CC BY
47
162
ВЕСН1К МДПУ iмя I. П. ШАМЯК1НА №1(49) 2017
УДК 808.26 - 313.1(043.3)
В. В. Шур
Доктар фшалапчных навук, прафесар кафедры беларускай i рускай фiлалогii, УА МДПУ 1мя I. П. Шамяина, г. Мазыр, Рэспублiка Беларусь
ТЫПОВЫЯ БЕЛАРУСК1Я ПРОЗВ1ШЧЫ З ФАРМАНТАМ1 -ОВ1Ч/-ЕВ1Ч ВА УСХОДНЕСЛАВЯНСКАЙ АНТРАПАН1М11: Л1НГВ1СТЫЧНЫ I КУЛЬТУРАЛАГ1ЧНЫ АСПЕКТЫ
У артикуле прасочаны этапы фармавання тыповага для беларускай антрапатмИ прозвшча Станкетч, што надзвычай актуальна не тольт у генеалаг1чным, а I у л1нгвакультуралаг1чным аспектах. Растлумачана яго паходжанне, словаутварэнне, лтгвагеаграфгчныя асаблгвасцг, культуралаг1чныя адметнасцг, названы асобы з гэтым прозвшчам, якя унеслг значны уклад у навуку, асвету, вайсковую справу.
Ключавыя словы: он1м, антрапотм, прозвшча, уласнае Iмя, фармант, анамастычны суфжс.
Уводзшы
Беларусшя прозвiшчы даследаваны даволi падрабязна. Лшгвюта]ш прааналiзавана i растлумачана паходжанне, спосаб утварэння, тэрытарыяльная прыналежнасць больш за 56 тысяч таюх антрапошмау (працы М. Бiрылы, М. Грынблата, Г. Усцiновiч, Г. Мезенка, Ю. Гурскай, А. Кауруса, А. Ванагаса, В. Рымшы, В. Рагауцова, У. Бобрыка, У. Ляк1на, Ф. Янкоускага, I. Лепешава, В. Лемцюговай, В. Ляшчынскай, Г. Семяньковай, П. Сцяцко, А. Станкевiч, У. Юрэвiча, I. Шумскай, А. Шатун i iнш.).
Выимк даследавання 1 1х абмеркаванне
Утварэнне прозвшчау ва усходшх славян, як прасачьш М. Бiрыла i У. Ншанау, дакладна дыферэнцыявана у адпаведнасщ з сацыяльным становiшчам. Працэс iх станаулення у беларусау працягвауся больш за 6 стагоддзяу: у князёу i баярау яны сфармiравалiся у ХIV-ХVI стст., у дваран, шляхты - у Х^-Х'УП стст., у купцоу - у ХVП-Х[Х стст., у сялян - у Х'УШ-ХК стст., а у некаторых народау былога СССР - у савецш перыяд. Асноунай падставай юрыдычнага замацавання прозвшча за пэунай асобай з'яуляецца абавязковая дакладная донтыфжацыя, якая выдзяляе чалавека у грамадстве, а таксама вызначае прыналежнасць яго (iндывiдуума) да пэунай сямЧ, да пэунага роду, саслоуя.
Беларусы першымi з усходнiх славян, як сведчаць навуковыя крынщы, набылi прозвшчы. У наш час у Беларуа з 2011 года па шщыятыве Анатоля Статкевiча-Чабаганава пачау выдавацца "Летатс беларускай шляхты". Першы том выйшау у свет пад назвай "Я- сын Ваш: Статкевгчы, Сацкев1чы-Статкев1чы герба "Касцеша". Карафа-Корбуты герба "Корчак^. Апублшавана ужо пяць тамоу гэтай серыi, што прысвечаны гiсторыi беларусшх родау ад найстаражытнейшых часоу да нашых дзён. Гэтыя кнiгi набылi добрую славу не только сярод вучоных, яия спецыялiзуюцца у сферы беларускай генеалоги, арх1вктау, даследчыкау вдыввдуальна-сямейна-родавых сувязяу, але i сярод шшых прадстаушкоу грамадства. На навуковую i патрыятычную вартасць так1х прац звярталi увагу у сва1х выступлениях Мгграпалгг Фшарэт, а таксама Старшыня Прэзщыума НАН Беларусi акадэмiк Уладз1м1р Гусакоу, асаблiва падкрэслiваючы выключна выхаваучую i пазнавальную вартасць прац А. Статкевiча-Чабаганава: "У нашы днi генеалапчныя даследаванш выклiкаюць жывую цiкавасць у грамадстве. Мнопя людзi iмкнуцца даведацца пра мiнулае сваiх родау, сва1х прозвiшчаy. Псторыя вельмi неахвотна адкрывае свае старонк! I только дзякуючы настойлiвым намаганням спецыялютау, iх вялiкай даследчай працы вяртаюцца тысячы забытых iмёнаy нашых суайчыншкау" [1, 85-87].
Шсьменшк Уладзiмiр Лiпскi, напрыклад, натсау некальш кшжак пра свой радавод, сваю вёску, сваiх землякоу. У кшзе "Аповесць пра нашы прозвшчы" ён рытарычна задау сабе пытанне: "Адкуль жа з'явтся лтавыя, лапцюжныя Лтсюя у вёсцы Шоукавгчы? Хто яны? Якога роду-племен1?". Адказ на такое пытанне - гэта некальш соцень старонак у некальшх яго мастацшх
© Шур В. В., 2017
Ф1ЛАЛАГ1ЧНЫЯ НАВУК1
1б3
кнiжкax, як1я з цiкaвaсцю чытaюццa не только aмaтapaмi, a i пpaфесiянaлaмi-этногpaфaмi, riстоpыкaмi, лiнгвiстaмi, кpaяведaмi.
Bывyчэнне свaëй paдaслоУнaй не только y генеaлaгiчным, a i y лiнгвaкyльтypaлaгiчным aспектax дaе мaгчымaсць носьбiтy пpозвiшчa пa-новaмy гаглядзець ra свaе кapaнi, y пошyкax heíx y нэш чaс i фapмipyеццa нaшa гpaмaдскaя свядомaсць, aжыццяyляецra пaвapот дa aгyльнaчaлaвечыx кaштоУнaсцяy. БезyмоУнa, ведэнне riстоpыi сввйго пpозвiшчa вaжнa i RapbKra i сaцыяльнымi выш^м^ яно y royran меpы зaбяспечвaе гpaмaдствy стaбiльнaсць i пеpaемнaсць y генетычным paзвiццi надт, лепшым пpaдстayнiкaмi якой y белapyскiм гpaмaдстве га ^эву тчылнся шляxтa, якэя y сввецш пеpыяд незaслyжaнa чaсцей гaньбaвaлaся, пpынiжaлaся. Нэс, белapyсay, лiчылi сялянскэй гацыяй. Дзякуючы тэким пpaцaм мы вяpтaем з небыцця белapyскyю шляxтy, якой, шбыга га волi пaлiтыкay сaвецкix чэсоу, не было y ramaïï гiстоpыi (Звяздэ 18.10.16, с. 11).
У чэстк! нaсельнiцтвa Белapyсi npa шляxтy як спець^чны пpывiлеявaны клэс нaсельнiцтвa y м^лыя чэсы, як1 y aсобныя пеpыяды нaшaй дзяpжaвы дэсягэу 20 opa^ffray ад усяго нaсельнiцтвa, склэлэся ypaжaнне, што шляxцiцы жыт зэ кошт эксплyaтaцыi пpостaгa люду. Яны э^озив^ся пpaзмеpнaй гaнapлiвaсцю, жыpaвaлi зэ кошт эксплyaтaцыi сялянствэ, бaвiлi чэс у гyльняx i зyсiм былi не axвочыя дэ любой Dpa^i... Аднэк гэтэ было не зayсëды тэк. Як пiшa Святaслay Acimycrn, шляxтa як служылы клэс гад чэс войнэу (a ix было дaволi многа) сэ збpояй у pyкax пaвiннa былэ y любыя чэсы aбapaняць Рaдзiмy. Шляxцiцы пеpшымi aбaвязaны былi склaсцi гэлвву зэ кapaля, вялiкaгa князя i свой нapод... Шляxецкi гонap i пустея гaнapлiвaсць — дaлëкa не адно i тое ж. Ha жэль, якpaз шляxецкaгa, pыцapскaгa гонapy i не xaпaе многiм з гас. Bось тут бы гам i гавучыцга y лепшык пpaдстaУнiкоУ шляxецкaгa pодy [2, 69].
Bядомa, што белapyскiя пpозвiшчы xapaктapызyюццa стpaкaтaсцю з пункту гледжэння ix словaУтвapaльнaгa складу. Большэсць з ix yтвоpaнa пpы двпшозе сж^в^чныи aнaмaстычныx сyфiкaсay -ay /-ay / -яу / -ëy, чч / -ыч, -aвiч /-евiч / -Шч, чн / -ын, -ент / -энт / -ama, -еня / -эня, -ёнaK / -aнaк, -yK, -юк, якiмi выpaзra пaдкpэслiвaеццa гацыягальгая iдэнтыфiкaцыя ix носьбiтay.• 4b^pbmay, Бaрвенay, Лушу, Вaсiленкa, Пятрэнш, Пiшчaнкa, Miцкевiч, Кaвaлевiч, Дaрaшэвiч, Гayрылaвiч, Выдрыч, Рyнaвiч, Maцyлевiч, Кaлaс, Кyлaк, Бaгдaн, Вaкyльчык, Cepada, Лось, Сокол, Cтpaльчэня, Шупеня, Кляучэня, Плaксëнaк, Пiсapaнaк, Кaвaлëнaк, Тpaфiмyк, Клiмчyк i шш. Тэшя адзшш, aсaблiвa зэ межэш гашвй paдзiмы, выpaзra выдзяляюць белapyсay гэтымi aсaблiвaсцямi сяpод iншыx нapодaУ, у paдзе выпaдкay гавэт "падкaзвaюць", з якix pэгiëнay Белapyсi мог быць носьбiт пэyнaгa пpозвiшчa, шм былi яго пpодкi y мшулым - пpостымi сялянaмi, шляxтaй i шш..
У клaсiчнaй пpaцы М. Бipылы "Белapyскaя aнтpaпaнiмiя: улэсн^хя iмëны, iмëны пэ бадьку, пpозвiшчы" (Мн., 1969) зэсведчэнэ, што y XVI ст. пpозвiшчaУ белapyсay га -aвiч (-eiч), y^pamix ад mëray га бадьку, было 83 %, a га -ов (-ев) - 1,75 %, га -m - 1,63 %, a y нэш жэ чэс, як сведгаць сучэсныя дaследaвaннi, iмëнay тыпу Вярхоу, Кiсялëy, AdaMay 24 %, a пpозвiшчaУ га -m (-ын) тыпу Пыст, Iвaшын 7,88 %, што з^ляедта reparaB^^^m выт^м iстотнaгa экстpaлiнгвiстычнaгa Уздзеяння pyскaгa aнтpaпaнiмiконy га белapyскi. Дapэчы, тaкix некaлi вельмi raшыpaныx i ведомый га белapyскiм этнaгpaфiчным apэaле пpозвiшчaУ (Кaвaлeвiч, Кaзaкeвiч, Iвaнaвiч, Вaсiлeвiч, Xaдкeвiч, Пяткeвiч, Miцкeвiч, Aляксaндpaвiч, Яpмaлaвiч, Кapaткeвiч i шш.) n^œp усяго 4102 (7,3 %).
Пpозвiшчы з фapмaнтaмi -aвiч, -eвiч, йч, -ыч бытуюць га yсix ^TOax Белapyсi, эле гайбольш тыповыя яны для цэнтpaльнaй чэстк! i Гродзеншчыны. Пapayнaем тaксaмa: К. Miцкeвiч (Я. Колос), I. ЛуцШч (Я. Kynma), Ф. Бaгyшэвiч, В. Дyнiн-Mapцiнкeвiч, Н. Гiлeвiч, Я. Henaчaлaвiч, У. Юpэвiч, M. Еpмaлaвiч, А. Mapцiнaвiч, Г. Дaлiдaвiч, M. Бaгдaнaвiч i шш. Гэтэя мадэль белapyскix пpозвiшчaУ, як сведчадь дэследч^1к1, aкaзaлa уплыу m фapмipaвaнне подобный пpозвiшчaУ у польсгай i pyскaй мовax, якш тэм a^M^am згачгае пaшыpэнне y XVIII i нaстyпныx стaгоддзяx.
Тaкiм чынэм, пpозвiшчa Cтaнкeвiч - семaнтычra пpaзpыстaе: yтвоpaнa сyфiксaльным спосэбэм, у яго эснове гyтapковы вapыянт дaxpысцiянскaгa мужнынскэрэ íiwh Cmamcnay (CmamK, Cmacb) плюс фapмaнт-сyфiкс -eвiч. Яно тыповэ белapyскaе. Ад iмя Cmamcnay, як сведгаць нэвуковыя дaведнiкi, yтвоpaны гаступныя белapyскiя пpозвiшчы: Cmaнeвiч, CmamK, Cmaнiлeвiч, Cmaнiш, Cmaнкay, Cmaнкeвiч, Cmaнчыц, CmamyK, Cmaнчык, Cmaнyль, Cmaнюш, Cmaнчыc, Cmacb, Cmaceлькa, Cmacem, Cma^K, Cmacюкeвiч, Cmacюлeвiч, Стэст, Стэск, CmamycKi, CmamcMaycm, Cmaнiшэycкi, Cmaнкaycкi. Мадэль ra -aвiч, -eвiч лiчылaся сaцыяльra пaдвышaнaй, шляxецкaй, у мшулыя чэсы былэ дaмiнyючaй у aнтpaпaнiмii белapyсay. Дэследчык1 белapyскaгa aнтpaпaнiмiконy aдзнaчaюць, што нaйменнi га -aвiч, -eвiч у BКЛ мята мець пpaдстayнiкi yсix слaëy гpaмaдствa (XV-XVIII стст.), эле былi гайгасцей yлaсцiвы шляxце, спaчaткy яны Уяулялюя
164
ВЕСНЖ M^Y iмя I. П. ШАЫЯКША №1(49) 2017
y якaсцi iмëнay пa бaцькy, a y суседняй Maскоyскaй дзяpжaве iм нaдaвaлaся тольш сaслоyнaе, шляxецкaе (двapaнскaе) сaдыяльra пaдвышaнaе знaчэнне (M. Бipылa, Г. Усцiновiч).
Тaкiя aнтpaпонiмы уж^л^я i yжывaюццa y нaш чaс y пaлякay, aле y польскaй мове, як aдзнaчыy Ф. ЯнкоУск1, яны спpaдвечнa кaнчaлiся нa -щ, як i словы печ, ноч. У галл^у жa гэтa былi пpозвiшчы пеpaвaжнa пpостaгa люду. З XVI-XVII стст. re^rop^ пpозвiшчы нa Ач: y польсгай мове стaлi гaвapыць i п^ць Chodrieicz, Szymonowicz, Klenowicz i шш. [3, 300]. СпpaцоУвaлa, вдадь, лшгвютычгая aнaлогiя, тaкiя пpозвiшчы y нaшыx зaxоднix сyседзяy "облaгоpaживaлись", бо яш пpосты польсш селянш не мapыy стaць шляxцiцaм, raдпpayляючы свaë пpозвiшчa нa тaкi Узоp. ^pay^: вядомыя y мшулыя чaсы ^озв^чы белapyскaй шляxты: Aдaмовiч, Miцкевiч, Aбрaмовiч, Дaнiлевiч, Зaxaрэвiч, Сmaшкевiч, Тaмковiч. ПaдпpaУляюць i u^œp некaтоpыя белapyсы свaе пpозвiшчы, aле ужо чaсцей га Узоp тыповыx pyскix aнaмaсraчныx yзоpaУ: Калестк — Калеснкау, Чыгрын - Чыгрынау, Кулеш - Куляшоу i г. д. У чaсы мaлaдосцi гасьменшта Я. Колaсa яго yлaснaе пpозвiшчa К. Miцкевiч, a тaксaмa ствоpaнaе iм пpозвiшчa гaлоУнaгa пеpсaнaжa тpылогii "Ha pостaняx" (Лaбaновiч) yспpымaлiся у гpaмaдстве як сaцыяльra raдвышaныя. Пpa гэтa, нaпpыклaд, сведчaць усгамшы пiсьменнiкa Школы Лобaнa, як1 п^у: Кажуць, кaлi яго дзед Васыь (тсьментка - В. Ш.) першы раз пайшоу у школу, настаунк запытау: "Як прозвшча?" -"Лaбaновiч ", - адказау xлaпчyк. "Як - Лaбaновiч? Мужык ды шляxецкaе прозвiшчa носш? Лобан тваё прозвiшчa", запярэчыу нaсmayнiк i зaпiсay: "Лобан Василий" [4, 98].
Яшчэ npbi^aA. З XVII сгагодцзя у многix ^airax ЕУpопы ведaлi выдaтнaгa вучогага-белapyсa Кaзiмiрa Семяновiчa, як1 yпеpшыню у свеце paспpaцaвay тэоpbIЮ ствapэння шмaтстyпеннaй paкеты, aбессмяpоцiy свaë im ствapэннем многaстyпянëвыx paкет тыпу "двли^' i iншымi вынaxоднiцтвaмi у галше apтылеpыi i paкетнaй тэxнiкi. Яго iмя доУгi чaс пpыпiсвaлi шшым нapодaм. Aцнaк apфaгpaфiчнaя aцметнaсць блiзкix пa гyчaннi белapyскix i польс^ пpозвiшчay блытaлa, a чaсaм i, нaaцвapот, дaзвaлялa дaследчыкaм пpaз стaгоддзi yносiць кapэктывы aцноснa пaxоджaння носьбгга пpозвiшчa. Тaк, дaследчыкi мiнyлaгa спpaбaвaлi дaлyчbщь гэтaгa тaленaвiтaгa чaлaвекa дa пaлякay цi лiтоУцay. Aднaк А. Бельсш i M. ТкaчоУ, aдшyкayшы звестк1 з paдaслоyнaй, a тaксaмa выкapыстayшы aсaблiвaсцi нaпiсaння пpозвiшчa сaмiм К. Семяновiчaм, пaкaзaлi, што знaкaмiты вучоны i вынaxоднiк шмaтстyпеннaй parera быу не пaлякaм i не лггоугам, a белapyсaм. "Дaкyменra, яюя зaxaвaлiся з XVII ст., - aдзнaчaюць дaследчыкi, - aсaблiвa нaпiсaныя pyкою сaмогa К. Семяновiчa, дaюць пpaвaпiс пpозвiшчa у гyчaннi тaго чaсy як Siemienowicz (Семеновiч). У дaкyментax жa кapоннaй apтылеpыi яно чaсaм пеpaйнaчвaеццa нa польск1 !aœp - "Siemionowic" (Семëновiц). Вapыянт Siemjonowicz (Сем'ëновiч) не сyстpaкaеццa. Haтypaльнa, што сaпpayдны пpaвaпiс свaйго пpозвiшчa ведay нaйпеpш сaм вучоны. Гэтa aднaзнaчнa, i тaмy у гiстоpыi сусветгай нaвyкi нaзayсëды зaстaнеццa пpозвiшчa, якое ëн сaм ужму" [5, 16].
Дapэчы, спaлyчэнне aнтpaпонiмaУ Сmaнкевiч Aляксaндрa Aляксaндрayнa, га гашу думку, дaволi Удaлaе. Mенaвiтa aсaбовaе yлaснaе iмя у сyкyпнaсцi з пpозвiшчaм дaзвaляе iдэнтыфiкaвaць aсобy з усяго галектыву, выдзелщь яе з людской супольгасщ. Вapтaсць шляxецкaгa пpозвiшчa пaмaцняеццa yлaсным iмем Aляксaндрa aбо яго шмaтлiкiмi вapыянтaмi (Саша, Шура, Aлеся, Сашуля, Шурка, Aля, Aлькa, Aся, Aляксaндaркa, Лекса, Ляксана, Ляксаня, Ляксаша i шш.). Яно вядомaе у am^rn^a^ iтaльянскaй, бaлгapскaй, венгеpскaй, iспaнскaй, нямецкaй, слaвaцкaй, фpaнцyзскaй i iнш. мовax. Утвоpaнa яно aд гpэч. Alexandros: alexo - a6apara^ i Andros - муж, мужчыга. У нapодзе зaмaцaвaлaся яго этымaлaгiчнaя веpсiя - правадыр. Ад ^ara iмя y^pa^i гаступныя пpозвiшчы: Aляксaндрay, Aлексaндровiч, Aляксaнкiн, Aлесь, Aлесiч, Aлесенкa, Aлесiк, Aлеськa, Aляксюк, Aляxно, Aляxновiч, Aлiкевiч, Aльковiч, Лесь, Лест, Ле^к, Леська, Лжсандра, Ляско, Лясюк, Сана}!, Сант, Санец, Сaнцэвiч, Санька, Санько, Сaнковiч, Санчук, Санюта, Сашанок, Сашко, Сашчанка, Сашанькт [6, 23]. У сусветгай гiстоpыi тaкaя rapa^irna "уласнае iмя Aляксaндр(a) + прозвшча" exana свaйго pодy шaблонaм, yстaлявaным стэpэaтыпaм: Лпяксандр Македонсю, Aляксaндр Неусю, Aляксaндр Суворау, Aляксaндр Пушкт, Aляксaндр Дзюма, Aляксaндр Блок, Aляксaндр Твардоуст, Aляксaндр Салжанщын - тaкiя iмëны гaвоpaць npa многае. Haтypaльнa дaпayняе гэты paд яго кyльтypaлaгiчны aспект. Ад гэтaгa iмя yтвоpaны шмaтлiкiя aйконiмbI: Ллексaндръlя, Aляксaндрayкa, Ллексaндроnaль, Лляксaндрay Гай i шш. Дapэчы, шя Лляксaндрa, яго rapbrnrn' Aлеся у мове белapyсay пpaз спецы^чную метaфapызaдыю сiмвaлiзaвaлaся: у сшы скиданы пеpыяд вaйны 1941-1945 гг. трое энтyзiястay белapyскaй кyльгypы - кaмпaзiтap Яуген Щкоцю, пaэт Пятрусь Броука i спявaчкa Ларыса Aлексaндроyскaя - ствapылi опеpy "Aлеся" (1943), ягая слaвiлa будучую Пеpaмогy (Звязда. 2016. 19 кaсгp.). У EwaM сyвязi вapтa a1дзraчыць i веpш А. Кyляшовa "Ллеся",
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУК1
165
а таксама беларускую песню-брэнд "Алеся" у выканант ансамбля "Песняры", дзе гэга 1мя выступае як амвал кахання, прыгажосщ.
I. Каралёва - аугар "Словаря фамилий Смоленского края " (Смоленск, 2006), спыняючыся на гiсгорыi прозвiшчау гэгага рэгiёна, дае глумачэнне антрапошмам смаленскага дварансгва, смаленскага шляхецгва, атсвае спосабы угварэння прозвiшчау смаленскай шляхты, ix родау у псторыка-культурным арэале. Падрабязна растлумачаны гэтай даследчыцай i прозвiшчы з фармангамi ^eiM, -евЫ, што утвораны ад поуных i памяншальных формау асабовых iмёнау, пераважна мужчынск1х. Усяго ёю выяулена з розных крынщ гэтай мадэлi 63 адзшш, што складае 25 % ад уах прозвiшчау смаленскай шляхты, у лшу так1х i прозвiшча CmaHKeeiu. У гэтым наборы i ташя смаленск1я антрапонiмы, вядомыя на Беларуа, як Адамовiч, Аляхновiч, Багдановiч, Bacaeeiu, Мацкевiч, Пашкевiч, Станюкевiч, Стаховiч, Стацкевiч, Трахiмовiч, Фiлinовiч, Цimовiч, Юркевiч, Яновiч i шш. [7, 55-56]. Дарэчы, Смаленшчына - спрадвечна была беларусшм рэгiёнам. Я. Шыраеу у кшзе "Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах" (Минск, 1991) тсау: "...Белоруссы составляли на конец XIX ст. наиболее распространенное племя в губернии; если принимать в расчёт и смешанный состав населения (великоруссов с белоруссами), то они оказываются во всех уездах, исключая уезды Гжатский и Сычевский; особенно же распространены в уездах Рославском, Смоленском, Краснинском, Дорогобужском, Ельнинском, Поречьском и Духовщинском... Вопреки этим фактическим данным политическая граница была проведена таким образом, что всё белорусское население Смоленщины оказалось отрезанным от Белоруссии и отошло к РСФСР" [8, 14].
Прозвiшча Станкевiч належыць мнопм асобам, яшя зрабш значны унёсак у беларускую i сусветную навуку, культуру, вайсковую справу. У "Беларускай энцыклапедьп" (т. 15, Мн., 2002) засведчаны творчыя лёсы i бiяграфii больш за 10 асоб з прозвшчам Станкевiч, якiя вызначалiся у розных галiнаx дзейнасцi.
1. Станкевiч Адам Вiкенцьевiч - беларусш гpамадска-палiтычны дзеяч, выдавец, псторык, публiцыст, лггаратуразнавец, каталiцкi святар. Кандыдат кананiчнага права.
2. Станкевiч Аляксандр Андрэевiч - праваслауны царкоуны дзеяч, гiсторык, публщыст. Кандыдат багаслоуя. У 1860-1868 г. рэктар Полацкай духоунай семiнарыi. У 1886 г. етскап балцк1.
3. Станкевiч Антон Уладзiмiравiч - расшсш военачальшк. Генерал-маёр.
4. Станкевiч Гемел Мiхайлавiч - Герой Савецкага Саюза. Скончыу Харкаускае танкавае вучышшча.
5. Станкевiч 1ван Мiкалаевiч - вучоны у галiне гiсталогii i фармакалоги.
6. Станкевiч Мкалай Уладзiмiравiч - расшсш грамадск дзеяч, фiлосаф, паэт. Скончыу Маскоуск унiверсiтэт. Спрыяу, як сведчаць даследчыкi, адкрыццю таленту паэта А. В. Кальцова, пауплывау на В. Бялшскага, У. Граноускага, I. Тургенева i шш.
7. Станкевiч Уладзiмiр Дзмiтрыевiч - беларусш рэжысёр. Заслужаны дзеяч мастацтва Беларусi.
8. Станкевiч Янка (Ян Антонавiч) - беларусш гpамадска-палiтычны i эмпрацыйны дзеяч, мовазнавец, псторык, перакладчык. Доктар славянскай фiлалогii i гiсторыi.
Дапауняюць гэты спiс наступныя iмёны, засведчаныя у кнiзе А. Пяткевiча "Людзi культуры з Гродзеншчыны" [9] :
9. Станкевiч Статслау Восinавiч - беларусш грамадска-культурны дзеяч, лпаратуразнавец, педагог, публщыст. Доктар фшалогп (1936 г.).
10. Станкевiч Станклау Лявонавiч - беларусш паэт, выдавец, выйшлi зборнiкi яго вершау "Смех не грэх" (Вшьня, 1926 г.), "Змайго ваконца" (Вшьня, 1928 г.).
У гэтым перал^ iмёнау выдатных асоб, безумоуна, засведчана таксама у названых вышэй даведнiкаx, а таксама у энцыклапедып "Беларуская мова" i Станкевiч Аляксандра Аляксандрауна - доктар фшалалчных навук, прафесар, чыё iмя добра вядома не только у Беларусi, а i далёка за яе межами Моцныя крылы, старт у вялшую навуку дала, як тшуць пра Аляксандру Аляксандрауну яе вучш, паслядоушш, Наваградчына, беларуская Швейцарыя, узнёслая i паэтычная, зямля славутых Адама Мiцкевiча, Янк Брыля, Барыса Кта, Яфiма Карскага, Уладзiмiра Калестка i шш. вядомых асоб. Зробленае прафесарам А. А. Станкевiч ва Усxоднеславянскiм мовазнаустве на высоким навуковым узроУнi па-добраму здзiуляе: яе навуковыя iнтарэсы звязаны з праблемамi сучаснай i пстарычнай лексiкалогii, лiтаратурнай i народна-дыялектнай моу, пытаннямi рыторык1, стылiстыкi, культуры маулення, методык1 выкладання лшгвютычных дысцыплiн, яна аутар шматлiкix манаграфiй, падручнiкау, рэдактар
166
ВЕСН1К МДПУ iмя I. П. ШАМЯК1НА №1(49) 2017
навуковых выданняу, рэцэнзент манаграфш, зборнiкаУ, кiраунiк вялiкай навуковай школы прафесара А. Станкевiч, шраушк некальк1х рэгiянальныx праграм па вывучэнш мовы, фальклору Мазырска-Прыпяцкага Палесся i Бранска-Гомельскага Пагранiчча. Гэта далёка не поуны пералiк тых нашрункау, добрых дасягненняу, поспехау члена-карэспандэнта Беларускай акадэмп адукацып, дырэктара Навукова-даследчага шстытута псторып i культуры усходнеславянсшх народау пры ГДУ Гмя Ф. Скарыны А. А. Станкевiч. У нашым кантэксце асобна варта адзначыць, што у 1968 г. прыгажуня-аастэнт кафедры беларускай лггаратуры выпускнща-выдатнща Томскага Унiверсiтэта Аляксандра Станкевiч сваю працоуную бiяграфiю пачынала у Мазырсшм педшстытуце, дзе яе i цяпер добра ведаюць, паважаюць i помняць за рэдкi талент, кампетэнтнасць, абаяльнасць, глыбокую эрудыцыю, яшя у ёй арганiчна спалучаюцца з унутранай iнтэлiгентнасцю, вытанчанасцю. Яна, як падкрэ^ваюць тыя, хто працавау щ працуе побач з шаноунай Аляксандрай Аляксандраунай (Шурай, Алесяй), - надзвычай сцшлы, тактоуны чалавек, таленавiты вучоны, мудры кiраунiк, блiскучы прамоуца, щкавы i глыбою суразмоУца-субяседнiк. А яшчэ, як сведчаць яе сямейнiкi, яна клапатлiвая мама i бабуля. На слыху мнопх беларусау i класчныя словы нашага нацыянальнага паэта Янш Купалы, як1я, мы лiчым, будуць вельмi натуральнымi у гэтым кантэксце: "Кукавала зязюля / У зяленым лесе. / Гадавала матуля / Дачушку Алесю. / Кукавала зязюля / У зяленым лесе, / Не згадала матуля, / Што выйдзе з Алес ..." На жаль, ташх ушкальных асоб у наш час не так многа. Поспехау Вам, будзьце i далей такой добрай, мудрай, прыгожай, якой мы бачылi i хочам бачыць Вас заусёды!
Вывады
Ташм чынам, у артыкуле на фоне беларускай нацыянальнай анамастыш прасочаны этапы станаулення прозвiшча Станкевiч - тыповага для беларускага нацыянальнага антрапанiмiкону: на фоне шшых беларускix прозвiшчаУ разгледжаны яго семантычныя i словаутваральныя асаблiвасцi, названы асобы з гэтым прозвiшчам, яшя унесл значны уклад у беларускую i сусветную навуку, асвету, адукацыю, вайсковую справу, што надзвычай важна у генеалагiчным, лiнгвагеаграфiчным i культуралалчным аспектах.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫН1Ц
1. Тычына, М. Дарога у глыб стагоддзяу: Летапiс вёскi Засмужжа Анатоля Статкевiча-Чабаганава / М. Тычына. - Роднае слова. - 2015. - № 10. - С. 85-87.
2. Асшоусю, С. Там, дзе была Неурыда / С. Асшоусю. - Мшск : Выш. шк., 1996. - 165 с.
3. Янкоусю, Ф. Беларуская мова / Ф. Янкоусю. - 3-е выд., дапр. - М1нск : Выш. шк., 1978. - 336 с.
4. Шур, В. В. Анамастычная лексжа у беларускай мастацкай лггаратуры / В. В. Шур. - Мшск : "Тэхнапрынт", 2002. - 226 с.
5. Бельсю, А. М. Вялжае мастацтва артылерып / А. М. Бельсю, М. А. Ткачоу. - М1нск, 1992. - 163 с.
6. УсцшовГч, А. К. Слоунж асабовых уласных Тмён / А. К. УсцшовГч ; пад рэд. А. А. Лукашанца. -Мшск : Штаратура i Мастацтва, 2011. - 240 с.
7. Королёва, И. Словарь фамилий Смоленского края / И. Королёва. - Смоленск :СГТУ, 2006. - 300 с.
8. Ширяев, Е. Е. Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах / Е. Ширяев. - Мшск : Навука i тэхн., 1991. - 119 с.
9. Пяткевiч, А. Лкда культуры з Гродзеншчыны / А. Пяткевiч. - Гродна : ГрДУ, 2000. - 365 с.
Паству у рэдакцыю 16.03.17
V. V. Shur
TYPICAL BELARUSIAN SURNAMES WHICH INCLUDES SUCH FORMANTS AS -ОВ1Ч/-ЕВ1Ч IN THE EAST SLAVIC ANTHROPONIMICS: LINGUISTIC AND CULTURAL ASPECTS
The article deals with the stages of formation of the surname Stankevich, which is typical of the Belarusian anthroponymy. It is very important not only in the genealogical aspect, but also in the linguocultural aspect. The author explains the origin of the surname, the wordformation, linguogeographical features, culturological peculiarities, the article mentions the personalities with this surname, who made a valuable contribution to science, education, military science.
Keywords: onym, anthroponym, surname, proper name, formant, onomastics suffix.
