CC BY
20
УДК-4Т M. ТИЛЛЯХОЧАЕВА
Т-58
ББК-81.1
КОРБУРДИ ПЕШВАНД^ОИ ФЕЪЛСОЗ ДАР АШЪОРИ АБДУРРА^МОНИ ЧОМИ
Калимасозй яке аз роххои асосй ва маъмyли гановати таркиби лугавй бyда, дар катори масъалахои гуногуни сарфу нахв дар забоншиносй мавкеи мухим дорад. Тадкики калимасозй ва муайян намудани конуни дохилии забон дорои ахамият ва зарурати махсус мебошад. Инро вазъи таркиби лугавй, корбурди колабхои анъанавй ва нави калимасозй, васеъ гаштани доираи истифода, маъно ва вазифаи нав касб намудани унсурхои калимасоз талаб менамояд. Бо ёрии пешванд сохтани калимахои нав таърихи тулонй дорад.
Вазифа ва мавкеи пешванду пасвандхо як хел набуда, дар калимасозии исм асосан пасвандхо, дар сифат хам пасванду хам пешвандхо ба кор раванд, пас дар калимасозии феълхо баръакси исм пешвандхо бештар истифода мешаванд.
Мухаккикон Н.И.Шанский дар забоншиносии рус ва Ш.Рустамов дар забоншиносии точик дуруст кайд кардаанд, ки асоси пайдоиши пешванд пешоянд мебошад. С.Х,алимов аз хусуси тобишхои маъной илова кардани пешвандхо ба калимахои мустакил чунин андешаронй намудааст: «Преффикс гарчи дорои маънои муайян аст, вале вай дорои сифатхои вохиди мустакили лексикй нест» [9, с.291].
Мо тасмим гирифтем, ки оид ба мавкеъ ва корбурди пешвандхои калимасоз дар газалиёти Абдуррахмони Ч,омй таваккуф кунем.
Мушохидахо нишон медихднд, ки чунин унсурхо дар газалиёти Ч,омй зиёд ба назар расида, ба шоир бахри хадафрас шудани матлаб мусоидат намудаанд.
Ч,омй дар осори хеш кушиш кардааст, ки тамоми имконоти забонро мавриди корбаст карор дода, тавассути пешвандхо калимахои нав эчод намояд. Маводи гирдомада баёнгари он аст, ки макоми пешвандхои феълсоз дар осори Ч,омй ягона нест. Барои муайян гардидани мавкеи пешвандхо дар ифодаи тобишхои маъноии феълхо ба мисолхое, ки бо пешванди бар- ва дар- сохта шудаанд, таваччух мекунем.
Пешванди бар- дар калимасозй хамеша маънои зарфии худ - боло, руйро нигох доштааст. Ин пешоянд дар наср ва забони гуфтугуй доираи истеъмоли махдуд дошта, дар назм бештар истифода бурда мешавад. Он аз чумлаи унсурхои сермахсули феълсози газалиёти Ч,омй ба шумор омада, тавассути он теъдоди зиёди феълхо сохта шудаанд.
Феълхое, ки гунаи содаи онхо сермаъно буда, дар шакли сохта ба як маънои мушаххас омадааст. Феълхои содаи омадан, овардан, кандан, афрухтан, афшондан, рафтан, печидан, тохтан, шукуфтан ва гайра баъди замима
гардидани пешванди бар- ба маънои мушаххас истифода гардиданд. Ин баёнгари он аст, ки ин пешванд дар ташхиси маънои яке аз феълхо накши муайян мебозад.
Бархостз-оби дидаи мо х,ар тараф уубоб, Зад хайма дар навоуии мо лашкари фироц [1, с.9].
Дар «Фархднги забони точикй» шаш маънои вожаи «бархостан» шарх дода шудааст:
1.Ба по хестан; 2.Ба харакат омадан, азм кардан; З.Баромадан, баланд шудан; 4Диём кардан, исён бардоштан, хуруч кардан; 5. Аз байн бардоштан, аз миён рафтан, нест шудан, гум шудан; 6. Х,осил шудан, натича додан, падид омадан [8, ч.1, с.153].
Дар шакли «хостан// хезидан» ифодаи танхо 3 маънои он (1. Бархостан, барпо шудан; 2. Пайдо шудан, баромадан, хосил шудан [8, ч.2, с. 474] кайд шуда, маънои «баромадан» дар мисоли мазкур дар шакли сохта хосил гардидааст. Боиси зикр аст, ки маънои «баромадан» дар «Фарханги осори Ч,омй» ифода наёфтааст.
Мисоли дигар:
Чу мутриб лаб бубаст аз назми Цомй, Баромад аз суроуй бонги цулцул [1,с.16].
Феълхои «омадан» (6 маъно) ва «баромадан» (8 маъно) танхо дар як тобиши маъной: «пайдо шудан» бо хам муродиф буда, маънои «берун шудан» (аз сурохй берун шудани садо) махз туфайли хамрох гаштани пешванди бар- ба феъли «омадан» хосил шудааст.
Баромадан 1. Боло омадан, боло рафтан. 2. Берун шудан, хорич гардидан. З.Баланд шудан. 4. а) намоён шудан, зохир гардидан, падид омадан. б) шуруъ кардан, сар задан. 5. Мукобил шудан, сар ба сар шудан, баробар шудан; мувофик омадан, муковамат кардан, истодагарй кардан. 6. Зиддият кардан, мубориза кардан, мухолифат намудан. 7. Х,осил шудан, ичро гардидан. 8. Феъли ёридиханда дар феълхои таркибии номй, мас. ном баровардан, пур баромадан, садо баромадан [7, ч.1, с.150].
Ба мисоли дигар таваччух мекунем:
То сохт маро дар дил меури рухи ту манзил,
Дил аз х,ама баркандам, меур аз х,ама бубридам [1,38].
Дар «Фарханги забони точикй» 4 маънои феъли «кандан»:
1. Кофтан, кофта гирифтан; 2.Чида гирифтан, чудо кардан; З.Гурехтан, пора кардан; 4.Тахи чизеро кофтан; вайрон кардан, кофта хароб кардан) ва 4 маънои калимаи «баркандан»: 1. Кандан; гусастан; решакан кардан; 2. Бозгирифтан, руёндан, ситондан; З.мач. Хароб кардан, нобуд кардан; аз байн бурдан, аз буну бунёд нест кардан; 4. Задан; накш баркандан накш задан, накш шинондан) шарх ёфта, вале маънои «буридан, катъ кардан», ки дар мисоли фавк ба мушохида мерасад, тазаккур нагардидааст. Ин тобиши маъноии феъли «баркандан» дар «Фарханги осори Ч,омй» барои шархи таркиби «тамаъро аз бех баркандан» омадааст [5, с.82].
Феъли «барафшондан», ки маънои «нисор кардан»-ро дорад, дар шакли содда (афшондан) 5 маъно ва дар шакли сохта (барафшондан) маънои рехтан,
резондан, пошидан, нисор карданро, ки дар байти зерин ба назар мерасад, метавонад ифода кунад:
Катли ушшоцро чй хоцати тег? Руй бинмо, ки цон барафшонам [1,с.54]
Дар «Фархднгномаи киноя» боз як тобиши маъноии феъли мазкур - «тарк кардан, даст бардоштан» ва барои тасдики он аз Саной намуна оварда шудааст: Орифон, к-ин сухан фуру хонанд, Хар чй цуз %ац буд, барафшонанд [4, с. 123].
Вожаи «фигандан» (шаклхои дигари он - фикандан, афгандан, афкандан) маънохои: 1.Андохтан, партофтан; 2.Галтондан, вайрон кардан; З.мач.Маглуб кардан; 5.мач.Сокит кардан, бардоштан, бекор кардан; б.Густурдан, пахн кардан [8, ч.2, с.431]-ро ифода намуда, маънои «дур кардан» аз мисоли боло дар сурати хамрох кардани пешванди «бар-» ба даст меояд. Парда зи рух барфиган, цомаи цон чок кун, Тарфи кулах баршикан, тоци сарон хок кун.
Таркиби «кулох баршикастан» маънои мачозии «фахру мубохот, нахвату гурур ва такаббур варзидан» [4,с. 76]-ро дорад. Феъли «шикастан» тобишхои зиёди маъной дошта, хатто ба сифати радиф дар ашъори бузургон хизмат кардааст, аз чумла дар газали Камоли Хучандй чунин маънохоро ифода кардааст: озурда кардан, ваъдахилофй кардан, пора кардан: Эй одати цадимат дилхои мо шикастан, Бар худ дуруст кардй ахду вафо шикастан. Тарсам, ки пойи нозук озурда созй, эй дил, Ин обгина то кай дар зери по шикастан? [4,ц.2,с. 527].
Ё худ дар ашъори Лоик дар шакли сифати феълй мехонем: Ман бо дили шикаста, хуммори ношикаста, Дар дасти интизорам гулуои даста-даста, Мурдам дар интизорат, деринтизори ошиц [10, с.223].
Пешванди дар- аз пешоянди дар ба вучуд омадааст. Он дар забони адабии пешина низ васеъ истифода бурда мешуд. Пешванди дар-бо феъл омада, ифодаи харакат ё равиши амал ба дохил ва ё холати он дар дохил истеъмол мегардад. Маънои зарфии ин пешванд баёнгари он аст, ки ин пешванд бештар ба харакат иртибот дошта, ба ин сабаб асосан феъли амалу харакат мавриди истифода карор мегирад. Масалан омадан - даромадан, овардан - даровардан, афтодан-дарафтодан, гузаштан-даргузаштан ва гайра. Маънии аслии ин пешванд дар феълхои даромадан, дарафтодан, даррабудан кисман хис карда шавад хам, умуман хеле суст шудааст. Дар феълхои даррасидан, даргузаштан ва дарги-рифтан маънии аслии ин пешванд тамоман аз байн рафтааст.
Танхо дар феълхои даромадан ва даровардан пешоянди дар- аз асоси феълй чудонашаванда аст. Дар феълхои номбурда пешванди ме- ва хиссачаи инкории на- пеш аз пешванди дар- меоянд: надаромад, намедарояд, медаровард.
Дар феълхои бокимонда пешванди ме- ва хиссачаи инкории на- дар байни асосии феълию пешванди феълсоз меоянд: дармегирифт, дарнамемонад, дармеафтод, дарнагиранд ва монанди инхо.
Мавкеи истеъмоли ин пешванд нисбат ба пешвандхои дигари дар боло овардашуда зиёдтар аст.
Ошицам, бечораам, дармондаам, Бе дилу бе дину дилбар мондаам [1, с. 97].
Феъли «мондан» маънохои 1. Бокй будан, доимй ва безавол будан; 2.Пас мондан, акиб мондан; З.Гузаштан, вогузаштан, монондан» ва хамчун омоним маънои «монанд будан, шабех будан (шудан) шабохат доштан»-ро ифода намуда, маънои мачозии «1.Гирифтор шудан, мубтало шудан; 2.Очиз мондан, ночор мондан, дар холати беилоч мондан», ки дар мисоли боло ба кор рафтааст, дар шакли сохтаи «дармондан» хосил мегардад.
Дар чойи дигар феъли мазкур дар шакли сифати феълии замони гузашта (ва «дармондагй» гирифторй ба холи ногуворе, очизй, нотавонй, ноилочй, мухточй ва бечорагй низ ба хамин маъно корбаст гардидааст: Бад-ин хуби чунин дармонда чуни? Чаро чандин каши, охир, забуни? [5, с. 193].
Феъли «овардан» маънои «чизеро ё касеро аз чое ба чое накл ё хамл кардан, касеро ба чое расондан, хозир кардан» [8,ч.2,с.895] ифода намуда, дар байти поён феъли «даровардан» ба маънои «дохил кунонидан» омадааст: На чун нодон зи х,ар гушаш дарори, Зи дигар гуш берунаш гузори [8,ц.1,с.194].
Дар мисоли дигар феъли мазкур маънои ихтилоф пайдо кардааст: Зи ногау ба расми уавохоуие Даровард дарёие моуие [5, с. 194].
Феъли «гузаштан» маънои зиёд дошта, дар шакли сохтаи «даргузаштан» метавонад маънои нав «гузарон, зудгузар»-ро касб кунад, ки намунаи зер шохиди ин гуфтахост:
Чунин шавце, ки ман дорам, чи таскин ёбад, ар ногау, Бурун оиву чун умри азизат даргузар бинам [1, с. 96].
Аз тахлили мисолхо бармеояд, ки пешвандхо дар калимасозй, ифодаи тобишхои нозуки маънои нав, маънихои тоза мавкеи муайян дошта, барои баёни равшан, пуробуранг ва барчаставу сахех инъикос кардани фикр корбаст гардидааст. Таълифи «Фарханги осори Ч,омй» ва шархи феълхои сохта шаходат бар он дорад, ки унсурхои калимасозии забони точикй, махсусан пешвандхо барои инъикоси «маънохои истеъмолии хоси эчодиёти шоир» мусоидат менамояд.
Хулоса, пешвандхо дар киёс бо пасвандхо дар забони точикй нисбатан каммахсуланд. Бо вучуди ин, сахми онхо дар инкишофи забони адабй ва бою ганй гардонидани таркиби лугавии он зиёд ва назаррас мебошад.
Калидвожа^о: калимасози, ашъори Цомй, феъл, сохти феъл, пешвандхо
Пайнавишт:
1. Цомй, А. Газалиёт, мураббаъ, тарцеъ, марсия, муцаттаъот, рубоиёт. Душанбе,
1964.- 405 с.
2. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Дар 3 ц. - Душанбе: Дониш,1985.-
ц.1.- 356 с.
3. Хуцанди, К. Девон. Тауия ва тасуеуи матн аз А.Шоуаумад ва Саидов С.,
Хуцанд: Андеша, 2011.- 744 с.
4. Мирзониё, Мансур. Фаруангномаи киноя. -Теурон, 1382.
5. Нуров, А. Толковый словарь произведенииДжами.Том.1. Душанбе, 1983.- 536 с.
6. Рустамов, Ш. Калимасозии исм дар забони адабии тоцик.-Душанбе: Дониш,
1981.- 220 с.
7. Саймиддинов, Д. Вожашиносии забони форсии миёна. -Душанбе: Паванд, 2001
8. Фаруанги забони тоцики (иборат аз 2 ц.). -Москва, 1969.
9. Шалимов, С. Калимасозии исм дар забони адабии тоцик аз руи забони "Гулистон "
Саъди //Масъалауои забон ва адабиёт. К,исми 2.-Душанбе,1975
10. Шерали, Лощ. Куллиёт. Иборат аз ду цилд. Цилди 1. Ашъор.- Душанбе, «Адиб», 2008. - 560 сау.
Reference Literature
1. Djami, A. Gazels, Murabba, Tardje, Elegies, Kita, Rubai. -Dushanbe, 1964. -405pp.
2. Grammar of Modern Tajik Literary Language. In three volumes. -Dushanbe: Knowledge, 1985. -V.1. -356pp.
3. Kamol Khudjandi. Divan. Preparation of the text by A. Shokhakhmad and S. Saidov. -Khudjand: Idea, 2011. -744pp.
4. Mirzoniya Mansur. Dictionary of Allegories. Tehran, 1382.
5. Nurov A. Interpretation Dictionary of Djami's Works. -V.1. -Dushanbe, 1983. -536pp.
6. Rustamov Sh. Word-Building of Nouns in the Tajik Literary Language. -Dushanbe: Knowledge, 1981. -220pp.
7. Saymiddinov D. Glossary of the Middle-Persian Language. -Dushanbe: Association, 2001.
8. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. In 2 volumes. -Moscow, 1969.
9. Khalimov S. Word-Building of Nouns in the Tajik Literary Language. Based on the material of Saadi's "Link Garden" // Issues of Language and Literature. 1.2. -Dushanbe, 1975.
10. Sherali Loik. Collection of Compositions. In 2 volumes. V.1. - Dushanbe: Writer, 2008. -560pp.
Глаголообразующие приставки в произведениях Абдурахмана Джами
Ключевые слова: словообразование, поэзия Джами, глагол, структура глагола, префикс
Данная статья даёт сведения о словообразовании с префиксами бар-, дар- в поэзии Джами. Словообразование является одним из популярных способов обогащения лексического состава языка. Префиксы играют большую роль в образовании новых слов с разными оттенками понятий.
The Usage of Verbal Suffixces in the Poetry by Abdurakhmon Jami
Key words: word-building, Jami's poetry,verb, verb structure, prefix
The article dwells on word-building with prefixes бар-, дар- in Jami's poetry. Wordbuilding is one of the popular ways of enriching the basic stock of words of the language. Into the bargain, prefixes play a great role in the formation of new words with different shades of meaning.
Роцеъ ба муаллиф:
Тилляходжаева Му^аббат Набицоновна, номзади илмуои филология, дотсент, мудири кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи акад. Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд); e-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Тилляходжаева Мухаббат Набиджановна, кандидат филологических наук, доцент, заведующий кафедрой методики преподавания таджикского языка и литературы Худжанского государственного университета им. акад. Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд); e-mail: tillyahodzhaeva@mail. ru
Information about the author:
Tillyakhodjayeva Mukhabbat Nabijonovna, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, chief of the department of Tajik language and Literature Methods of Teaching under Khujand State University named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand); e-mail: [email protected]
