CC BY
0Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ AGRICULTURAL SCIENCES
ЭОЖ 631.4.631.95
ТОПЫРАЦТЬЩ- ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ИНДЕКСТЕРД1 ЕСЕПТЕУ
СЕЙТКАЗИЕВ АДЕУБАЙ САДАКБАЙУЛЫ
«Мелиорация жэне агрономия»кафедрасы, т^.д.,профессор, ^азак¥лттыкСушаруашылыFыжэнеирригацияуниверситетi,
Тараз, ^азакстан
МУСАБЕКОВ ^ЫДЫРАЛЫ^АБЫЛ¥ЛЫ
«Мелиорация жэне агрономия»кафедрасы,т.F.к., кауымдастырылFан профессорДазак¥лттыкСушаруашылыFыжэнеирригацияуниверситетi,Тараз, ^азакстан
ЕСТАЕВ ЦУАТ ЭБЕН¥ЛЫ
«Мелиорация жэне агрономия»кафедрасы,а-ш.F.к., ^азак ¥лттыкСушаруашылыFыжэнеирригацияуниверситетi,
Тараз, ^азакстан
РЫСБЕК ЭД1ЛХАН ЭМ1РЭЛ1¥ЛЫ
«Мелиорация жэне агрономия»кафедрасыныц магистранты, ^азак¥лттыкСушаруашылыFыжэнеирригацияуниверситетi,
Тараз, ^азакстан
ГАБИДЕЩЫЗЫ ¥ЛДАНА
6В08112- «вамдш шаруашылыFы eнiмдерiн eндiру технологиясы»бшм беру баFдарламасы бойынша бiлiм алушы, Зкурс студент^ ^азак ¥лттык Су шаруашылы^ы жэне ирригация университетi,
Тараз, ^азакстан
Аннотация. Топырацтыц-экологиялыц индекстерт есептеудг журггзудгц цажеттшт эрб1р зерттеу нысанындагы топырацтыц ерекшелжтерт аныцтау мацсатынан туындайды.Аталган мацаладаЖамбыл облысындагы сур-шалгынды топырацтардыц топырацтыц-экологиялыц индекстерт аныцтау бойынша жург1зшген зертеулердщ нэтижелер1 келт1р1лген. Топырацтыц-экологиялыц индекстердщ мэш зертелетт аймацтыц белдеултне тгкелей байланысты. Зерттеулермен аныцталган топырацтыц-экологиялыц индекстерд1 ауыл шаруашылыц дацылдарыныц бонитеттж (сапалыц) балын есептеу Yшiн пайдаланылуга усынылады.
Ty^h свздер:топырацтан булану, CY3rny коэффициенттерi,ылгалдылыц,механикалыц цурам,топырац тыгыздыгы,топырацтыц-экологиялыц индекс.
Топырактыц к¥рылу YPДiсi жердi кубылымына, жер асты суларыныц минералдану жаFдайына, сол сиякты топырак тYзушi жыныстардыц ерекшелш мен еамдштерше байланысты калыптасады. Осы аталFан ыкпалдардыц катынасына байланысты сурFылт, сур-шалFынды топыраFы курылады. Сур-шалFынды топырактардыц ерекшелш жоFарFы кабат топыраFыныц ластанып бузылуы, мал азыFы базасын дамытуFа кедерп жасайды. Жердi дурыс пайдаланбау топырактыц жарамсызданып, тозуына экелетiндiгi бурыннан белгш. Жамбыл облысында кунарлы жэне тыцаЙFан жерлердi утымды пайдаланбау себептерiнен епс алкаптары айналымнан шыгып калуда. Жердi игеруге селкос карау жэне бул жерлердi дурыс пайдаланбау бiртiндеп жерлердщ тозуына экеп соFады.
АталFан такырып бойынша есептеулердi Жамбыл облысы,Байзак ауданыныц сур -шалFынды топырактары Yшiн тeмендегi мэлiметтер бойынша аныктадык. Бастапкы мэлiметтер:
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ AGRICULTURAL SCIENCES
1. Механикалык курамы -орташа саздакты;
2. Механикальщ курамы -1,37т/м3;
3. ^арашiрiктщ мелшерь2,5%; Сiлтiлiк реакция кeрсеткiшi-pH=7,2;
4. Жылжымалы фосфордыц мeлшерi Р=75мк/кг; Топырактагы калийдщ алмасуы К=150мк/кг;
5. Ауа райыныц жергiлiктi жаFдайлары:Белсендi ауа температурасыныц жиынтыгы -27000С;Ец жылы шiлде айындаFы орташа ауа температурасы -250С; ^ыстаFы ец суык ауа температурасы -170С;Жылдык жауын-шашынныц мeлшерi-300мм;
6.Топырактыц кимасы 480С ендiкте орналаскан.12,5-туракты кeбейткiш. 2-V=2-1,37=0,63; П - теракты коэффициент; П=0,94;
Дс- топырак Yшiн екi жаFдайда:карашiрiктщ курамына жэне топырактыц кышкылды^ына байланысты аныкталадыДараш1рштщ коэффициентiн(Кк) топырактаFы карашiрiктщ пайыздык курамын, осындай уксас топырак курамыныц катынасымен аныктау кажеттшш туындайды. СурFылт - топырак;таFы карашiрiктщ орташа мeлшерi -2,1%; Олай болса 2,1%=2,5/2,1=119%. Ендеше, Кк=0,98. Топырактыц кышкылды^ыныц курамы :
Топырактыц дымкылдану коэффициентi былай аныкталады: Кы^Р/EE,
^азiргi кезецде жекелеген ауыл шаруашылык дакылдарыныц бонитетпк(сапалык) балын есептеу Yшiн топырактыц-экологиялык индекстерiн есептеу
колданылады.И.И.Кармановтыц дайындаFан [1]топырактыц-экологиялык индексi ауыл шаруашылык дакылдарын eсiру Yшiн кешендi агроэкологиялык жаFдайларFа(индекс немесе балл) салыстырмалы шамасымен белгшейдьНакты ауыл шаруашылык дакылдары Yшiн косымша коэффициенттердщ кeмегiмен бул индекс, бонитет балына кайта есептелуi мYмкiн.
Тэлiмдiк жыртылатын (жыртылатын-жарамды) жэне суFармалы жерлер Yшiн топырактык-экологиялык индекстерiн есептеу тeмендегiдей формуламен аныкталады[1-3]: Тэи = 12,5 -(2-V) • М • Дс SUM t > 10° •(Кд - Р) : (КК + 100), Тецдшке мэлiметтердi койсак: КК=300(25-17)/48+100=16,2;
Тэи =12,5(2-1,37)1,0^1,0^2700^(0,35-0,05):(48+100)=43балл. мундаFы Тэи-топырактыц-экологиялык индексi; V- топырактыц тыFыздыFы,т/м3(1метр калыцдык Yшiн); 2-шектi ец жоFарFы мYмкiн болатын топырак тыFыздыFы, т/м3; М-топырактыц механикалык курамыныц коэффициентi ;
Дс- топырак касиеттерш косымша ескеретiн коэффициент(шайылуы,туздануы, т.б.);
SUM t > 10°,10°С жоFары орташа температуралардыцжылдык жиынтыFы;
Кы-ылFалдану коэффициент Н.Н.Иванов бойынша (Кы=0,35 кабылданады);
Р- ы!еталдану коэффициентiне тYзету; Р =0,05;
КК - континентальдык коэффициент; КК=16,2;
ККмэнiн есептеу мына формула бойынша жYзеге асырылады:
КК = 300 • (tmax - tmin) : (фи + 10), мундаFы tmax - жылы(шiлде) айындаFы орташа айлык температура; tmin - ец суык(кацтар) айындаFы орташа айлык температура; фи - жергшкп жер белдеулiгi;фи=48.
Есептелшген кeрсеткiштердi негiзге ала отырып, эр тYрлi атауына байланысты топырактыц-экологиялык индекстерш аныктауын 1-кесте тYрiнде бердiк. 1-кесте.Эр тYрлi топырактыц-экологиялык индекстерiн есептеу.
ю
Qí Й И СП Н и н н и hd
В п р н< Hj 1 Е 3 ti Е О ТЗ ►ч ег 3 н Топырактын Typi
о UJ о о Жауын-шашын,Р, мм
2600 2700 Температура жиынтыгы SUMt> 10, °С
0,40 о Ылгалдану коэффициент!, Кы
1,33 1,37 Топырак; тыгыздыгы,у,т/м3
ю ю Жогаргыауа темпер.,tmax, °С
00 Теменп aya темпер., tmin, °С
ю 00 Географияльщ ещцк,град.
13,8 16,2 Континентальдьщ коэффициент
ю UJ ON Климаттьщ керсетюш, КК
о UJ ТЭИ, балл
3 -о
о
4
РЭ О
ел
Ьн
К» к>
О о
к» К»
К» Н-
\о 06
4- Н-
> о
н
С
00 п
m Z п m 00
гч
m ^
ет п
я о X О
оо
1-1—i W
2 ÍQ n Se гч н га m Я
я Е m
Я
я
