Open access journal
www.in-academy.uz
тупрок УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА органик УГИТЛАРНИНГ АХАМИЯТИ
Абдумаликов У.И.
Андижон кишлок; хужалик ва агротехналогиялар институти таянч
докторанти Уралов К.Э.
Инновацияларни жорий килиш ва технологиялар трансфери Миллий офиси бош;арма бошлиги
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 05th February 2024 Accepted: 11th February 2024 Online: 12th February 2024 KEY WORDS
Урганиц угит, чиринди, хайвон гунги, минерал угит, гумус, балитет, мелиоратив холати, макро ва
микроэлементлар.
Ушбу мацолада сугорилиб дехцончилик цилинадиган ерларда органик угитлар яъни цора мол гунгини таьсири, тупроц унумдорлиги оширишда органик угитларни ахамияти катта эканлиги келтрилган.
Дунё кишлок; хужалик тажрибасидан маълумки, тупрок; унумдорлигини оширишда угитлаш асосий уринни эгаллайди. Угитлар турлари ичида шу уринда органик угитларнинг х,иссаси би;иёсдир. Уларнинг ах,амияти шундаки тупрок; унумдорлигининг барча агрофизик, агрокимёвий хоссаларига ижобий таъсир курсатади. Органик угитлар тупрокда гумус микдорини оширувчи, унумдорликни ;айта тикловчи, тупрокда яшовчи микроорганизмлар х,аёт фаолияти учун энергия манбайи, тупро;нинг агрономик нуктайи-назаридан фойдали хоссаларини бош;арувчи восита булиб х,исобланади.
Open access journal
www.in-academy.uz
Хозирги кунда йирик чорвачилик комплекслариниг сонини хисобга олсак улардан чицаётган органик угит яни корамол гунги ерларни тулик органик угит билан угитлаш имкониятини бермайди. Органик угитларнинг етишмаслиги уларни купайтиришнинг бошца йуллари ва манбаларини излаб топишни талаб цилади. Бундай йуллардан бири органик угитларни тугри сацлаш, уларни оцилона цуллаш х,амда турли чорвачилик, саноат, майший комунал, усимлик чициндилари, лойца цолдицлари асосида компостлар тайёрлаш х,исобланади. Кейинги йилларда минерал угитлар харид нархларининг кескин ортиб кетиши, уларга булган талабнинг ички имкониятлар, жумладан органик угитлар, х,исобига цоплаш эх,тиёжини тугдирмоцда. Узоц муддат давомида сугориладиган дехццончиликда, пахта якка х,окимлик цилиб келган шароитда, минерал угитлар цуллаш юцори даражада булгани х,олда, органик угитлар цуллаш х,амда тупроц унумдорлигини оширишга царатилган беда ва сидерат экинлар экишга ах,амият берилмай келинди. Натижада республикамиз сугориладиган тупроцларида гумус ва бир цатор озица элементлари, жумладан фосфор, калий, олтингугурт, кальцийни усимликлар узлаштира оладиган шакллари камайиб кетди. Улар цаторига усимликларда кечадиган мураккаб физиологик ва биокимёвий жараёнларда иштирок этадиган мис, молибден, рух, кобальт каби микроэлементларнинг х,аракатчан шаклларини етишмаслигини х,ам цушиш уринлидир.
Шу сабабли тупроцлар хосса ва хусусиятларини яхшилаш, экиладиган гуза, донли ва бошца экинлар х,осилдорлигини ошириш учун минерал угитларни таннархи ортиб бораётган бир вацтда, нисбатан арзон органо-минерал компостларни, фосфорит, фосфогипс х,амда нотрадицион угитлар - агрорудалар (бентонит, глауконит, вермикулит, дарё ётцизицлари) каби таркибида озица элементлари бор булган хомашёларни сифатини яхшилаб цуллашни илмий ечимларини ишлаб чициш мух,им ах,амиятга эга булиб цолмоцда. Тупроц унумдорлиги унинг физикаси, агрокимёвий, гидротермик, мелиоратив, агротехника ва бошца куп хоссаларига боглиц.
Маълумки, мах,аллий угитлар ичида гунг етакчи урин тутади. Гунг таркибида гуза учун энг зарур озиц элементлари, шунингдек усимликлар кам мицдорда талаб циладиган микроэлементлар бор. Гунг экинларга озиц булиш билан бирга ундаги органик моддалар тупроц структурасини яхшилайди, унумдорлигини оширади. Гунг минерал угитлар билан биргаликда цуллаш яхши самара беради. Гунгни кузги шудгордан олдин гектарига урта х,исобда 20-25 т. дан солиш тавсия цилинади. Купгина хужаликларда гунг билан бирга бошца мах,аллий угитлардан, жумладан, парранда ахлати, нажас, торф, ипак цурти гумбаги, майда кунжара, дунг ерлар тупроги, ариц лойцаси, гоза поя кули, гузапучоц кабилардан х,ам угит сифатида фойдаланилмоцда. Бу хилдаги аралашмалардан гектарига 15-17 т. дан солиш яхши самара беради.
Тупроцда гумуснинг куп булиши унинг унумдорлигидан дарак беради, чунки унинг таркибида азот, фосфор, калий, карбонат ангидрид, умуман усимлик учун керак булган макро ва микроэлемнтлар мавжуд. Гумус сувга чидамли тупроц макро ва микроструктурасини белгилайди, гумусга бой булган ерда уларнинг мицдори (структуралари) ошади, структуранинг ошиши эса тупроцда х,ажм массасини оптималлаштиради, сув, х,аво, микробиологик шароитларнинг яхшиланишига, бу уз
«
Open access journal
www.in-academy.uz
набатида экин озука режимини оптималлашишига олиб боради. Органик угитларга минерал угитлар кушиб кулланилганда тупрокда гумус микдорини оширади.
References:
1. С.А. Азимбаев. Дехкончилик, тупрокшунослик ва агрокимё асослари. - Тошкент.: "Иктисод-молия", 2006. - 187-195 б.
2. Ф.М.Маматов Кишлок хужалиги машиналари // Тошкент, 2007.
3. М.Шоумарова, Т.Абдуллаев Кишлок хужалиги машиналари Тошкент, укитувчи, 2002.
4. А.Н.Карпенков, В.М.Халанский Сельскохозяйственные машины. Москва, 1989.