным, а потым апельсшавым агнём, быццам там вось-вось павшен быу вынырнуць нехта прыгожы, прашктва-пяшчотны, той, што прыносщь на зямлю вечную цеплыню i радасць» [Т. 2. С. 189.].
Галоуная фшасофска-эстэтычная якасць прозы У. Караткев!ча - сцвярджэнне вечнасщ чалавечага быцця, разуменне чалавекам асабютага месца у гэтым кнаванш, яго адказнасщ за спакой на зямлг
Лтаратура
1. Караткев!ч, Уладз!м!р. Збор творау: у 8 т. / Уладз!м!р Караткев!ч. - Мшск, 1988. - Т. 2. -С. 207. (У далейшым усе спасылш даюцца па гэтае выданне, у дужках том i старонка.) - А.Н.
2. Русецш, Аркадзь. Праз псторыю у сучаснасць / Аркадзь Русецк1, У. Караткев!ч. -Мшск, 2000. - С. 218.
Summary
The article is dedicated to the literary activity of Korotkevich and his contribution to the prosaic writing. His profound understanding of the ever - existing world and his penetration into relationship of Man and Nature are given much attention to.
nacmynina y рэдaкцum 10.06.05.
y^K 882.6 - 4
A.A. naynoycKan
^AHP ЭСЭ y CyHACHAH BE^APyCKAH nP03E (HA МAТЭPBra.ïïE TBOPAy AH^fl ®EflAPЭHKГ)
y3HiKHeHHe i pacnaycrog®aHHe эсэ aK aco6Hara giraparypHara ®aHpy ^CHa 3Ba3aHa 3 iMeHeM BagoMara $paH^3Kara Mbicg^ega XVI ct. Mimэga Mam3Ha. Hea6xogHa 3ayBa®b^b, mTO эсэiсгbraнbi nanaraK нaзiрaеццa am^ y anrbraHbix $igoca$ay (y3ragaeM xa^ 6 cgaByrbia gbiagori ngaroHa). 3Ha^HHe ® «Bonbiray» Mam3Ha зaкgroнaeццa nepm 3a ycë y rbiM, mro MeHaBira nacga ix y3HiKae rэрмiн <oœ», aHbi agKpbiBaro^ nepcneKTbiBbi gga mbipoKara pacnaycrog®aHHa TBopay rэrara ®aHpy.
CrbiMygaM gga ствapэннa HOBara ®aHpy craga HecnaKofeaa cirya^ia rpaMag3aHCKix i pэgiriннbIx BOHHay naMi® ^eagagbHan 3Haquro i y3HiKaroHaH MaHapxian, naMi® Karagi^an i ryreHo^a-nparacraH^an napTbiaMi. CBoeaca6giBbi ryMarncrbraHbi CKenrb^bi3M Мaнrэнa HaKipaBaHbi сynpaцb gorMay ^pKoyHan apragaKcii i cxagacrbiKi, сynpaцb ®opcrKac^ i $aHarbi3My npaBanbix Kgacay. A6paHbi Мaнrэнeм ®aHp gay MarnbiMa^b ayrapy gërKa i BogbHa Bbma3Ba^ CBae gyMKi Ha gro6yro rэмy. Mbicg^egb iMKHyyca 3'aB^^ nepag HbiranoM y HarypagbHbiM, npocrbiM, mrog3ëHHbiM Bbirgag3e. Мaнrэнb KaHcraraBay, mro 3Mecr aro KHiri - ëH caM.
nacrynoBa эсэ сraнoвiццa rpagb^binHbiM KgacinHbiM ®aHpaM aHrgmcKan giraparypbi. ^rbi ®aHp nepa®MBae pocKBir y nanarKy XX crarogg3a y TBopnac^ M. Eip6oga, Э.B. HbMKaca, P. HiHga. BbigarHbiM эсэiсraм XX ct. 6biy icnaHCKi $igoca$ i rpaMagcKi g3ean X. Aprэra-i-Гaсэr, aKi HagaBay эсэiстbraнaн $opMe вbIpa®эннa gyMaK npbm^moBa $igaco$CKae 3Ha^HHe. 3Bapragica ga $opMbi эсэ raKcaMa $paH^3CKia nicbMeHHiKi i $igoca$bi-3K3icraH^iagicrbi y agHon aco6e (A. KaMM, ®-n. Caprp).
Ha cëHHamHi g3eHb CKgagica gaBogi cnpbiagbHbia rpaMagcKa-nagirbHHbia i KygbrypHa-ricrapbHHbia yMoBH gga TBopnan сaмapэagiзaцнi aco6bi. Гэra na^apg®ae mbipoKaa pacnaycrog®aHa^b Macra^a-ny6g^bicrbraHara ®aHpy эсэ aK BbiHiKy nomyKay cynacHbiMi ayrapaMi hobmx ^opMay gga вbIpa®эннa gyMaK. I xaqa эсэ He Mae y Hac raKon nanygapнaсцi capog nicbMeHHiKay, aK, CKa®aM, Ha 3axag3e, thm He MeHm aHo xapaкrapнзyeццa rgbi6mën i Bocrpan nacraHoyKan aKryagbHbix gga ayrapa i rpaMagcrBa npa6geM. Эсэ - ®aHp qkebm, He3BbraanHbi i aHagirbhHbi, CKgagaHbi agHanacoBa. nicbMeHHiK iмкнeццa звapнyцb Ha ca6e yBary Hbiranoy, 3anpamae ga cyMecHara вbIpamэннa nacraygeHbix npa6geM. y 6egapycKan giraparypH 6bigo pacnaycrog®aHa эсэ y $opMe Hapbica, aprbmyga. nepmananarKoy^M 6egapycKan эсэiсrнкi rpagb^binHa ginb^^ M. CrpagbцoУ, BagoMbi CBaën KHiran «3aragKa EargaHoBwa», y ^rnpbi skoh - ^eHoMeH naэra. Tboph эсэiсгbraнara ®aHpy nicagi y. KaparKeBin, M. Hy®aHiH, I. Mege®, Epbigb, y. KagecHiK i iHm. CycrpaKa^^ эсэ i y cynacHbix nicbMeHHiKay y. ApgoBa, H. Tagy6oBina, H. flpaHbKo-MancMKa, B. KapaMa3aBa.
y giraparypa3HaycrBe He icHye ag3iHara arygbHanpbiHarara a3Ha^HHa эсэ, 6o capog gacgeg^biKay HaMa naragHeHHa HaKoHr rэrara. AgcMgb i y3HiKae nacaM nэyнaa Hepa36opgiBa^b aK capog HeKaropHx gacgegHHKay, raK i y acapogKy MagagHx ayrapay, Kagi cgoBaM «эсэ» нaз^Iвaroцb ycë, mro He з'aygaeццa nayHaBapracHHM anaBagaHHeM, mro He Mae $a6ygH: HapbiCbi, 3aMagëyKi, a6pa3Ki, HararKi i r. g. AgnaBegHa, Hegbra naragзiццa 3 TaHHan Kiсgiцннaн, aKaa сцвapg®ae: «Heaкpэсgeнaсцb эсэ, 3aKgag3eHaa y aro npbipog3e, ga3Bagae aзнaннцb rэrнм rэpмiнaм BagiKae Koga 3'ay -ag giraparypHara HapHca ga cnoBeg3i» [1, 14]. Ko®hm nicbMeHHiK naBiHeH B^ipa3Ha yayga^, mro ëH xona сrвapнцb i naro ag aro narpa6ye toh цi iHmH ®aHp. 3pa3yMega, cynacHaa rэнgэнц^Ia ga iнrэrpaцнi po3HHx giraparypHHx ®aHpay cag3enHinae pacnaycMg®aHHM сiнrэrнннaн ®aHpaBan $opMH, mro, HarypagbHa, ag6igaca i Ha annbiHHan эсэiсrнцн. Гэra, agHaK, 3yciM He a3Hanae, mro naHbiHaro^ цagкaм нiвegipaвaццa мaсraцкia Me®^i, aKia agpoзнiвaroцb эсэ ag iHmHx ®aHpay Magon эniннaн $opMH. Mae pa^iro gaсgegннцa A. MacbKoBa, aKaa c^apg®ae, mro эсэ He з'aygaeццa
