ТОРҒАЙ ЖӘНЕ ЫРҒЫЗ ӨЗЕНДЕРІ АҒЫНДЫСЫНЫҢ КЕҢІСТІКТІК-УАҚЫТТЫҚ ТАРАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология №2 2016

УДК 556.048

Геогр. гылымд. канд. М.М. Молдахметов 1 Геогр. гылымд. канд. Л.К. Махмудова 1

Г.М. Камбарбеков 2

ТОРГАЙ ЖЭНЕ ЫРГЫЗ ЭЗЕНДЕР1 АГЫНДЫСЫНЬЩ КЕЩСТ1КТ1К-УАЦЫТТЬЩ ТАРАЛУ ЗАЦДЫЛЫГЫНЫЦ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

Тушн свздер: агынды тербелiсi, жылдык агынды, стохастикалык процестер, кещспк-уакыттык Yлестiрiм, сулылык

Агынды тербелгсгшц сипаты жвтндегг угымныц неггзгнде Торгай жэне Ыргыз езендершщ жылдыц агынды тербел1сшщ кец1ст1кт1к-уацыттыц зацдылыгы кездейсоц стохастикалыц удер1с рет1нде зерттелд1. Бул зерттел1п отырган аумацтыц сулылыгыныц цаз1рг1 кумне сэйкес келет1н квпжылдыц агынды тербел1стщ аума# бойынша жалпыланган сипаттамаларын алуга мумктдт бердг.

Юркпе. Соцгы жылдары Ыргыз-Торгай келдер жYЙесшщ гидрологиялык режимi тYрлi климаттык жэне антропогендш факторлардыц эсерiнен кYрт нашарлап кетп. Келдердщ к¥ргап кету каут байкалып отыр, тiптi 2012 жылы кептеген кiшiгiрiм келдер тYгелдер дерлiк ^¥ргап кеттi. Б^л осы ещрдщ теракты дамуына, елкенщ экожYЙесiне, елдщ элеуметпк жагдайына керi эсерiн тигiзiп отыр. Оныц Yстiне «Ыргыз-Торгай» резерваты республиканыц ец iрi ерекше коргалатын табиги аумагы болып табылады. 2007 жылы ел Yкiметiнiц каулысымен к¥рылган «Ыргыз-Торгай» мемлекетпк табиги резерватына «Торгай» зоологиялык каумалы да карайды. Аталган мекемеш ашудагы максат - киiк санын кебейту мен табигаттыц табиги калпын сол калпында сактау болатын. Резерват дала жэне шелейт ландшафтылары бYлiнбей сакталган далалык экожYЙеге жатады. Б^л жерлерде Торгайдыц кайталанбас сулы батпакты алкаптары, жыл к¥стары мен су к¥старыныц тiршiлiк ету орталары орналаскан. Бетпакдала киiк популяциясыныц мекен ету ортасы мен кешiп-кону жолдары да осы алкапта орналаскан.

1 КазНУ им. аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан

2 Тараз инновациялык-гуманитарлык унивеситетi 86

Резеpвaттьщ ayмaFындa CYткopектiлеpдiн 42 тYpi, жыл к¥cтapы мен су к¥cтapынын 250 тYpi, бayыpымен жopFaлayшылapдын 14 тYpi, K0cмекендiлеpдiн 4 тYpi, бaлыктын 10 тYpi тipшiлiк етедi. ШaFыл мысыгеы мен бобыp жapкaнaты «Кызыл кiтaпкa» енген.

ЫpFыз-ТоpFaй aл^aбындaFы 80 acrain галдщ 60-;a ж^^ы - жыл K¥cтapыньщ жолындaFы cyлы-бaтпaкrы мекен. Осы кeлдеpдiн Ycтiмен жылыш 2...3 млн. cy к¥cтapы мен cyFa жaкын жеpдi мекендейтiн K¥CTap ^шып атедь К¥cтapдыц 30 тYpi «Кызыл maH^a» енген. ЫpFыз-ТоpFaй pезеpaты Рaмcap конвенциясыш (Иpaн) кipгiзiлген хaлыкapaлык мадызы 6ap бipегей ayмaк. Сондыкган оcындaй ay^a^ra caктaн кaлy Y™iH, онын гиrцpологияльщ pежимiн жaн-жaкты кapacтыpып, eзендеp aFындыcыньщ кенicтiктiк-yaкытrык eзгеpгiштiгimн зaндылыктapын aйкынцay кезек кYттipмейтiн мэселе. Кeлдеpдiн тapтылyы, œyrn кетyi ЫpFыз, ТоpFaй жэне Элкейек eзендеpiнiн aFынцы pежимiне тiкелей тэyелдi. Сол cебетi aлдымен eзендеp aFындыcынын кенicтiктiк Yлеcтipiмiнiн зaндылыFын ^pac^pa^^.

Afbihíbi тербелюнщ аумак; бойынша Yйлесiмдiлiгi. Шaлкap-Tенiз ойпaтынын cy pеcypcы aFындынын ^mimacy зошсынын тeменгi жaFындa ЫpFыз, TopFa^ Элкейек eзендеpiнiн aFынцыcы еcебiнен Ka^maca^, coндaй-aк Улы-жылaншык eзенiнiн aFындыcын дa есепке aлy кеpек. Осы aFынcyлapдын эpкaйcы жиынты; aFындыFa e3 Yлеcтеpiн косады, eзендеpдiн тeменгi aFыcы, aтaп aйткaндa eзендеp к^йылысынын тeменгi y4ac^ci гидpологиялык r¥pFыдaн мYлдем зеpтелмегенцiктен, aFынцынын ayмaк бoйыншa Yйлеciмдiлiгiн зеpтrеy aйpык;шa мaн;ызFa ие. Бipaк, aлFa кoйылFaн мiнцетri шешyде Элкейек eзенiнiн тым жеткiлiкciз зеpтrелгенцiлiгi (жекелеген ^^ap бойыншa Yзiк-Yзiк деpектеp 6ap), aл Улы-Жылaншык eзенiнiн тек жоFapFы aFыcынын зеpттелгендiлiгi Yлкен киындыктap тyFызaды. Сондыктан, ;a3ipri жaFдaйдa caлыcтыpмaлы rYpде объективтi caparnay^i Шaлкap-Tенiз ойпaтынын жиынты; cy pеcypcынын ею негiзгi к¥payшыcы -TopFaM жэне ЫpFыз eзендеpiне кaтыcты жYpгiзyге болaды. Кейбip 6ac;a дa бе^'п^д^ ocындaй деpектеpi тaлдay кезiнде пaйдaлaнылды.

Алдын-aлa кoлдa 6ap aFынды кaтapлapынын бipтектiлiгi зеprтелдi. Teменцегi 1 жэне 2 cypеттеpде TopFañ eзенi - Тосын к^мы бекетi жэне Ь^ыз eзенi - Шенбеpтaл бекетiнiн opтaшa жылды; cy eтiмдеpiнiн жиынты; интегpaл киcыктapынын гpaфиктеpi беpiлдi. Гpaфиктеpдi тaлдay eзендеpдiн aFынды pежимiнiн aнтpoпoгендiк фaктopлapдын эcеpiнен б¥ЗылFaндыFы жeнiнде ¥ЙFapым жacayFa негiз жок екендiгiн кepcетri, демек осы т¥cтaмaлapдa жылды; aFындынын бipтектiлiгi кYpт б¥ЗылFaн деп aйтyFa

87

00 00

ti ft •в ft

п ft •в

о

s

Я

§

й St H й

а I

Ъа 13

ti ft

Я ft и ►à 42' S' ti

я о •в •в ft и to я s to

я о

s я s ft

3 ft •в

t

E

I

ё

ё Е

CD Я

ft

CD p

u> ►4

ft E

Я t ft 'S « t E

я' H ft

5' •в

Ol

ft

й и.

E о'

и t ш"

E 5'

я

Яс

P и

►ч ft

E О

« 5"

t t

E

S"

в «'

R 1 t <u •в

i ft

ё E « й ft о я'

E о

Я Я

Я

p ц

•в

P р

о яс

E H

« Е

t Я

P ►4 й

E ^

t

р

Ol Я

p я

Se Е

a p я

я я

E ft

о яс

H E Ol •S'

§

N>

H

о •в ^

►ч Оо

р 0*

яс G

* CD 3 Ф со

Я Ф Я

ft 3

tr S' Ь

О/ t

•o ►ч бг1 KS 42 -я

со S' ^

CD w -S' Чз

y 3

ft г

Я я ¡а

t ft £ я 3

42. 3 ^

p и p 0* Я 3 1

я Я

H з о

ë § £

E Я QH о Я'

Я -я я £ я

H о я

g. с4 53 £ 3

с.

g p я

я

H

0*

•в 3

tr1 fí О/ 0*

t P -й

Ю OJ О О О О

о о о о о

§

g » ф

to

S Ä

§

S о S S

о*

о »

о*

MbJW^WlONxIOO^H OOOOOOOOOLJ

ооооооооо о/О

S xa О/ С)

О*

S' s

1930

à о

о о*

то

^ 8*

о1 1970

о*

S

О/

о*

-Й

о я p

н Р ►ч

Р н E

н Р

s •в -n

о d и р tl E

s •в Я

й ti E

ё Е Я

Е Я о

я я §

о g

s H

ft д № s я ë

•в S s E

S' ft « я

ft « a S

ёс

tr1 •в

ft P

1 ё I f\1

ft s

5 ё Е u> ft i -ë №

1 я tr

s M Я

►à о

й- ft

a

g' ft s

я s 5

О

и

-ё

ti Е

О

и

О о

5

я

3 •в Е

а

Е

о

s

•в

►ч

s

►Й Ъ н

Й я я

s

р

Ol

I

р

чз

о\ о

Е

я

Кесте 1

Жылдык aFbi^^i шaмaлapынын apaсындaFы жуп корреляция коэффициента^

взен-бекет взен-бекет

TоpFaй - Тосын кумы Ь^ыз -Шенберт&л ЫpFЫЗ -Дeнгелексоp a. - й . aa & 8 Р с 3 & ^ a ^ Улыжылaншык - a. KppFaнтaс

TоpFaй - Тосын кумы 1,00 0,57 0,44 0,70 0,58

ЫpFЫз - Шенбеpтaл 1,00 0,84 0,40 0,60

ЫpFЫз - Дeнгелексоp a. 1,00 0,23 0,34

^apaTOpFaü - YpncR a. 1,00 0,53

Улыжылaншык - a. ^pFa^ra 1,00

Кестедедегi деректерден кapaстыpылып отыpFaн ayдaннын eлшемi aсa Yлкен еместшне кapaмaстaн жылдык aFынды шaмaлapынын ayмaк бойыншa бaйлaнысы eте элсiз. Атaп aйткaндa, негiзгi екi к¥payшы -TоpFaй мен ЫpFыз eзендеpiнiн aFындысы e3apa элсiз бaйлaнысaды. Tiптi TоpFaй eзенi мен онын сaлaсы KapaтоpFaй eзенiнiн оpтaшa жылдык су eтiмдеpi бaйлaнысынын тыFыздыFын сипaттaйтын жуп корреляция коэффициент 0,70 к¥paйды. TоpFaй eзенi мен ^apareOTip eзендеpiнiн эpтYpлi aлaптapFa жaтaтындыктapынa кapaмaстaн оpтaшa жылдык жэне ен жоFapы су eтiмдеpi сиякты сипaттaмлapы TоpFaй жэне ЫpFыз eзендеpiнiн aFындылapынa кapaFaндa aнaFуpлым жaксы бaйлaнысaды. Бipiншiден, олapдын aFындылapы эpтYpлi жYЙелеpде кaлыптaсaды: ЫpFыз eзенiнiн aFындысы - МуFaлжapдa жэнге TоpFaй YCTYpтiнiн бaтыс бeлiгiнде, aл TоpFaй eзенiнiн aFындысы - кaзaктын усaк шокысындa. Екшшщен, су жинay aлaбындa тYpлi жaFдaйлapдa aFындынын шыFындaлyынa бaйлaнысты, улFaЙFaн eзен иipiмдеpiн, су жинay aлaбындaFы ^птеген ойыстap мен кeлдеpдi сyFa толтыру кезiнде aFынды бaйлaнысы aйтapлыктaй элсipейдi.

TYpлi eзендеpдiн aFынды теpбелiстеpiнiн YЙлесiмдiлiгiн тaлдay Yшiн aйыpымдык интегpaл кисыктapы колдaнылaды. Эдiстiн соншaлыкты шapттылыFынa кapaмaстaн олap eзендеp сyлылыFы жYpгiсiнiн YЙлесiмдiлiгiн немесе YЙлесiмнiн жок екендiгiн eте жaксы бейнелейдi [1].

TоpFaй eзеmнде келесi кезендер бaйкaлды (сурет 3): 1) 1930 ^^apbi сулылыгеы a3 ^^ap, 1940 ^хл^ры - сулыльиы мол ^i^ap; 2) 1950...1960 ^щ^ры - сулылыгеы a3 ^i^ap, 3) 1970...1980 ^щ^ры -сулылыгеы мол ^i^ap, 1992 ^i^an 2010 ^roa дейiн сулылыгеы a3 ^i^ap бaйкaлды, бipaк кезен iшiнде Yлкен aFынды теpбелiсi бaйкaлды.

89

(ЕК-1)/С,

Сур. 3. Торгай алабы езендергшц жылдъщ агындысыныщ айырымдъщ интеграл щисыщтары. 1 - Торгай - Тосын цумы, 2 - Ыргыз -Двцгелексор а., 3 - Цараторгай - Урпек а., 4 - Улыжыланшыщ -

а. Цоргантас.

Караторгай езешнде график бойынша, сулылыгы аз кезец 1930-шы жэне 1960-шы жылдары байщалган, сондай-ащ сулылыгы аз жылдар 2000 жылдардан бастап байщалып отыр. Улыжыланшыщ езенiнде де кепжылдыщ агынды сулылыгы осыган ^щсас, бiращ б^л езенде 1980-шi жылдары езен сулылыгы бiршама темен болган.

Ыргыз езешнде еткен гасырдьщ 60-шы жылдарыныц ортасынан 70-шi жылдардыц ортасына дейiн сулылыгы аз кезец, сонан кешн сулылыгы мол кезец байщалды. Торгай жэне Ыргыз езендершде агындысы жогары жэне агындысы темен фазалар узащтыгыныц уащыт бойынша сэйкессiздiгi агынды щатарлары узащтыгыныц эркелкi болуымен айщндалуы мYмкiн. Эйткеш Ыргыз езенi бойынша сулылыгы аз кезецнщ айтарлыщтай басым белiгi гидрометриялыщ бащылаулармен щамтылмаган, тацдаманыц орташа шамасы жогарылап кеткен жэне сулылыгы аз кезецнщ шекарасы шындыгында бiршама ыгысщан.

Ыргыз жэне Торгай езендерiнiц сулылыщтарыныц Yйлесiмдiлiгiн багалау Yшiн екi агынды щатары мYшелерiнiц щамтамасыздыщтарыныц сэйкестiгiне талдау жYргiзiлдi. Ол Yшiн 4 - суретте Торгай езенiнiц Тосын щ^мы т^стамасында жэне Ыргыз езенiнiц Шецбертал т^стамасында байщалган орташа жылдыщ су е^мдершщ щамтамасыздыщтарыныц айырымдарыныц эмпирикалыщ щамтамасыздыщ щисыгы т^ргызылды.

Суреттен керiп отырганымыздай, барлыщ жагдайдыц жуыщтап Yштен бiр белiгiнде агынды щамтамасыздыщтарыныц айырымы 10 % жэне екщен Yш белшнде 20 % аспайды. Катар бащылау жYргiзiлген кезецнiц басым белiгiнде агынды тербелюшщ YЙлесiмi жащсы деп ^йгарым жасауга болады. Бiращ, жагдайдыц 10 % айырмашылыщ 40 % жогары, соныц iшiнде олар шамамен 70 % болды. 90

Q, м3/с

\

\

\

%

0,01 0,1 1 5 10 20 30 40 50 60 70 80 90 95 99 99,9 99,99

Сур. 4. Тортй (Тосын цумы) жэне Ыргыз (Шецберmaл) взенàерiнiц жъ^ыц asbrnàbi шaмaлaрыныц achín mycy ъщmимaлàъщmaры aйырымыныц (Р %) цaмmaмacызàыц цисыгы.

Кeйбiр жылдaры aFbiHAbi Y™edMÎ eTe жоFaры, rçaMTaMacb^birç шaмaлaрыньщ apacbiHAa aйырмaшыльщ жо^ (1988 жыл rçaMTaMacb^biFbi 27 % жэте сyлылыFы aз жылдaр 1977 жэте 2001 жж. тиiсiншe цaмтaмacыздыкгaры 61 жэте 88 %). СyлылыFы aз жылдaрдa aFынды YЙлeсiмi жоFaры: 1967 жыл (TорFaй жэте ЫрFыз бойыншa cy eтiмдeршщ цaмтaмacыздыкгaры тиiciншe 96 жэте 98 %), 2006 жыл (92 жэте 94 %), 1975 жыл (94 жэте 79 %). Бiрaц, 1974 жылы TорFaй бойыншa ортaшa жылдьщ cy eTÍMÍHÍ4 цaмтaмacыздыFы 15 %, яFни цaлышы шaмaдaн бiршaмa жоFaры болды, aл ЫрFыз бойыншa - 84 %, 2010 жылы TорFaй бойыншa цaмтaмacыздьщ 83 %, aл ЫрFыз бойыншa 10 %. Осы 2010 жыл цaмтaмacыздьщ шaмaлaрыньщ aрacындaFы eH, Yлкeн aйырмaшылыкгы бeрдi. Бул жылдaн 6a^a, aйтaрлыкгaй Yлкeн aйырмaшыльщ орын aлFaн жaFдaйлaрдa 6ip eзeндe aFынды жоFaры болca, 6a^a eзeндe цaлышы шaмaFa жуьщ болFaн: 1972 жыл (2,0 жэж 40 %), 1987 жыл (11 жэж 50 %), 1993 жыл (48 жэте 2 %). Сонымeн, жоFaрыдa aйтылFaндaрды цорьгга кeлe, мынaдaй цорытынды жacayFa болaды: eзeндeр aFындыcы тyтacтaй aлFaндa ayMarç бойыншa Yйлeciмдi eзгeрeдi. ^aрacтырылып отырFaн ayдaн eзeндeрi aFындыcыньщ aрacындaFы бaйлaныcты cипaттaйтын коррeляция коэффициeштeршщ тeмeн 6олуы жeкeлeгeн жылдaрдa орын aлaтын aFындыньщ acинxрондылыFынa бaйлaныcты, sdpe^ 6ip eзeндe кeктeмгi су тacцыны aca жоFaры болып, кeлeci eзeндe тeмeн болyынa тэyeлдi.

Эзен агындыеыныц взенн1н узына бойымен e3repiei. TорFaй eзeнiндe cyлылыFы мол жылдaр MeH cyлылыFы aз жылдaрдa eзeннщ узыта бойымeн жылдьщ aFынды шaмacыньщ eзгeрyiндe aйырмaшыльщ aйтaрльщтaй Yлкeн. Оны тесте 2 кeрyгe болaды.

91

ТоpFaй - Тосын кумы бeкeтi (F = 56500 км2) мeн KapaтоpFaй -Л^т^л бeкeтiнiц (F = 14700 км2) оpтaшa жылдьщ cy eтiмдepiнiц aйыpмaшылыFы eтe Yлкeн eмec - 11,8 жэнe 10,3 м3/с. Бул бipжaFынaн бacтaпкы кaтapлap к¥Paмыныц эpтYpлi болyынaн, aтaп arn^a^^ ТоpFaй eзeнiнiц оpтaшa жылдьщ aFындыcыньщ eзeннiц узыт бойымeн ¥ЛFaюы, aFынды шыгыныныц eтe Yлкeн болyынa бaйлaныcты eлeyciз болaды. CyлылыFы aз жылдapы KapaтоpFaй eзeнiнiц aFындыcы тeмeнгi бeкeт дeйiн жeтeтiн aFынды мeлшepiнeн aйтapльщтaй мол болады. Ал суы мол жылдapы - кepi кдтышс оpын aлaды, cy eтiмi eзeннiц узыт бойымeн ¥ЛFaяды, яFни ТоpFaй eзeнiнiц тeмeнгi aFыcындa суы aз жылдapы жepгiлiктi aFындыныц кaлыптacпayы нeмece eтe aз кeлeмдe кaлыптacaтыны былaй т^сы^ бул жepгe жоFapыдaн кeлeтiн aFынды иipiмдepдi, жaйылмaньщ ойыcтapын толтыpyFa шыFындaлaды.

Кecтe 2

KaмтaмacыздыFы эpтYpлi су eтiмдepi, м3/с

взeн-бeкeт Су Сз Q, м3/с Kaмтaмacыздьщ, %

1 5 10 25 50 75 90 95

ТоpFaй - Тосын кумы 1,08 2,16 11,8 59,6 38,0 24,3 16,4 7,55 2,84 0,87 0,35

KapaTOpran - Л^тгал 0,44 0,88 10,3 20,8 17,8 16,2 13,4 10,3 7,20 4,40 (2,60)

blp^B - Дeнгeлeкcоp 1,00 1,00 3,56 14,4 10,7 9,00 5,90 2,63 0,50 0,10 (0)

blpraB - Шeцбepтaл 0,82 1,40 9,00 33,0 23,4 19,9 12,6 7,40 3,60 1,35 (0)

Улыжылaншык; -

^pFa™^ 0,72 1,20 0,36 1,18 0,86 0,71 0,52 0,31 0,17 0,09 0,04

Бул ^pa^a aprnrni ^щл бeлiнiп, ТоpFaй eзeнi aFындыcыньщ су жинay aлaбы ayдaныньщ ecyiнe кapaй eзгepyi зepттeлдi, яFни гтындын^хц eзeннiц узыт бойымeн eзгepyi кapacтыpылды. ТоpFaй, KapaтоpFaй жэнe CapытоpFaй eзeндepiнщ бeкeттepi бойыншa дepeктep кapacтыpылды. Сулыль^ы тeмeн 1961 жыл мeн суы мол 1973 жылдapы су впмшщ eзгepici aйтapльщтaй eзгeшe. Ллamъщ сулыль^ы тeмeн болFaн жылы су впмшщ 0,60 м3/с 4,50 м3/с ecyi anan^iR ayдaны 25000...30000 км2 жeтeкeнгe дeйiн жaлFacaды, an ТоpFaй eзeшнщ бо^хн^ оpтaцFы aFыcынaн бacтaп кYpт тeмeндeйдi дe Тосын кумы бeкeтiнщ туcындa 2,00 м3/с aзaяды. Тиiciншe, жылдьщ aFынды модулшщ су житу aлaбыньщ ayдaны бойыншa eзгepyi ere

Yлкeн шaмaFa жereдi. Ц = тYpiндeгi peдyкцияльщ фоpмyлaньщ ^p^rami

1,0 жaкындaп, жyьщтaп 0,86 ^^pa^^i [2].

Суы мол жылы су eтiмiнiц ¥ЛFaюы, eзeннiц узыт бойымeн тYгeлдeй дepлiк, Тосын кумы бeкeтiн коca aлFaнFa дeйiн жaлFacaды. Бipaк, су eтiмiнiц ecyi су житу aлaбыньщ ayдaны кiшi болFaндa aйтapльщтaй

92

Yлкeн, an eзeннiц оpтaцFы aFыcы мeн тeмeнгi aFыcындa ci вт1мшц ecyi

бaяy жYpeдi. Тиiciншe, peдyкциялык фоpмyлaFa кipeтiн F aлaп ayдaныныц дэpeжeci кiшi болaды.

ЫpFыз eзeнiндe aFынды модулшщ anarnbirç ayдaны бойыншa eзгepy кубылысы aйкын eмec. CyлылыFы мол 1971 жэж 1980 жылдapы тeмeнгi бeкerre бaйкaлFaн су eтiмi жкоFapFы бeкerre бaйкaлFaн су eтiмiнeн era ece жоFapы. Лл 1964 жылы - 4 ece Yлкeн. Лл 1983 жылы i,5 ece тeмeн. Жeкeлeгeн жылдapы ол 0,5^6,0 apaлыFындa eзгepeдi, бacым жaFдaйдa 3,0^4,0 K¥pa^^i. тeк cyлылыFы eтe тeмeн 1967 жылы Farn Дeцгeлeкcоp бeкeтi т¥cтaмacындa оpaшa жылдык су eтiмi Шeцбepтaл т¥cтaмacыньщ су eтiмiнeн жоFapы болды. Тиiciншe 0,28 жэнe 0,i6 м3/с K¥Paды. Дeмeк, суы aз жылдapы ЫpFыз eзeнiндe дe aFындыныц eзeннiц узыта бойымeн шыFынFa ¥шыpayы мYмкiн, 6ipaK, кeп жaFдaйдa aFындыныц улFaюы оpын aлaды.

ЖacaлFaн зeprrey ж¥мыcтapын коpытындылaй кeлe ТоpFaй eзeнiнiц тeмeнгi aFыcыньщ cyлaндыpылyы тeк cyлылыFы мол жылдapы Faнa оpын aлaды дeп ¥ЙFapым жacayFa болaды. Сондыкган, Тоpцaй eзeнi aлaбынaн Лктeбe облыcынa су aлyды, eгep ол мYмкiн болca, тeк cyлылыFы мол жылдapы Farn жYзeгe acыpFaн д¥pыc.

^орытынды. ^mme^ тaбиFи коpыктapдьщ epeкшe коpFaлaтын cyлы-бaтпaкты жepлepi б¥збaй тaбиFи Kamirna caктaп Kany Yшiн кeлдepдiц кaжerri су дeцгeйiн усгап отыpy Yшiн кaжeттi су кeлeмiн aйкындaйтын apнaйы cy-тeхникaлык iздeнic ж¥мыcтapын, Fылыми жэнe жобaлay ж¥мыcтapын жYpгiзyдiц кaжeтiлiгi тyындaп отьф. Оныц Ycтiнe, бул зeprreyлep осы кeлдepдi шapyaшылык мaкcarra пaйдaлaнyдыц ттмдшгш жэнe тeхникaлык мYмкiндiгiн aйкындayы тшс.

СПИСОК ЛИТЕРЛТУРЫ

1. Дeниcов П.П. Мeтодикa овднки в ходe peчного cтокa // Мeтeоpология и гидpология. - 1975. - № 4. - С. 101-104.

2. Молдaхмeтов М.М., Мaхмyдовa Л.К., K¥PмaнFaзы Е. Оpтaлык Kaзaкcтaн eзeндepiнiц жылдык aFынды Yлecтipiмiнe aнтpопогeндiк фaктоpдыц тигiзeтiн эcepiн бaFaлay // BeCT-ник KaîHy, cepия гeогpaфичecкaя. - 2011. - №2 (33). - С. 47-52.

Поcтyпилa 7.06.2016

93

Канд. геогр. наук М.М. Молдахметов

Канд. геогр. наук Л.К. Махмудова

Г.М. Камбарбеков

ПРОСТРАНСТВЕННО-ВРЕМЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ РАСПРЕДЕЛЕНИЯ СТОКА РЕК ТОРГАЙ И ИРГИЗ

Ключевые слова: колебание стока, годовой сток, стохастические процессы, пространственно-временное распределение, водность реки

Исследованы пространственно-временные закономерности колебаний годового стока рек Торгай и Иргиз на основе представления о характере колебаний стока, как стохастическом случайном процессе. Это позволило получить обобщенные по территории характеристики многолетних колебаний годового стока, соответствующие современному состоянию водности исследуемого региона.

M.M. Moldakhmetov, L.K. Makhmudova, G.M. Kambarbekov

FEATURES OF THE SPACE-TIME DISTRIBUTION OF TURGAI AND IRGIZ RIVERS' RUNOFF

Keywords: runoff fluctuation, annual runoff, stochastic processes, spatial and temporal allocation, hydraulicity of the river

The spatial and temporal patterns of Torgai and Irgiz Rivers annual runofffluctuation based on ideas about the nature of the flow fluctuations as a stochastic random process. It is possible to obtain characteristics of long-term runoff fluctuation, generalized by the territory and corresponding to the current state of the water content of the study area.

94