12TONNEL QURILISHIDAGI QUTBIY KOORDINATALAR USULI
Quvonchbek Baxtiyorov
Tshkent davlat transport universiteti talabasi
Diyorbek Davlatboyev
Toshkent davlat transport universiteti talabasi
Oybek Rustamovich Achilov
Toshkent davlat transport universiteti katta o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada tunellar qurilishi haqida batafsil ma'lumot taqdim etilgan. Shuningdek, hozirgi kunda transport tizimlari sohasida amalga oshirilayotgan yangiliklar va qulayliklar tunell o'tkazmalarining yetarlicha rovjlanishi va ishonch qozonganligi sabab tunellarga bo'lgan talabning oshishiga olib kelmoqda. Ayniqsa tunellarga bo'lgan ehtiyojimiz transport koridor ya'ni asosiy o'tkazma sifatida kundan kunga sezilarli darajada ortib borayotganligi, tunnelsozlik sohasiga ham o 'z o'rnida katta etibor va ma'suliyat yuklaganligi to'g'risidagi ma'lumotlar taqdim etilgan.
Kalit so'zlar:Tunellar, turlari, gidrologik kuzatuvlar, muhandislar, texnikalar, geodezik ishlar, topografika, gidrologik, geolok, buylama kesimlarni tasvirga olish.
KIRISH
Tonnellar qurilishi to'g'risida umumiy ma'lumotlar va ularni barpo etish usullari. Ko'prik o'tish joylarini qidiruvdagi geodezik ishlar. Ko'prik o'tish joylarini loyhalarini ishlab chikishda joy haqidagi ma'lumotlar asosiy hisoblanib, ular muhandislik - geodezik kdairuv materiallarini tashkil qiladi. O'z vaqtida qidiruv ishlarini tarkibi, masshtabi, aniqligi va tasvir tushirishni hajmi loyha bosqichlariga bog'lik bo'ladi [1,2] . Shunga qaramay, ko'prik o'tish joylarini loyhalashdagi hal qilinadigan geodezik masalalar majmuasiga ko'ra barcha loyha bosqichlarida qidiruv quydagi asosiy ish turlari bajariladi:
- Muhandislik- geodezik ishlar (ko'prik o'tishjoy-larini trassalash, tasvir olish planli- balandlik asosini yaratish, topografik tasvir olish, buylama kesimlarni tasvirga olish va h.k.).
- Gidrologik ko'zatuv (suv okimini rejimi hakidigi ma'lumotlarni tuplash, dare vodiysini morfometrik ko'zatuv).
November, 2022
118
ISSN: 2181-1385
Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1
- Gidrometrik ishlar (dare o'zanini tasvirga tushirish, ok;im tezligini va sarfini o'lchash, suv yuzasini kiyaligini o'lchash va h.k.).
- Muhandislik- geologik ishlar (gelogo-litologik qirqimlar tuzish, tuproq-gruntlarni gidrogeologik o'zatuv, yo'l qurilish materiallari zahiralarini qidiruv va h.k.).
- Mahsus alohida ishlar (ko'prik o'tish joylarini boshk.a muhandislik inshootlar bilan o'zaro bog'likligi, mo'zlarni va o'rmon darahtlarini, kemalarni utkazish holati bo'yicha ko'zatuvlar va h.k.) Yo'q orida qayd qilingan qidiruvishlarining turlari geodezik usullardan foydalani, mahsus gruhlar va hozirgi zomon geodezik asboblarida olib boriladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Ko'prik o'tish joylarini qidiruv uch: tayyorlov, dala va kameral bosqichlarda amalga oshiriladi. Tayyorlov davrida dalaga chiqmasdan avval qidiruv o'tkaziladigan joyning mavjud topografo-geodezik, gidrologik, geologik, geomorfologik va iktisodiy materiallari o'rganib chiqiladi. Kortografik va aerofototasvir materiallari tugshanadi. Shu bilan birga dastlabki trassalash utkazilib, dala qidiruv ishoarini hajmi belgilanib, qidiruv guruhini tarkibi tasdiklanib, kerakli asbob anjomlar tayyorlanadi[3,4].
Dala davrida muhandislik-geodezik ishlar asosiy maksadi topografik tasvir olish bo'lib, bu ishlar tafsilotli va topografik plan hamda joyning sonli modelini hosil qilishda iborat bo'ladi. Ushbu material ko'prik o'tish joyini tanlashda hamda kushimcha inshootlarni (ko'prik,suv qaytarg'ich inshootlari va h.k.) loyhalashda asos hisoblanadi. Tavsilot planini 1:10000 masshtabdan mayda bo'lmagan, dare suv sathining eng yo'q ori qirgogida ikki tomoniga 200 m masofada kushib to'ziladi. Dare vodiysini tasvirga olinauotgan kismi tressa variantidan yo'q origa va pastga karab dare kengligini 1,5 barobaridan ko'p etib belgilanadi. Batafsil topografik tasvir olish yirik masshtabda topografik plan olish uchun (katta khprik htish joylari uchun 1:2000 va boshkalar uchun 1:1000 masshtabida), yakuniy ko'prik o'tish varianti bo'yicha amalga oshiriladi.
Barcha, tavsiloti va topografik tasvir olish uchun tasvir olish asoslari borki qilinib, burchaklar to'lik priuomda, asoslarining tomonlar o'zunliklari yer o'lchash tasmalari o'lchanadi. Tasvir olish no'q talarini balandliklari.
Gemetrik nivnrlash usuli bilan aniqdanadi. Barcha o'lchash ishlarida quyidagi holatlar qabul qilinadi: barcha hlchashlarda -1,5 n . Uzunliklar
o'lchashlarda -1:2000: Nivelirlash ishlarida - 50 1mm
November, 2022
Planlarni tasvirga tushirishdan tashkari ko'prik o'tish joilaridagi qidiruv geodezik ishlar tarkibi quyidagi:
- trassa variantini rejalash (chiziq utkazish, trassani belgilash, piketlash, trassa o'q i bo'yicha nivelirlash va h.k.)
- gidrometrik ko'zatuvlar olib borish maksadida mordastur va gidrostvorlarni rejalash:
- dare buylama kesimini tasvirga olish:
- muhandislik geologik ishlar uchun geodezik asos barpo qilish:
- joyidagi muhandislik ishnoatlarini tekshiruvdagi geodezik ishlar qilish :
- kesib o'tuvchi komunikasiyalarini tasvirga olish ishlaridan iborat bo'ladi.
a) Ko'prik va yo'l utkazuvchi inshootlar rejalash turlari va rejalash ishlari. Rejalash turlari ko'prik yoki yo'l utkazuvchi kuvurlarni joyiga kuchirishni taminlash vazifasini bajaradi. Rejalash turlarining shohobchalaridan tayanch markazlari loyihadan joyiga kuchirilib, nazorat qilinadi sungra markazdan tayanch o'qi, tayanch o'qida tayanchdagi konsturkgiyalar rejalanadi. Geodezik rejalash turlarini loyihalashda quyidagilar e'tiborga olinadi:
- tayanch markazlarini rejalash va nazoratini qo'layligini:
- tur shohobchalarini qurilish dardida va undan sung saklanib to'rishligi:
- rejalash turlarini bir necha bosqichda barpo qilishdagi qurilish tehnologiyasi va ketma- ketligi :
- tur shahobchalarini bosh reja plani bilan bog'lash kerakligi va uni foydalanish davrida saqlanib qolishligi va h.k.
Davlat geodezik turlariga Karaganda ko'priklarning rejalash turlarini tomonlari nisbatan kalta bo'lib, 200-500 m dan 1-2 km o'zunlikni tashkil qiladi. Biroq , o'lchash aniqligiga quyilgan talablar yukrri burchak o'lchashlar hatoligi 1,5-2 teng bo'ladi. Ko'prik va yo'l utkazuvchi inshootlarning rejalash turlari triangulariya, triloteragiya, poligonometriya va joyning holatiga ko'ra mahsus usullar bilan barpo qilinadi.
Ko'prik triango'lyagiyasi. Bunda ,ko'prik o'q .ini mustahkamlovchi o'q . va rejalash bazisining uahobchalari rejalash turini tashkil etadi. Ko'prik triango'lyagiyasining shakli ikki bazis o'lchangan (V1 va v2) ikki bir hil turtburchakdan iborat bo'ladi.SHu bilan birga rejalash turi, ko'prik o'q i va tayanchlarni markazini rejalashtirish uchun SD va eG bazislarini o'z ichiga oladi. Ko'prik triango'lyagiyasida ikki masalani hal qilish ko'zda tutiladi.
- tayanchlarni markazini va qirrokdagi usullarini rejalash: -A va V shahobchalarida o'tuvchi ko'prik o'tish
masofasini aniq, aniqlash. KyJipjiKjrpaHiyimFiiHjCH. Bu
November, 2022
120
usul burchak o'lchashlar kiyin hollarda qo'lanilib shakli huddi yuk.oridagi kurinishg'a ega bo'lib, bunda turtburchaklarni barcha tomonlarini o'zunliklari o'lchanadi. Mazkur usulning asosiy shakli ikki asosli uchburchakdan iborat bo'lib, uning barcha A1,A2,A3,A4,A5,A6,A7 va A8 burchaklari va S1,S2,S3,S4,S5,S6 va S7 tomonlari o'lchanadi[4].
Bu turlar ko'prik o'tish joylarini rejalashda burchaklar va tomonlar o'lchovi asosida maqo'l sharoit yaratiladi. Ko'priklarni tayanch markazlarini rejalash shartli koordinatalar tizimida bajariladi, bunda ko'prik o'q i abegissa va ordinata o'q i abegissaga normal buyagan, hamda eng kichik paketani miqdorlari bo'lgan to'rta koordinataga boshlang'ich no'q d-asi deb qabul qilinadi. Rejalash turlarining turlariga, asboblarni mavjudligiga va ho ga ko'ra, quyidagi: burchaklar tutashtirish usuli; kugbiy koordinatalar usuli; o'q . bo'yicha o'lchash usuli; tug'ri burchakli koordinatalar usullaridan birini kHllash mumkin. Tushunish oddiy bo'lishi uchun rejalash asoslari ko'prik o'q iga parallel holatlarini kurib chikamiz.
Ma'lumki, rejalash turlarini koordinatalar bilamiz. Tayanch markazini koordinatalari loyshadan olinadi. Ko'priklarni tayanch markazlarini joyiga kuchirish uchun bir qator hisoblab bajariladi. Tug'ri burchaklar tutashtirish usuliga ko'ra, 5-6 rejalash ba'zisi uchun hisobni bajaramiz. Quyidagi o'q larni parallelik sharti bo'yicha Y1Y5 Y6, unda huddi shunday Hisobni h;isobiy asos 3-4 uchun bajariladi va ayni Holda tayanch markazini rejalashi nazorat qilinadi. Rejalash teodolit yordamida amalga oshiriladi[5].
Qutbiy koordinatalar usuli. Rejalash asoslarini kugfik o'qiga paralleliga shartiga asosan quyidagi hisoblar bajariladi. Rejalash svetodelnometr va teodolit yoki elektron teheometrlarda olib boriladi. O'q bo'yicha to'g'ri o'lchash usuli. Bunda 1 shahobchadan tayanchni markazigacha masofa hisoblanadi, o'lchash svetodalnamerda bajariladi.
Tonnellar yer yuzasidan ma'lum cho'q urlikda joylashg'an Nouob inshoot hisoblanib, qirib-chikish joylari peshtakiga ega bo'lib barcha qurilish ishlar ana shu joylarda boshlanadi. Tonnellar vazifalari bo'yicha quyidagi turlarga ajra-tiladi;
0 yo'l transporti tonnelllari;
0 gidrotexnik tonnellar;
0 komunal tonnellar;
0 maxsus tonnellar;
XULOSA
Tonellar qurilishidagi asosiy geodezik ishlarning asosiy maksadi yer ostida karama-karshi kelauotgan tonnel o'q larini
November, 2022
121
minimal hatolik bilan to'q .nashtirishg'a erishish; tonnel o'zunligini aniq, masofani aniqlashda oralik. kutarilmalar va shaht holatlarini aniqlashlardan iboratdir. Tonnellar qurilishida xuddi ko'priklar va yo'l o'tkazuvchi inshootlarini qurilishdagi kabi rejalash turlari barpo etiladi.
REFERENCES
1. Tolibjon M., Abror O., Rustamovich A. O. BINO VA INSHOOTLAR KONSTRUKSIYASIGA TEXNIK VA IQTISODIY TALABLAR //World scientific research journal. - 2022. - T. 9. - №. 1. - C. 41-45.
2. Azizbek A. et al. BINO VA SANOAT INSHOOTLARI QURILISHINI ILMIY O'RGANISH TDTr UNIVERSITETI OLIMLARI NIGOHIDA //World scientific research journal. - 2022. - T. 9. - №. 1. - C. 52-53.
3. Mirziyod o'g'li M. M. et al. AVTOMOBIL YO'LLARI VA UNDAGI INSHOOTLARNI LOYIHALASH JARAYONLARINI AVTOMATLASHTIRISH ASOSLARI //World scientific research journal. - 2022. - T. 9. - №. 1. - C. 46-51.
4. Dilshod Q., Xamidulla R., Rustamovich A. O. BINO VA INSHOOTLAR KONSTRUKSIYASI //World scientific research journal. - 2022. - T. 9. - №. 1. - C. 54-57.
5. Zayniddin, B., & Rustamovich, A. O. (2022). KO'PRIKLARNI LOYIHALASH. World scientific research journal, 9(1), 58-62.
November, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
122
