Кужугет Мария Амын-ооловна,
Литературлуг музейниц эргелекчизи, РФ-тиц Чогаалчылар эвилелиниц кежигYHY.
Тываньщ куруне университединде Литературлуг музей
Тываныц KYPYHe университединге Литературлуг музей тургузар шиитпирни университеттиц удуртулгазы 2011 чылдыц сентябрь 30-де хYлээп алган. Литературлуг музей ук еередилге черинде ажылдап турар Теп Азия чоннарыныц тeeгYЗYHYЦ болгаш материалдыг культуразыныц музейиниц салбыры кылдыр тургустунган. Ону тургузарынга университеттиц ректору (С.О. Ондар), Тываныц Чогаалчылар эвилели (Э.Б. Мижит), Алдан-Маадыр аттыг Национал музей (В.С. Чигжит), ТывКУ-нуц Теп Азия чоннарыныц тeeгYЗYHYЦ болгаш материалдыг культуразыныц музейи (А.Ч. Ашак-оол) болгаш ескелер-даа дузазын чедирген.
Амгы Yеде Литературлуг музейде ацгы-ацгы темаларлыг экспозицияларны кылырын оралдашкан бис.
"Тыва аас чогаалы - тыва литератураныц Yндезини" деп темалыг экспозицияда тыва аас чогаалыныц литератураныц тургустунарынга ачы-хавыяазын кeргYзер сорулгалыг аас чогаалыныц шилиндек чогаалдарыныц чыындыларын, Yн бижиткен пластинкаларны, дискилерни делгээн. Экспозицияныц бир кезээн билдингир фольклорист, ТывКУ-нуц XYHДYЛYГ профессору, филология эртемнериниц доктору Д.С. Кууларныц 80 харлаан юбилейинге тураскааткан. Ында ооц хууда архивинден алган документилерни (теру^нгениниц дугайында херечилел, бышкан билигниц аттестады, Абаканныц педагогика институдунунуц тее^ факультедин доосканда демдектери, профэвилел кежигYHYHYЦ биледи...) база солуннарга Yнген материалдарны, автографтыг номнарны, чуруктарны, эдилеп чорааны портфелин делгеп салган.
"Тыва литератураныц Yндезилекчилери" деп экспозиция. В.Ш. Кек-оолдуц, С.А. Сарыг-оолдуц, С.Б. ПюрбюнYЦ, С.К. Токаныц, О.К. Саган-оолдуц портреттери болгаш оларныц эц-не билдингир чогаалдарын, олардан YЗYнДYлерни чара тырттырган хоолгаларын дерип аскан. Ол-ла булуцнуц витриналарында тыва парлалгага YHYп турган баштайгы номнарны болгаш сеткYYлдерни дерээн. Ук экспонаттар музейде дыка Yнелиг материалдар болуп турар. Олар профессор Д.С. Кууларныц биске арттырып каан портфелинден тывылган, башкывыстыц бурунгаар кeрYштYг, буянныг ачызы деп санап турар бис. Ол дээрге баштайгы латинчиткен алфавит-биле парлаан "Чыынды шYЛYктер" (1943), "Чалыы назынныц кылажы" (1943), "Эртенгиниц ыры" (1944), С. Пюрбю "Терээн черим" (1947, репрессиялаткан ном), "Саны-Меге", С. Сарыг-оол "Чырык xyh" (1944), В. Кожевников "Март-апрель" (1943), "Чыынды шиилер" (1944), О. Саган-оол "Тываныц арат чонунуц мурнундан" (1944) деп номнар база "Революстуц херели", "Ленин-Сталинниц тугунуц адаа-биле" деп сеткYYлдер-дир.
Ук экспозицияныц база бир онзагай талазы - ында ийи улуг чогаалчыларныц херек тураскаалдары болур. Тываныц улустуц чогаалчызы С.Б. ПюрбюнYЦ херек тураскаалын Тываныц улустуц чогаалчызы Э.Б. Мижит музей ажыттынып турар хYHде Тываныц Чогаалчылар эвилелиниц мурнундан белек кылдыр эккеп берген. Тываныц
Национальный музей им. Алдан-Маадыр Республики Тыва
улустуц чогаалчызы А.А. Даржай С.А. Сарыг-оолдуц херек тураскаалын Литературлуг музейге белек кылдыр октябрь айда эккеп берген.
"Чогаалчы болгаш Yе". Бо экспозицияда баштайгы Yндезилекчи чогаалчылардан эгелээш, бо хYннерге чедир тыва чогаалчыларныц чуруктарын стендиде аскан. А витринада Б.Д. Хевецмейниц, Е.Т. Танованыц, А.А. Даржайныц, А.Х-О. Ховалыгныц хол YЖYY-биле бижээн ажылдарын, чамдык чогаалчыларныц профэвилел болгаш Чолгаалчылар эвилелиниц кежигYHY билеттерин делгээн.
"Чоннарныц найыралы - литератураларныц найыралы" деп экспозиция. Стендиде Тывага ацгы-ацгы Yелерде кээп чораан чогаалчыларныц чуруктарын, ужуражылгалардан тырттырган чуруктарны аскан. С. Щипачев, С. Михалков, П. Бровка, Л. Ошанин, Б. Полевой, С. Элляй, Б. Бедюров, Н. Лугинов, Б. Дугаров болгаш ескелерниц-даа чуруктары бар. Витринада кожа-хелбээ чоннарныц - алтай, хакас, шор, якут чогаалчыларыныц чыындыларын делгээн.
"Тыва критика" деп булуцда Тываныц баштайгы критиктери А.К. Калзан, Д.С. Куулар, М.А. Хадаханэ оларныц база амгы Yеде литература болгаш фольклор шинчилеп чоруур эртемденнерниц ажылдарын делгээн.
"Тываныц литературлуг картазы". Ук шенелде картаны ус-шевер, чурукчу Константин Хомушку бистиц дилээвис ёзугаар кылган. Ында Тываныц кожууннарыныц аайы-биле кайыын, каш чогаалчы Yнгенин кергYзерин оралдашкан ажыл болур.
Литературлуг музейниц эц-не кес^ черинде Тываныц Улустуц чогаалчыларыныц портреттерин аскан. Ук портреттерни Тываныц билдингир шYЛYкчYлериниц бирээзи Роман Лудуп музейге белек кылдыр берген.
Амгы Yеде Литературлуг музейде 1000 ажыг экземпляр номнарлыг библиотека бар. Ооц езээн профессор Д.С. Кууларныц хууда библиотеказындан келген номнар тургускан.
Литературлуг музейниц чанында "Сорунза" аттыг чечен чогаал каттыжыышкыны ажылдап турар. Ында чYгле филология эвес, ТывКУ-нуц еске-даа факультеттериниц студентилери хаара туттунган.
Чыгдынган, шыгжагда чыдар материалдар ам-даа хей. Чижээлээрге, чогаалчыларныц хол-биле бижээн ажылдары, чогаалчыларга хамааржыр чагаалар, телеграммалар, шацналдар дээн чижектиг эпистолярлыг материалдар, тыва литератураныц теегYЗYнге хамааржыр чамдык экспонаттар барык дериттинмээнин демдеглезе чогуур. 4y^ дээрге оларны делгээр витриналарныц янзы-бYPY хевирлерин, стендилер кылыр материалдар садар, кылдыртыр акша херек апаар. А ындыг арга-шинек Литературлуг музейде чок.
Литературлуг музейниц техниктиг хандырылгазы чок болганындан хоолгалаар, тырттырар, парлаар ажылдар талазы-биле улуг бергедээшкиннерге таваржып турар бис.
Литературлуг музейни тургузарынга эртемденнер, башкылар, студентилер болгаш янзы-бYPY билиг-мергежилдиг кижилер ачы-дузазын чедирген. Ылацгыя эртемден-музеевед, т.э.к. А.О. Дыртык-оол, ф.э.к. К.Б. Доржу, башкы А.Х. Херел, кабинет эргелекчизи М.Д. КYЖYгет, музей ажылдакчызы Ч.А-С. Монгуш, кезер эмчи С.С. КYЖYгет, НШХИ-ниц директору А.С. Шаалы, ында биче эртем ажылдакчызы Л.А. Ооржак, социал ажылдакчы А.С. КYЖYгет, филология факультединден У.С. Адыгжы, А -Д.К-К. Монгуш, Н.А. ДYЛYш болгаш ескелерге-даа тыва литератураны, ооц теегYЗYн Yнелеп кергени дээш мегеер апаар.
Литературлуг музей еередилгениц, эртем-шинчилел, культура-чырыдыышкын ажылдарыныц тевY болуп, аныяк ескенниц кижизидилгезинге улуг салдар чедирер дээрзинге кандыг-даа чигзиниг турбас.
Литература:
1. Дом-музей А.Н. Островского в Москве. - М.: Советская Россия, 1988.
2. Лощинин Н.П. Литературный музей и школа. - М.: Просвещение, 1986. - 135 с.
3. Милонов Н.А. Литературное краеведение. - М., 1985.
4. Монгуш В. Музейное дело в Туве // Улуг-Хем. - Кызыл, 1994. - № 28. - С. 101-106.
5. Музеи // Познавательный путеводитель по Казани. - Казань, 2005.
6. Хватов А.И. Литературный музей Пушкинского дома. - Л.: Наука, 1982. - 39 с.
7. Ясная Поляна. Дом-музей Л.Н.Толстого. - М.: Советская Россия. - 1986. - 161 с.
Куксина Долаана Кызыл-ооловна,
к.б.н., ст. преподаватель кафедры экологии и зоологии ТувГУ.
Путинцев Николай Иванович, зав. музеем Тувинского государственного университета.
Роль экологического музея Тувинского государственного университета в сохранении биоразнообразия редких видов птиц
В последние годы одной из важнейших глобальных проблем, стоящих перед человечеством, стало сохранение биологического разнообразия Земли. Биологическое разнообразие (биоразнообразие) - это совокупность и гармоническое сочетание генофонда, его носителей (животных и растений), их эволюционно сложившихся комплексов (экосистем).
Самым хрупким компонентом биоразнообразия, самым чутким индикатором его неблагоприятных изменений являются редкие виды животных и растений. Исчезновение, вымирание каждого вида - не что иное, как тест на качество окружающей среды. Отсюда совершенно очевидно следующее: во-первых, утрата каждого вида - сигнал опасности, и, во-вторых, по состоянию редких видов можно судить о качестве окружающей среды. И это в настоящее время все больше зависит от человека, его отношения к природной среде. Поэтому, одной из самых острых проблем остается формирование у населения экологической культуры.
Культуру поведения людей по отношению к природе можно повысить только повышением общей разносторонней культуры человека, его научных знаний о природе. Воспитание экологической культуры в большей степени задача школы и всей системы образования. Следовательно, одна из актуальнейших задач современной школы - экологическое образование подрастающего поколения, обеспечивающее подготовку высоконравственных, образованных и гуманных людей, умеющих экологически грамотно мыслить и решать сложные проблемы взаимоотношений с природой, как в своей основной жизни, так и в общественной практике. Экологическое образование должно строиться на основе сочетания глобального, регионального и краеведческого уровней.