CC BY
614Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
TILLARNING RIVOJLANISHI VA TARAQQIYOT OMILLARI
Charosxon Umid qizi Pirimqulova Mohlaroyim Zayniddin qizi Alimardonova
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili adabiyoti universiteti talabalari
ANNOTATSIYA
Tillar juda kichik, ajratilgan guruhlarga xos bo'lib, ularning a'zolari hozirgi voqealarni juda yaxshi bilishadi, ular ma'lumot almashish uchun etarlicha qisqa va lo'nda so'z-jumlalarni topadilar, ularda fe'l o'zaklari predmet va holatlarni bildiruvchi affikslar bilan birlashadi.
Tayanch so'zlar. Til, millat, o'zlikni anglash, so'z sehri, millat ruhi, ta'lim tizimi, onglilik, evolyutsiya, kuzatuvlar.
Ma'lumki, o'zlikni anglash, ma'naviy yuksalish, milliy ong va tafakkurning ifodasi, shuningdek, ajdodlar va avlodlar o'rtasidagi ruhiy-ma'naviy bog'liqlik til orqali namoyon bo'ladi. Haqiqatdan, hayotni kuzatsangiz, ko'p o'qigan, hayotni ko'p kuzatgan, teran ma'naviyatli, odobli, ilmli, madaniyatli inson bilan suhbatlashganimizda ularning ovoz ohangidagi samimiylik, inson dilini yorituvchi yoqimli so'z sehri o'ziga maftun qilib qo'yadi. Bunday insonlar teran, sokin daryoga o'xshaydi. Ular shovqin-suronsiz oqadi. Bir insonning ikkinchi bir insonga intilishi, uni dil qumsab, sog'inishi zamirida muomala madaniyati yotadi. Jamiyatning rivojlanganligi, uning madaniyatlilik darajasi, ravnaqi ko'p jihatdan unda yashaydigan kishilarning muomala madaniyati bilan belgilanadi. Aqli teran, fikri ummon, haqiqiy ma'naviyatli inson muomala jarayonida o'z fikrini tafakkur doshqozonida qaynatib, so'ng so'z dasturxoniga uzatadi. Insonning so'z sehrining boyligidan uning qanchalik fahm-farosatga ega ekanligini bilib olamiz. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining, betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili - bu millatning ruhidir.
Har qanday tarixiy haqiqat til vositasida, esda qoladigan yorqin so'zlar, obrazlar yordamida avloddan-avlodga yetkazib berilmasa unut bo'lib ketadi. Dunyo tarixiga nazar tashlasak, qaysi mamlakatda milliy til davlat tiliga aylangan bo'lsa va shu tilda haqqoniy tarixiy asarlar yaratilsa, o'sha joyda taraqqiyot tezlashib borganini ko'ramiz. Jumladan, o'tgan asrlarda Angliya taraqqiyotini tezlashtirgan eng muhim omillar orasida ingliz adabiy tilining davlat tiliga aylangani va bu tilda Shekspir, Valter Skott kabi yozuvchilar yorqin tarixiy asarlar yozib, o'z xalqini dunyoga tanitgan. Bundan tashqari Balzakning vatani Fransiya, Gyotening vatani Germaniya, Lev Tolstoyning vatani Rossiya haqida ham shunday fikrlarni aytish mumkin. Shu nuqtada zo'r bir tarixiy qonuniyat ko'zga tashlanadi. Ajdodlar yaratgan ma'naviy boyliklar va erishgan
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
yutuqlar keyingi avlodlarga to'liq yetib borishi uchun va ular o'zlaridan oldin egallangan marralarni qo'ldan bermay, taraqqiyotni tadrijiy ravishda davom ettirishlari uchun tarix, til va adabiyot birgalikda oldingi davrlar tajribasini keyingi davr kishilariga to'liq yetkazib berishi kerak. Shu ma'noda bundan salkam ming yil muqaddam yaratilgan "Devonu lug'otit turk" va "Qutadg'u bilig"lar tarix bilan qurollantirishga qaratilgan nodir asarlardir. Turkiy tilli xalqlar ming yil burun ham tarixni haqqoniy ko'rsatib beradigan, bilim va tafakkurning barcha nozik qirralarini ifodalashga qodir bo'lgan adabiy til yaratganliklarini ushbu asarlar ko'rsatib turibdi. Afsuski, undan keyingi asrlarda o'zaro urushlar va istilolar turkiyzabon xalqlarning taraqqiyotida uzilishlar, inqirozlar yuz berishiga sabab bo'ldi. Ammo Temuriylar davrida Alisher Navoiy va Mirzo Bobur ijodlarida tarix, til va adabiyot qudratli uchlikka aylanib, yangi yuksakliklarga ko'tarildi.Til, voqelikning har qanday hodisasi kabi, bir joyda turmaydi, balki o'zgaradi, rivojlanadi. O'zgarish tilning doimiy xususiyatidir. Bir paytlar D.N.Ushakov shunday ta'kidlagan edi: "...bu o'zgarish tilning hayotidir". Til o'zining ichki mantig'iga ko'ra o'zgaradi va rivojlanadi, bu ma'ruzachilarga noma'lum bo'lib qoladi. Masalan, so'zlovchilar grammatik kategoriyalarni yaratishda ongli ravishda qatnashmagan. Bularning barchasi ularning irodasiga qarshi, muloqot, voqelikni bilish, til va tafakkurni rivojlantirish ehtiyojlarini qondirish uchun yaratilgan. Har bir hodisaning o'ziga xos shakli bor. Bunday o'zgarish va til shakliga ega. Uning o'zgarish shakli shundan iboratki, u muloqot jarayonini buzmaydi va shuning uchun so'zlovchi uchun muloqot paytida til o'zgarmagan ko'rinadi. Lekin shu bilan birga, aynan muloqot jarayonida o'zgarishlar bo'lishi aniq. Ishlamaydigan til o'likdir. U o'zgarmaydi yoki rivojlanmaydi.
Til taraqqiyotida ichki va tashqi omillarni ajratish mumkin.Ichki omillarga kiradi uzluksizlik va innovatsiya.
Til hodisalari evolyutsiyasi davomiylik bilan tavsiflanadi. Har qanday elementni almashtirish uchun (va o'zgaruvchan tizimda o'zgarishning o'zi bir elementni boshqasiga almashtirishga qisqartiriladi), ma'lum darajada bir xil bo'lishi kerak. Ammo har bir birlikning o'ziga xos xususiyati bor, shuning uchun u o'rinbosar birlikka teng bo'lishi mumkin emas. Ushbu ikki xususiyat - o'ziga xoslik va o'ziga xoslik ichidagi farq - tizimning rivojlanishi uchun zarur bo'lib chiqadi. Bunday parallel birliklar tarixan uzoq vaqt mavjud bo'lishi mumkin (masalan, variantlar, sinonimlar shaklida). Demak, o'zgarish til taraqqiyotining ichki omillaridan biridir.
O'zgarish innovatsiyalarga qarshi. Agar o'zgarish uzluksizlik va divergensiyani nazarda tutsa, innovatsiya ularni nazarda tutmaydi. Innovatsiya individual xususiyatga ega (masalan, muallifning neologizmlari, individual obrazlilik, mashhur iboralar, so'zlarning noodatiy birikmasi). Innovatsiyalar so'zlovchilar jamoasining ehtiyojlari va
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
til rivojlanishi tendentsiyalariga javob bersa, til faktiga aylanishi mumkin. Biroq, til rivojlanishining ichki omillari bilan bir qatorda, birinchi navbatda, til muloqotining o'ta ijodiy xususiyati tufayli, jamiyatning o'zi rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan til o'zgarishining tashqi omillari mavjud. Zamonaviy insonning dastlabki shakllari
Yerning qulay iqlim sharoitida - O'rta er dengizida (Oldingi Osiyo, Janubi-Sharqiy Evropa, Shimoliy Afrika) rivojlangan. Yevroosiyoning aholi yashamaydigan joylari va mehnat unumdorligining pastligi ibtidoiy odamlarni materikda yashashga majbur qildi. Boshqa iqlimga o'tish, yangi mehnat sharoitlari, yangi oziq-ovqat, yangi turmush sharoitlari shunga mos ravishda tillarda o'z aksini topdi. Shunday qilib, insoniyatning til tarixi turli qabila dialektlaridan boshlangan .
Tillarni kesib o'tish hollari boshqa tillardan olingan qarzlardan farqlanishi kerak. Qarz olayotganda tilning grammatik tuzilishi va lug'atning asosiy fondi o'zgarmaydi. Tillarni kesib o'tishda, birinchi navbatda, tilning fonetikasi va grammatikasi o'zgaradi. Shtatlarning chegara hududlarida buni kuzatish mumkin adstrat. Bu ikki qo'shni tilning elementlari bir-biriga kirib boradigan til aloqasining bir turi. Adstratum hodisasi chegara hududlarida uzoq davom etgan ikki tillilik davrida yuzaga keladi. Masalan, Belarusiya-Polsha chegarasida belarus tilida (va aksincha) polyak tilining elementlari; Bolqon tillarida turkiy adstratum elementlari. Adstrat til o'zaro ta'sirining neytral turidir. Tillar bir-birida erimaydi, balki ular orasida qatlam hosil qiladi.
Xalq yoki etnik guruh - bu bir xil tilda gaplashadigan jamoa. Bir tilda xalq so'zlashadi, uni birlashtiradigan va boshqa xalqlardan ajratib turadigan narsa shu.
Etnos urug', qabila, xalq, millat kabi jamoalarga nisbatan umumiy tushunchadir. Etnik va lingvistik xususiyatlar irqiy qarama-qarshidir. Savol: Qadimgi til yoki irq nima? Insoniyat va tilning shakllanishi taxminan qachon (bir vaqtning o'zida) sodir bo'lgan? va irqlarning chiqishi qaerdan boshlangan?
Tillarning genealogik guruhlanishi ham irqlarga bo'linish bilan bog'liq emas, garchi ba'zi hollarda ma'lum yozishmalar sodir bo'ladi. tillar juda kichik, ajratilgan guruhlarga xos bo'lib, ularning a'zolari hozirgi voqealarni juda yaxshi bilishadi, ular ma'lumot almashish uchun etarlicha qisqa va lo'nda so'z-jumlalarni topadilar, ularda fe'l o'zaklari predmet va holatlarni bildiruvchi affikslar bilan birlashadi.
Til o'zgarishlarini belgilovchi omillar orasida tashqi va ichki sabablarni ajratish odatiy holdir. Tashqi ma'lum bir tildan foydalanadigan til jamoasining xususiyatlari va ushbu til jamoasi boshidan kechirayotgan tarixiy voqealar bilan bog'liq. Ma'lum bir til hamjamiyatiga xos bo'lgan muloqot xususiyatlari ta'siri ostida har bir til o'z evolyutsiyasi jarayonida o'ziga xos xususiyatlardan biriga xos bo'lgan xususiyatlarni asta-sekin rivojlantiradi va yaxshilaydi, deb hisoblash uchun asoslar mavjud. to'rt xil tillar. Agar til bir hil va ko'p sonli lingvistik jamoa tomonidan ishlatilsa, unda
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
xususiyatlar rivojlanadi. flektiv va sintez ... Masalan, eng nozik ma'no tuslarini (o'g'il, o'g'il, o'g'il, o'g'il va boshqalar) ifodalovchi ko'p sonli so'zlarni shakllantirish va turli xil grammatik ma'nolarni ifodalash qobiliyati uchun barcha shart-sharoitlarga ega rus tili. turli affikslar qo'llangan so'zlar.
Agar til hamjamiyati boshqa lingvistik jamoa bilan aralashib, bir jinsli bo'lib qolsa, u holda tilda belgilar rivojlanadi. analitiklik : affikslar soni kamayib, ko'p grammatik ma'nolar rasmiy so'zlar yordamida o'z fikrlarini bildira boshlaydi. Aynan shu o'zgarishlar uning rivojlanish jarayonida sodir bo'lgan. ingliz tili.
Agar til uzoq vaqt davomida turli xil lingvistik jamoada mavjud bo'lsa, u tilga aylanishi mumkin. izolyatsiyalash turi. Bunday holda, u fleksiyaning barcha shakllarini yo'qotadi va unda grammatik ma'nolar faqat so'z tartibi yoki rasmiy so'zlar bilan ifodalana boshlaydi. Shubhasiz, xitoy tili bu yo'lni bosib o'tgan. Tilni o'rganishni mustaqil fanga aylantirgan tilshunoslikning an'anaviy qiyosiy tarixiy paradigmasi lingvistik ma'lumotlarni ichki va tashqi qiyoslash usullari orqali prototilni qayta qurish maqsadini ko'zlagan edi. Ushbu usullarning mantiqiy davomi til evolyutsiyasi bosqichlarini qayta qurish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini aniqlash uchun qarama-qarshilik nuqtai nazaridan ko'rib chiqish imkoniyatidir.
Til tizimining o'zini o'zi boshqarishi til rivojlanishiga ta'sir qiluvchi muhim ichki omillardan biridir. Turli darajadagi innovatsiyalarni idrok etish, to'plash va o'zlashtirish uchun turli xil imkoniyatlar mavjud. Fonologik daraja nisbatan ochiq. Fonologik tizim birinchi bo'lib innovatsiyalarni faol ravishda to'pladi. Ildiz morfemasiga urg'uning biriktirilishi va keyinchalik bukilishning bo'shashishi eng muhim yangiliklardan edi. Fonologik o'zgarishlar ingliz va nemis tillari tizimlarida morfologik paradigmalarning qayta tuzilishiga olib keldi. Tashqi omillar nemis tili tizimiga qaraganda ingliz tili tizimining diaxronik rivojlanishiga kuchli ta'sir ko'rsatdi. Skandinaviya vikinglari va normanlarning tillari bilan o'zaro bog'liqlik va keyingi aloqalar til o'zgarishining tez sur'atlariga olib keldi.
Til tizimining o'z-o'zini ta'minlash haqiqatini tan olgan holda, tizimli rivojlanish sabablarini kuzatish va uning bosqichlarini ajratib ko'rsatish mumkin. Ko'rsatilgan bosqichlarning tipologiyasini aniqlab, bir xil turdagi tendentsiyalar aniqlanganda, ma'lum bir tillar guruhi uchun evolyutsiyaning universal bosqichlarini aniqlash mumkin. Ikki german tilining evolyutsion jarayonlarini qayta qurishda umumiy tendentsiyalar aniqlanadi, ammo tashqi va ichki omillarning o'zaro ta'siri tufayli til o'zgarishlarining aktuallashuv tezligi bir xil emas. Tadqiqotning nazariy ahamiyati. Evolyutsion tendentsiyalarni o'rganish til tizimining sinxron va diaxronik darajada mavjudligining yangi qirralarini ochib beradi, bu esa ularni qiziqtiradi. yanada rivojlantirish diaxronik tilshunoslik. Til tizimi evolyutsiyasi bosqichlarining tipologik
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
tadqiqotlar doirasiga kiritilishi til diaxroniyasi masalalarini nazariy jihatdan qayta ko'rib chiqishga ma'lum hissa qo'shadi. Bitiruv malakaviy ishda keltirilgan fikrlarni rivojlantirish tilshunoslikning boshqa sohalari materiallarida davom ettirilishi va turli lingvistik materiallar bilan tasdiqlanishi mumkin. Lingvistik tahlil jarayonida olingan natijalar diaxronik tushunchalarni tuzatish uchun ishlatilishi mumkin. To'plangan va miqdoriy jihatdan tizimlashtirilgan material umuman til tizimi evolyutsiyasining lingvistik va bashoratli xususiyatlari uchun muhimdir.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Yangi umumiy nazariy va amaliy xulosalar qadimgi va zamonaviy tillarni diaxronik tadqiq qilish, ularning retrospektiv va istiqbolli holatini qayta tiklash uchun asosiy yoki muammoli xulosalar sifatida ishlatilishi mumkin. Mazkur ish til nazariyasi va tarixi fanlari bo'yicha universitetlarda o'qitilishini tuzatish nuqtai nazaridan ham amaliy ahamiyatga ega. Dissertatsiya tadqiqotining asosiy qoidalari va xulosalari ma'ruza kurslarida va umumiy tilshunoslik, diaxronik tilshunoslik, qiyosiy tadqiqotlar va german tillari tarixi bo'yicha seminarlarda qo'llanilishi mumkin. Ishning aniq natijalari fan saviyasini oshirish maqsadida talabalar, aspirantlarga tavsiya etilishi, shuningdek, germanshunoslik, til nazariyasi va qiyosiy tarixiy tilshunoslikka oid asarlar yozishda foydalanish mumkin. Muxtasar qilib aytganda, o'zbek tili - bu o'zbek xalqining tarixi. O'zbek tili - bu o'zbek xalqining taraqqiyot va madaniyati bosib o'tgan yo'l. Shu boisdan ham o'zbek tilini o'rganish va avaylash shunchaki bekorchilikda qilinadigan ish emas, balki u muhim zarurat taqozosidir. Shu tariqa o'zbek tili mustaqil davlatimizning Bayrog'i, Gerbi, Madhiyasi, Konstitutsiyasi qatorida turadigan, qonun yo'li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi.
Har bir tilning qudrati va afzaliyatlari shu tilni yaratgan xalqning o'zi bilan birga yashasagina rivojlanib, o'sib boradi. O'z xalqidan va sarzaminidan uzilib qolgan til tabiiy kuchini, boyligi va go'zalligini yo'qota boshlaydi. Demak, el borki, til bor. Eldan uzilmagan odam tildan ham ayrilmaydi. Ushbu xulosalarimiz Alisher Navoiyning "Tilga ixtiyorsizlik elga e'tiborsizlikdan kelib chiqadi", degan fikrini yana bir bor tasdiq etadi.
REFERENCES
1 oyina.uz sayti.
2 Shuhrat HOTAMOV, O'zbekiston Respublikasi Milliy gvardiya Harbiy-texnik instituti dotsenti "Yangi O'zbekiston" gazetasi 2020-yil 23-oktabr, 182-son.
3 Badiiy publististik adabiyotlar " TIL VA EL " " TIL VA ADABIYOT SIYOSATI".
4 Milliy Ensiklopediya.
5 "Turkiston qayg'usi" kitobidan
