Научная статья на тему 'ТИЛДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЛЕКСИКА ФАОЛИЯТИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ'

ТИЛДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЛЕКСИКА ФАОЛИЯТИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

282
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий сиѐсий-лексика / номинация / экстралингвистик алоқалар / лексик бирликлар / socio-political-lexicon / nomination / extralinguistic relations / lexical units.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Бахтиёр Дилшатович Бекматов

Тилдаги ижтимоий-сиѐсий лексика фаолиятининг ўзига хослиги асосан объектив воқеликнинг номинация қилинган ҳодисалари билан кучли экстралингвистик алоқалар билан белгиланади. Шунинг учун ҳам аниқланган ижтимоий-сиѐсий луғатни тизимлаштириш ва кейинчалик ифодалашнинг энг мақбул йўли уни ўзаро боғлиқ мавзули гуруҳлар шаклида тақдим этишдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТИЛДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЛЕКСИКА ФАОЛИЯТИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1318-1322

ТИЛДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЛЕКСИКА ФАОЛИЯТИНИНГ

УЗИГА ХОСЛИГИ

Бахтиёр Дилшатович Бекматов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

[email protected]

АННОТАЦИЯ

Тилдаги ижтимоий-сиёсий лексика фаолиятининг узига хослиги асосан объектив вокеликнинг номинация килинган ходисалари билан кучли экстралингвистик алокалар билан белгиланади. Шунинг учун хам аникланган ижтимоий-сиёсий лугатни тизимлаштириш ва кейинчалик ифодалашнинг энг макбул йули уни узаро боглик мавзули гурухлар шаклида такдим этишдир.

Калит сузлар: ижтимоий сиёсий-лексика, номинация, экстралингвистик алокалар, лексик бирликлар.

PECULIARITIES OF SOCIO-POLITICAL LEXICAL ACTIVITY IN

LANGUAGE

ABSTRACT

The specificity of socio-political lexical activity in language is largely determined by strong extralinguistic connections with the nominated events of objective reality. Therefore, the best way to systematize the identified socio-political dictionary and then express it is to present it in the form of interrelated thematic groups.

Keywords: socio-political-lexicon, nomination, extralinguistic relations, lexical units.

КИРИШ

Тилдаги ижтимоий-сиёсий лексика (ИСЛ) фаолиятининг узига хослиги асосан объектив вокеликнинг номинация килинган ходисалари билан кучли экстралингвистик алокалар билан белгиланади. Жамият сиёсий хаётининг куринишларини номловчи лексемалар тилда алохида «мавжуд» эмас. Улар тугридан-тугри богланган, умумий денотатив мазмун тамойилига кура гурухланган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1318-1322

Бу «умумийлик», уз навбатида, «инсон фаолияти ёки унинг атрофидаги дунёда объектлар ва ходисаларнинг табиий таксимланиши» билан боглик, чунки объектлар ва ходисаларнинг узаро богликлиги тегишли сузларнинг турли хил алокаларини белгилайди.

Шунинг учун хам аникланган ижтимоий-сиёсий лугатни тизимлаштириш ва кейинчалик ифодалашнинг энг макбул йули уни узаро боглик мавзули гурухлар шаклида такдим этишдир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Лугатдаги тизимли муносабатлар масаласи хакли равишда замонавий тилшуносликнинг марказий ва энг мунозарали масалаларидан бири хисобланади. Тилнинг лексик даражаси энг очик ва узгарувчан. Унинг динамик табиати, хусусан, лексик бирликларнинг (ЛБ) турли узаро таъсирида, лексемалар турли лексик-семантик гурухлар ва ассоциациялар хосил килганда намоён булади.

Шуни таъкидлаш керакки, бу ассоциациялар турли хил парадигматик муносабатларга асосланади. Бундай муносабатларни аниклаш суз мазмунининг дифференциал компонентларини топиш йули билан амалга оширилади (умуман ухшашлик хам, мазмундаги фарк хам хисобга олинади).

Бирок, баъзи тадкикотчилар адолатли таъкидлаганидек, «лексема воситаларининг куп киррали ва кулайлиги, сузнинг полисемантиклиги, тилнинг лексик даражасининг тушунчалар тизимига богликлиги тизимли богланишларни аниклашни кийинлаштиради».

Шундай килиб, лугатдаги структуравий бирлашмалар интеграл семантик хусусиятларнинг умумийлиги асосида шаклланади. Бу гурухларнинг фаркланиши бир катор дифференциал белгиларнинг мажмуасига кура амалга оширилади.

Атрофдаги оламнинг турли предметлари ва ходисаларининг бир-бири билан мураккаб, тез-тез кесишувчи алокалари ва муносабатлари «тилнинг лексик таркибига таъсир утказиш, уни узаро богланган лексик блокларга булиш» хусусиятига эга.

Махаллий ва хорижий тадкикотчиларнинг асарларида шунга ухшаш «модуллар» нинг табиати ва мохияти масаласи кайта-кайта кутарилган. Бирок, хеч кандай интеграл, тулик назариянинг йуклигига карамай, бу изланишлар,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1318-1322

шубхасиз, тадкикот усулларини янада ривожлантириш нуктаи назаридан фундаментал ахамиятга эга.

Ушбу тадкикотнинг назарий таълимотининг мухим кисми тилнинг лексик тизимидаги (ЛТ) гурухлар масаласидир.

Тилшуносликда тематик гурухлар (ТГ), лексик-семантик гурухлар (ЛСГ), синонимик ва антонимик каторларни (СКК ва АК) ажратиш одатий холдир.

Ф.П. Филин таъкидлаганидек, «лексик-семантик богланишларга эмас, балки предмет ва ходисаларнинг узини таснифлашга асосланган суз ассоциациясини мавзули лугат гурухлари дейиш мумкин». А.А. Уфимцева тематик гурухларни «бир хил ёки турли тиллардаги сузлар билан ифодаланган объектлар ва жараёнларнинг функцияларининг ухшашлиги ёки умумийлиги» асосидаги суз бирикмаларини назарда тутган. Бундан ташкари, у лексемаларнинг сузнинг номинатив томонини хисобга олган холда гурухларга бирлашишини таъкидлади.

Л.Вайсгербер уз назариясида «лингвистик соха» ва «лексик-семантик гурух» тушунчаларини бир-биридан фарк килмаслигини таъкидлаганига карамасдан, айни пайтда лексик-семантик гурух тилнинг семантик тизими билан тузилиш ва функционал жихатдан бир хил эканлигини, тематик гурух эса аникланишини аникланди.

Г.В. Судаковнинг ёзишича, «лексик-семантик гурухга нуткнинг бир кисми билан боглик булган бир ёки бир нечта маънодаги, умумий категорик, валентлик, баъзан эса маълум мантикий-семантик ва семантик муносабатларда булган хосила хусусиятларига эга булган сузлар киради: умумий, синонимик, антонимик ва бошкалар.» ... Бизнинг фикримизча, нуктаи назар адолатли булиб, унга кура «хар бир ЛСГда интеграсиялаш хусусияти доимо битта, фаркловчи хусусият купдир».

Бундан ташкари, Ю.А. Белчиковганинг фикрича, «сузларнинг лексик-семантик гурухларга бирлашиши объектив-тарихий хусусиятга эга» ва бу «сузларда тил бирликлари сифатида вокелик ходисалари акс эттирилади, уларнинг узаро богликлиги ва узаро богликлиги. уз навбатида бу сузлар уртасидаги предмет-семантик богланишларда уз аксини топади».

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтиш мумкинки, тематик гурухнини бошка тизимли-структурали шаклланишлардан ажратишга имкон берадиган яна бир мухим

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1318-1322

хусусият унинг элементлари уртасида мутлако бошка турдаги муносабатларнинг мавжудлиги (баъзи холларда ички тузилмавий алокалар умуман йук). Тематик гурух элементларини тартиблашнинг асосий тури сабаб хисобланади.

REFERENCES

1. Бегматов, Б. Б. (2020). Роль и функции русского языка в условиях суверенного Узбекистана. Наука и общество, 1(65), 33-37.

2. Дилшатович, Б. Б. (2020). ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ ЛЕКСИКА. Academic Research in Educational Sciences, 1(4), 1044-1050.

3. Полевые структуры в системе языка/науч. ред. З.Д.Попова.-Воронеж, 1989.158

4. Филин, Ф.П. О лексико-семантических группах [Текст] / Ф.П. Филин // Езиковедчески изследования в чест на академик Стефан Младенов. - София: Слово, 1957. - С. 523-538.

5. Уфимцева, А.А. Опыт изучения лексики как системы [Текст] / А.А. Уфимцева. - М.: АН СССР, 1962. - 288 с.

6. Васильев, Л.М. Теория семантических полей [Текст] / Л.М. Васильев // Вопросы языкознания. - 1971. - № 5. - С. 105-113.

7. Шукурова, М. А., Эргашева, С. Б., & Бекматов, Б. Д. (2021). ЖАДОН ТИЛЛАРИ ТИЗИМИДА РУС ТИЛИ. Academic Research in Educational Sciences, 2(1), 1041-1046.

8. Bekmatov, B. D., & Bekmatov^ E. E. (2021). SITUATIONAL ANALYSIS METHOD. Academic Research in Educational Sciences, 2(1), 1035-1040.

9. Ничман, З.В. К вопросу о лексико-семантических группах слов [Текст] / З.В. Ничман // Проблемы русского языка. Науч. труды. - Вып. 91 / Новосибирский гос. пед. ин-т, 1973. - С. 4-19.

10. Бельчиков, Ю.А. Интернациональная терминология в русском языке [Текст] / Ю.А. Бельчиков. - М.: Учпедгиз, 1959. - 25 с.

11. Куликова, И.С. К определению лексико-семантической группы слов [Текст] / И.С. Куликова // XXI Герценовские чтения. Филол. науки. - Л.: ЛГПИ, 1968 -29

12. Липатов, А.Г. Лексико-семантические группы слов и поля синонимов [Текст] / А.Г. Липатов // Научн. докл. высш. школы. Филол. науки. - 1981. - № 2. - 51 с.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1318-1322

13. Крючкова, Т.Б. Специфика изменения значений общественно-политической лексики и терминологии [Текст] / Т.Б. Крючкова // Диахроническая социолингвистика. - М.: Наука, 1993. - С. 188-199.

14. Воробьева, О.И. Политическая лексика. Её функции в современной уст-ной и письменной речи [Текст] / О.И. Воробьева. - Архангельск: Изд-во Помор. гос. ун-та, 2000.

15. Селищев, А.М. Язык революционной эпохи [Текст] / А.М. Селищев // Русская речь. - 1991. - № 1. - С. 88-102.

16. Карцевский, С.И. Из лингвистического наследия [Текст] / С.И. Карцевский. - М.: Языки славянской культуры, 2000. - 296 с.

17. Воробьева,О.И. Политическая лексика. Её функции в письменной речи [Текст] / О.И.Воробьева.-Архангельск: Изд-во Помор. гос. ун-та, 2000.-11 с.

18. Дейкван, Т.А. Стратегии понимания связного текста [Текст] / Т.А. Дейк ван, В. Кинч // Новое в зарубежной лингвистике. - Вып. XXIII: Когнитивные аспекты языка / сост., ред. и вступ. ст. В.В. Петрова и В.И. Герасимова. - М.: Прогресс, 1988. - С. 153-212.

19. Будаев, Э.В. Современная политическая лингвистика [Электронный ресурс] / - Режим доступа: http://www.philology.ru/ linguistics1/budaev-chudinov-06a.htm

20. Bekmatov, B. D., & Bozorov, N. N. (2021). FORMATION OF SOCIAL COMPETENCE AT STUDENTS OF PROFESSIONAL COLLEGES. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2(3), 200-204.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.