ՀԱՅԵՐԻ ԷԹՆԻԿ ԶՏՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱԳՈՐԾՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐՆ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՅՍՐԿՈՎԿԱՍՈՒՄ (XI-XX ԴԴ․) (ՄԱՍ Բ)

Ստեփանյան Գեվորգ

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ

SCIENTIFIC ARTSAKH

научный арцах

№ 2(9), 2021

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, HISTORY, ИСТОРИЯ

ՀԱՅԵՐԻ ԷԹՆԻԿ ԶՏՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱԳՈՐԾՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐՆ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՅՍՐԿՈՎԿԱՍՈՒՄ (XI-XX ԴԴ.)

(ՄԱՍ Բ)*

ՀՏԴ 94 (479.25); 343.412 DOI: 10.52063/25792652-2021.2-15

ԳԵՎՈՐԳ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ

ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի հայ գաղթօջախների և Սփյուռքի պատմության բաժնի վարիչ, պատմագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, ք. Երևան, Հայաստանի Հանրապետություն [email protected]

Հոդվածի նպատակն է տարաբնույթ սկզբնաղբյուրների (արխիվային փաստաթղթեր, վիճակագրական նյութեր, պարբերական մամուլ, թեմային առնչվող գրականություն) հենքի վրա ներկայացնել Արևելյան Այսրկովկասում' Կուրի դաշտավայրից մինչև Ապշերոն թերակղզի ընկած տարածքում, XI-XX դարերի ընթացքում տեղաբնիկ հայ բնակչության նկատմամբ իրականացված էթնիկ զտումների և ցեղասպանական քաղաքականության պատճառներն ու իրագործման փուլերը:

Աշխատանքը շարադրված է փաստերի համադիր քննությամբ, պատմաքննական ու պատմահամեմատական վերլուծության սկզբունքների կիրառմամբ: Աղբյուրների հավաստիության ու վավերականության աստիճանը ճշտել ենք դրանց համակողմանի ուսումնասիրության միջոցով:

Փաստերի համադրմամբ տրվում է հիմնահարցի պատմության հետևյալ փուլայնացումը. Արևելյան Այսրկովկասում տեղաբնիկ հայերի էթնիկ զտումներն ու կոտորածները տակավին իրականացվել են XI-XVIII դարերում, երբ երկրամասը պարբերաբար հայտնվում էր այլևայլ նվաճող, վաչկատուն ցեղերի ու պետությունների արշավանքների և տիրապետության տակ (թուրք-սելջուկներ, մոնղոլ-թաթարներ, Լանկ-Թեմուր, կարա-կոյունլու և ակ-կոյունլու թուրքմենական քոչվոր ցեղեր և ղզլբաշների արշավանքներ, դրանց հաջորդած թուրք-պարսկական պատերազմներ, սուննի լեզգիներ, Նադիր շահի ու Աղա Մուհամմադ խանի արշավանքներ): Դրա հետևանքով հայ բնակչության մի որոշ մասը բռնատեղափոխվեց և լքեց հայրենի տարածքները կամ հարկադրաբար ընդունեց նվաճողների մահմեդական դավանանքը: Էթնիկ զտումների ու կոտորածների հաջորդ փուլը հայ-թաթարական ընդհարումների շրջանն էր (1905-1906 թթ.): Հետագայում ցեղասպանական քաղաքականությունը պետական մակարդակով է իրականացվել' արդեն արհեստա-ծին «Ադրբեջան» կազմավորման մուսավաթական (1918-1920 թթ.) և վերջում' Ադրբեջանի խորհրդային վարչակարգերի ժամանակաշրջաններում (1920-1990 թթ):

* Հոդվածը ներկայացվել ընդունվել' 30.06.2021թ.:

է 02.03.2021թ., գրախոսվել'

10.03.2021թ., տպագրության

15

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

Հոդվածում հիմնավորված է այն իրողությունը, որ երկրամասի տեղաբնիկ հայ բնակչությունը էթնիկ զտումների ու ցեղասպանության ենթարկվեց իր բնօրրանում, այնպես, ինչպես երիտթուրքերն իրագործեցին արևմտահայերի բնաջնջումը 1915-1916 թթ.-ին Արևմտյան Հայաստանում։ Հետևաբար այդ քաղաքականությունը պետք է որակել որպես հայերի ցեղասպանության շարունակություն և բաղկացուցիչ մաս, քանզի Հայոց ցեղասպանությունն իր աշխարհագրական ընդգրկմամբ (Կիլիկիայից մինչև Բաքու) համաթուրքականության ամբողջական ծրագրի իրականացման հետևանք էր:

Պատմագիտական գրականության մեջ թեև խնդրո առարկա հարցի վերաբերյալ անդրադարձները բազմաթիվ են, սակայն առանձին քննության առարկա չի դարձել Արևելյան Այսրկովկասում' Կուրի դաշտավայրից Ապշերոն թերակղզի ընկած տարածքում, հայերի էթնիկ զտումների ու ցեղասպանական քաղաքականության ամբողջական ուսումնասիրությունը:

Հիմնաբառեր' Արևելյան Այսրկովկաս, Բաքվի նահանգ, Կուրի ձախափնյակ, համաթուրքականություն, էթնիկ զտումներ, այլատյացություն, ցեղասպանություն, բռնագաղթ:

ԵՐԿՐՈՐԴ ՓՈՒԼ (1905-1906 ԹԹ.) : XIX դարի սկզբներին ցարական կառավարությունը ձեռնամուխ եղավ Այսրկովկասը վերջնականապես Ռուսաստանին միացնելու քաղաքականությանը: 1804-1813 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի ընթացքում՝ 1805 թ.-ի մայիսի 21-ին, Ռուսաստանին են անցնում Շաքիի, դեկտեմբերի 25-ին' Շիրվա-նի, իսկ 1806 թ.-ի հոկտեմբերի 3-ին' Բաքվի ու Դերբենդի խանությունները (Հայ ժողովրդի պատմություն, V:121):

XIX դարի առաջին տասնամյակի վերջերին Արևեյյան Այսրկովկասում հայերի թվա-քանակը հետզհետե մեծացավ' նաև ի հաշիվ Պարսկաստանից գաղթած հայերի: Պարսկահայ գյուղացիների տեղաշարժերը, որոնք սկիզբ էին առել դեռևս XVIII դարի 20-ական թվականներին Չհարմըհալի, Փերիայի և Քեարվանդի շրջաններից (Աբրահամյան 221; Մարտիրոսյան 134), նրանք փոքր խմբերով հաստատվել էին նաև Շիրվանում։ Այդ գավառների բնակչությունը Շահ-Աբաս I-ի գաղթեցրած հայերի սերունդներն էին, որոնց համար այս տեղաշարժը ըստ էության հայրենադարձություն էր։ Ենթադրվում է, որ գաղթը Պարսկաստանից հիմնականում տեղի է ունեցել բախտիարների և Լուրիստանի լեռնականների հարձակումների, հարստահարումների և XVIII դարի վերջերին բռնկված տևական սովի ու երաշտի պատճառով, երբ հայ բնակչության մի մասը ֆիզիկական գոյությունը պահպանելու համար հարկադրված գաղթեց ապահով վայրեր (Տէր-Յովհանեանց 350; Երեմեան 27; Եդգարեան 18): Դժնդակ պայմանների թելադրանքով 1800-ականների սկզբներին Կովկաս փոխադրված պարսկահայ ընտանիքները հաստատվել են Շիրվանի (Ղազարյան), իսկ 1805, 1807 թթ.-ին Խոյից գաղթածները' Շաքիի խանությունում (Арасханианц 145; Աբէլեան 127): Հայկական հոծ ներկայությունն այդ տարածքում այնքան որոշակի էր, որ XIX դարի սկզբներին մերձկասպյան շրջաններում ճամփորդած Տեր Բաղդասար Գասպարյան Շուշեցին, նկատի ունենալով հայ բնակչության ստվար լինելու հանգամանքը, Շիրվանից մինչև Դերբենդ ու Կասպից ծով ընկած տարածքը համարել է Հայաստան. «...Դարբանդ քաղաք է ի Հայաստան ի եզըր Կասպի ծո-վու... Շիրւանս է լայնատարած աշխարհ մի ի մայրաքաղաքացն Հայոց և ունի բազում գե-ղօրեաքս... Յելից վերկալով առ Շաքի. սայ ևս է ի ի ներքոյ լեառն Կովկասայ, որ գոյ ի մէջ Հայաստան աշխարհումն...» (Տեր Բաղդասար Գասպարյան Շուշեցի 292-294): Հովհաննես արքեպիսկոպոսի 1818 թ.-ի հուլիսի 16-ին Աղվանից կաթողիկոսության Շամախու հայոց թեմի վերաբերյալ կազմած նվիրակական ցուցակում նշված է 39 հայկական գյուղ և 5 հայաբնակ վայր (Դերբենդ, Շամախի, Սալիան, Ղուբա, Բաքու) (Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 32, վավ. 219, թ. 4):

16

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

Այսրկովկասում Ռուսաստանն իր տիրապետությունը վերջնականապես հաստատեց 1826-1828 թթ.-ի ռուս-իրանական պատերազմում հաղթանակ տանելուց հետո' Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրով (1828 թ. փետրվարի 10): Պայմանագրի 15-րդ հոդվածի համաձայն' պարսկահայերին իրավունք տրվեց հյուսիսային նահանգներից ներգաղթելու Ռուսաստանին միացված իրենց հայրենի երկիրը (Հայոց պատմություն, III:213-214): Պատմական սկզբնաղբյուրների մանրամասն ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ մի շարք հանգամանքների' թերևս Թավրիզում ու Սպահանում 1830-1831 թթ.-ին բռնկված խոլերայի ու սովի, ինչպես նաև կյանքի անապահովության և այլնի պատճառով Նոր Ջուղայի շրջակա հայաբնակ գյուղերից, Սպահանից, Խոյից, Փերիա և Ղարաղան գավառներից որոշ թվով հայ ընտանիքներ 1830-1832 թթ.-ին վերաբնակվել են Շամախիի գավառի Զարխու, Կարմախան և հարակից մյուս գյուղերում (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 309, թ. 8; Բարխուտարեանց 173, 191): Ինչպես տեղեկացնում է Հարություն Տեր-Հովհանյանցը' «...աղքատացան բազումք և ցրուեցան ոմանք ի զանազան սահմանս...» (Տեր-Յովհանեանց 173, 191; Գորոյեան 94): Հ. Աճառյանի մի տեղեկության համաձայն' 1828 թ.-ի ներգաղթից հետո Շամախիի գավառում հաստատվել էին նաև Մարաղայից տեղափոխվածներ (Աճառեան 53):

Երկրամասում հաստատված արցախահայերն ու պարսկահայերը բնավորվեցին նոսր բնակեցված հայկական կամ նախկինում հայաբնակ, ապա ամայացած գյուղերում, որտեղ գրեթե առանց բացառության պահպանվել էին բնիկ հայերից մնացած բազմաթիվ եկեղեցիներ: «Նոր-Դարի» թղթակից Գրիգոր Մարտիրոսյանը, 1891 թ.-ի մարտի սկզբներին շրջագայելով Նուխիի գավառում, Մեծ Սոկութլու գյուղի օրինակով գրում է. «Աւանդութիւնից երևում է, որ եկեղեցին գիւղի հիմնուելու օրից է կառուցուել առաջին անգամ, երբ այժմեան գիւղացիք դեռ գաղթած չեն եղել Ղարաբաղից և գիւղի արևմտեան և հարաւային կողմում գտնուող' այժմ աւերակ' հին գիւղերից: Ինչպէս պատմում են, երբ սրանց պապերն առաջին անգամ գաղթել են այստեղ, գիւղը այժմեան Մեծ-Սեօգութլուն բոլորովին աւերակ են գտել եկեղեցին միայն կանգուն և չորս սիւները կացնով, բահով քանդած» (Մարտիրոսեան, «Ամրուան գիւղ»):

Այսպիսով' տակավին XVIII դարի վերջերից արցախահայերի, այնուհետև պարսկահայերի ներգաղթն էական նշանակություն ունեցավ ոչ միայն երկրամասի հայ բնակչության էթնիկական նախկին կազմի վերականգման գործում, այլև փոփոխության ենթարկեց հայաբնակ գոտու գյուղերի խմբավորումը' ըստ բնակչության թվի, ինչի արդյունքում զգայիորեն ընդլայնվեց հայ բնակչության էթնոտարածքը1: Հատկանշական

1 Ադրբեջանցի կեղծարար «պատմաբանները», քաղաքական որոշակի մտադրությունների կանխակալ մոտեցմամբ պետական մակարդակով հետևողականորեն քողարկելով Կուրի ձախափնյակում, ընդհուպ մինչև Կասպից ծովի արևեյյան առափնյա շրջանների տարէթնիկ տարածքում հնուց անտի հայկական էթնիկ տարրի գոյությունը փաստող հայ և օտար աղբյուրների տեղեկությունները, առաջ են քաշել այն ստահոդ թեզը, թե իբր հայերը երկրամասում հաստատվել են ընդամենը 1826-1828 թթ.-ի ռուս-պարսկական պատերազմից հետո տեղի ունեցած ներգաղթի հետևանքով: Հակապատմական այս դրույթը ցայտուն է դրսևորվել հատկապես հանրահայտ պատմակեղծարար Ֆարիդա Մամեդովայի «Աղվանքի քաղաքական պատմությունն ու պատմական աշխարհագրությունը (մ. թ. ա. III - մ. թ. VIII դդ.)» աշխատության մեջ, որում հեղինակը, առաջնորդվելով փաստերի կեղծման ու աղավաղման հակագիտական մեթոդով, գրում է, թե իբր «Հայերի բնակավայրերն Ադրբեջանի (sic!) տարածքում հայտնվել են ավելի ուշ շրջանում՜ XVIII դ. վերջին և XIX դ. սկզբին» (Мамедова 40). Ֆ. Մամեդովայի հակագիտական «տեսակետների» մանրամասն հերքումը տե'ս Акопян և ուրիշներ, 166-189): Այն, որ Ադրբեջանում պատմակեղծարարությունն ուղղորդվում է պետական մակարդակով, վկայում է հետևյալ փաստը: Ֆ. Մամեդովան Բաքվում լույս տեսնող «Эхо» թերթին 2006 թ.-ի ապրիլին տված հարցազրույցում խոստովանել է, որ Հ. Ալիևը Ադրբեջանի ԿԿ առաջին քարտուղարի պաշտոնը ստանձնելուց հետո (1969 թ. հուլիս) անձամբ իրենից գիտական քննադատություն է պահանջել Աղվանքի պատմության վերաբերյալ Հայաստանում տպագրված յուրաքանչյուր գրքի համար (Гасымова).

17

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

է, որ 1828 թվականին, երբ Ռուսաստանը ստեղծում էր Հայկական մարզը, Լազարյա-նները, իրենց առաջադրած ծրագրով հայկական թագավորության սահմաններում թերևս հիմք ընդունելով ստվար հայության առկայությունը, ընդգրկել էին նաև պատմական Հայաստանից դուրս գտնվող Շամախին ու Շաքին: «Շատ մարզեր,- ասված էր ծրագրում,- ինչպես հին Նախիջևանի, Երևանի, Ղարաբաղի, Շաքու և Շամախու մարզերը' Էջմիածնի նախագահ վանքով, կազմում են Հայաստանի վաղեմի թագավորության ընդհանուր կորիզը և գլխավոր հիմքը» (Դիլոյան 308): 1831 թ. ընտանեկան

ցուցակագրության համաձայն' Շիրվանի պրովինցիայի հինգ մահալներում հայերը կազմում էին 1764 ծուխ' 12.390 (6187 ար., 6203 իգ.) բնակիչ (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 63):

Այսրկովկասում Ռուսաստանի տիրապետության հաստատումից հետո ցարական արքունիքն աստիճանաբար հաստատեց միապետական վարչակարգին հատուկ կառավարչաձև: 1840 թ.-ի ապրիլի 10-ին կառավարությունն ընդունեց «Անդրկովկասյան երկրամասի կառավարման համար հաստատակարգ», որով անցկացվեց վարչական բաժանում: Այս օրենքով ստեղծվում էր վարչական երկու միավոր' Վրացա-իմերեթական նահանգ' Թիֆյիս և «մահմեդական պրովինցիայում»' Կասպիական մարզ' Շամախի կենտրոններով (Иваненко 303; Тунян 66): Վարչա-տարածքային այս բաժանման հիմքում ընկած էին նախկին խանությունների տարածքային սահմանները1: Ընդ որում, վարչական միավորները կազմելիս ռուսական կառավարությունը, առաջնորդվելով մեծապետական շահերով, հաշվի չէր առնում այնտեղ ապրող բնիկ ժողովուրդների պատմական հայրենիքի տարածքային սկզբունքներն ու էթնիկ իրավունքները, բնակչության ազգային պատմա-էթնիկական հատկանիշներն ու առանձնահատկությունները: Զորօրինակ' վարչատարածքային բաժանումների ժամանակ վերոհիշյալ խանություններից բացի, Կասպիական մարզի սահմանների մեջ հայտնվեցին նաև Մեծ Հայքի մաս կազմած Կուրի աջափնյա և Երասխ/Արաքսի ստորին հոսանքից հարավ-արևելք ընկած Փայտակարան աշխարհի2հյուսիսային տարածքները զբաղեցնող

1 Կասպիական մարզը բաժանվեց 7 գավառների' Շիրվանի (կազմվեց Շիրվանի պրովինցիայից և Սայյան տեղամասից: Գավառի կենտրոնն էր Շամախին), Շաքիի (կազմվեց Շաքիի պրովինցիայից: Գավառի կենտրոնն էր Նուխին, Թայիշի (կազմվեց Թայիշի խանությունից): Գավառի կենտրոնն էր Լենքորանը), Բաքվի (կազմվեց Բաքվի պրովինցիայից: Գավառի կենտրոնն էր Բաքուն), ռազմական օկրուգի մեջ մտնող Ղուբայի (կազմվեց Ղուբայի պրովինցիայից և Սամուրի շրջանից: Ենթարկվում էր Դերբենդի ռազմա-օկրուգային կառավարչին) և Դերբենդի (կազմվեց Դերբենդի, Թաբարսարանի և Ղարաղայթաղի պրովինցիաներից: Գավառի կենտրոնն էր Դերբենդը (Полное Собрание Законов Российской Империи, XV:237-238; Иваненко 13).

2 Փայտակարան աշխարհով Հայաստանն իր արևելքով հարում էր Կասպից ծովին: Հայոց բնաշխարհի այդ տարածքի տեղաբնիկները հայերն էին: Դարեր շարունակ այնտեղ են գտնվել Արտաշեսյանների ու Արշակունիների ձմեռանոցները, նաև տեղակայված էին հայկական սահմանապահ զինվորական կայազորները (Հակոբյան 251): Փայտակարանի էթնիկ կազմը խաթարվեց թյուրքալեզու քոչվոր ցեղերի' տարածաշրջան ներխուժելու հետևանքով: Տեղացի բնիկ բնակիչներից շատերը դուրս մղվեցին իրենց բնօրրանից, իսկ մի մասը հարթավայրերից քաշվեց լեռնային շրջաններ (Березин 108): Աղետաբեր ասպատակությունների հետևանքով կործանվեց նաև երկրամասի երկրագործական ու այգեգործական մշակույթը' զգալի չափով իր տեղը զիջելով քոչվորական անասնապահությանը, ինչի հետևանքով արգավանդ դաշտերի մեծ մասը վերածվեց կիսանապատի: «Հայաստան» օրաթերթի դիպուկ բնորոշմամբ' «Մուղանի անապատը, որ հայկական տիրապետութեան ժամանակ ծաղկած վիճակի մէջ էր գտնւում, մահմետական տիրապետութեան, մանաւանդ թաթարական իշխանութեան օրով, «հեռու-հեռու քշեցին բնիկ ազգը մեր Հայկեան»...» (Դէպքերը Մուղանի անապատում): Սանկտ Պետերբուրգի կայսերական ակադեմիայի կազմակերպած գիտական արշավախմբի ղեկավար, ծագումով գերմանացի Սամուիլ Գոտլիբ (Գեորգ) Գմելինը, որ 1770 և 1773 թթ.-ին ճանապարհորդել է Դերբենդ-Ղուբա-Բաքու-Շամախի-Սալիան երթուղով, գրում է, որ Սայյանի բնակչության հիմնական մասը թաթարներ, իրանցիներ և փոքրաթիվ հայեր էին (Гмелин 113). Սարգիս արքեպ. Ձալայյանցը, 1850 թ.-ի իր

18

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

Մուղանի կամ Սասանի հարթության մեծ մասը (հետագայի' Ջավատի (նաև' Ջեվադ) գավառը) և Կասպից ծովի առափնյա Լենքորանի դաշտավայրը (հետագայի' Լենքորանի գավառը):

Ցարական կառավարության 1840 թ.-ի դեկտեմբերի 14-ի վարչական բաժանման արդյունքում Կասպիական մարզը բաժանվեց երկու նահանգի' Շամախիի և Դերբենդի (Евангулов 10): 1867 թ.-ի դեկտեմբերի 9-ի վարչատարածքային հերթական բաժանման արդյունքում կրկին վերաձևվեց Այսրկովկասի վարչական քարտեզը. ձևավորվեցին Քութ-այիսի, Թիֆյիսի, Բաքվի, Գանձակ-Եյիզավետպոյի և Երևանի նահանգները: Գանձակ-Եյիզավետպոյի նահանգը, որ պետք է կազմավորվեր հարևան Թիֆյիսի, Բաքվի և Երևանի նահանգների տարածքների հաշվին, գործողության մեջ դրվեց 1868 թ.-ի փետրվարի 19-ին: Վարչական այս նոր բաժանման հետևանքով Բաքվի նահանգի կազմից դուրս մնացին և նորաստեղծ Գանձակ-Եյիզավետպոյի նահանգին կցվեցին Կուրի ձախափնյակում ընկած Նուխիի (31 հայկական գյուղ)1 և Արեշի (21 հայկական գյուղ) գավառները (Ստեփանյան, Նուխի եւ Արեշ գավառների հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանությունը, 249-252): Այսպիսով' վերջնականորեն ձևավորված Բաքվի նահանգն ընդգրկում էր Գյոքչայի, Շամախիի, Ղուբայի, Բաքվի, Ջավատի (նաև' Ջեվադ) և Լենքորանի գավառները (Отчет 49-50): Բաքվի նահանգի ստվար հայության մի խոշոր հատված Բաքու քաղաքից զատ կենտրոնացած էր Գյոքչայի գավառում (21 հայկական գյուղ), Շամախի քաղաքում և համանուն գավառում (24 հայկական գյուղ), Լենքորան քաղաքում, Ղուբա քաղաքում և համանուն գավառում (2 հայկական գյուղ) (Ստեփանյան, Բաքվի նահանգի հայությունը XIX դարի երկրորդ կեսին (պատմաժողովրդագրական ուսումնասիրություն); Armenians of Baku Province in the Second Half of the 19th Century (Historical-Demographic Study); «Գանձակ-Ելիազավետպոլ նահանգի Նուխի և Արեշ գավառների ու Բաքվի նահանգի հայ բնակչության պատմաժողովրդագրական համառոտ ակնարկ» 218268):

Նահանգի հայաբնակ գոտին տարածվում էր Կովկասյան գլխավոր լեռնաշղթայի հարավահայաց' դեպի Կուր գետի դաշտավայրերն ուղղված լանջերին և դասավորված է եղել երկու խմբով' Շամախի-Քյուրդամիր-խճուղու երկարությամբ' լեռնային այն բարձրության վրա, որ ընկած էր Աղսու գետի ավազանի կամ հոսանքի ձախ կողմում, և երկրորդ խումբը, որն ընկած էր հիշյալ գետի աջափնյա բարձրության վրա (Բարխուտարեանց 48-83):

Տեղին է նշել, որ նահանգի հայկական գյուղերը ազգային-քաղաքական տեսակետից աննպաստ կերպով են դասավորված եղել' շրջապատված լինելով մեծ թվով թաթարական գյուղերով (Зейдлиц, Этнографический очерк Бакинской губернии 92): Բացի դրանից, նահանգի բերրի հողերը հիմնականում զբաղեցնում էին կովկասյան թաթարները: «Թաթար քոչվորները,- գրում է կովկասագետ Մ. Շապշովիչը,- գալով և զավթելով այդ տարածքները, զբաղեցրին ամենահարուստ, բերքատու հարթավայրերը, լեռնային արոտավայրերը, իսկ հայերի, թաթերի և թալիշների համար մեծամասամբ մնացին այն տարածքները, որտեղ նրանք զբաղվում էին միայն հողագործությամբ» (Шапшович 23): Այսրկովկասի վարչական վերաբաժանումներն ուսումնասիրող Ա. Շահխաթունյանը ևս, անդրադառնալով

ճանապարհորդության ընթացքում լինելով նաև Փայտակարանում, երբեմնի հայրենի շեն երկրամասի կորուստով դառնացած գրել է. «Չգտանին արդէն ի նմին ընդարձակ տարածութեան գիւղօրայք Հայոց, քանզի ի վաղուց անտի ի բռնակալութենէ Պարսից ընկալեալ են զօրենս Մահմետի, և կան նովին կրօնիւք վայելելով զբարութիւնս երկրին: Ողջ ի բերան առեալ անմխիթար հառաչէ աշխարհն Փայտակարանի զկորուստ փառաց իւրոց և վայե|չութեանց...» (Ջալալեանց 266):

1 Նշենք. որ գավառի Ճալեթ, Միրզաբեկլու, Ջոռլու, Նիժ, Վարդաշեն գյուղերը եղել են նաև ուդիաբնակ: Ընդ որում, նրանց առաքելադավան հատվածն անվանվել է «հայ ուդի», իսկ ուղղափառ-վրաց եկեղեցու կողմնակիցները' «գյուրջի ուդի» (մանրամասն տե'ս Յովսէփեան; Լալայան; Առաքելւան (Խառատյան) 12-16):

19

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

վարչական փոփոխությունների հետևանքով հայ բնակչության համար ստեղծված անբարենպաստ պայմաններին, իրավացիորեն գրում է. «Երկու նահանգներն էլ (իմա' Բաքվի և Ե[իզավետպո[ի - Գ. Ս.) բարդ էին և' աշխարհագրական, և' ազգագրական տեսանկյուններից: Երկու նահանգներում էլ մտնում էին և' լեռնային, և' դաշտային մասեր: Դրանք բնակեցնում էին և' հայ, և' թաթար ազգություններ՝ հայերի համար ամենաանբարենպաստ համամասնությամբ» (Шахатунян 93):

XIX դար թևակոխած Կուրի ձախափնյակի հայ բնակչությունն ապրում էր հասա-րակական-քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, կրթամշակութային և հոգևոր վերելքի ժամանակաշրջան: Որպես երկրամասի տեղաբնիկ ու մշակութակերտ ժողովուրդ' հայերն ակտիվորեն մասնակցել են երկրամասի հասարակական-քաղաքական կյանքի առաջընթացին: Նշանակալի էր հայերի դերը գյուղատնտեսության, առևտրի, արհեստագործության և արդյունաբերության, մասնավորապես' Բաքվի նավթարդյունաբերության սկզբնավորման ու զարգացման բնագավառում: Հայկական գրեթե բոլոր գյուղերում, ինչպես Նուխի, Շամախի, Ղուբա և Բաքու քաղաքներում կառուցվել են եկեղեցիներ, հիմնադրվել և արգասավոր գործունեություն են ծավալել եկեղեցական-ծխական բազմաթիվ դպրոցներ (Ստեփանյան, «Գանձակ-Ելիազավետպոլ նահանգի Նուխի և Արեշ գավառների ու Բաքվի նահանգի հայ բնակչության պատմաժողովրդագրական համառոտ ակնարկ» 218-268): Երկրամասում հայ բնակչության աճին զուգընթաց' աստիճանաբար հայաշատ խոշոր կենտրոններ էին դարձել Շամախի, Ղուբա, Նուխի և հատկապես Բաքու քաղաքները (Ստեփանյան, «Նուխի և Արեշ գավառների հայերի պատմական անցյալից» 28-34; Բաքու քաղաքի հայության պատմությունը; Շամախի քաղաքի հայության պատմությունից):

Հատկապես մեծ է Բաքվի հայության դերը մինչև XIX դարի կեսերը խիստ հետամնաց Բաքու քաղաքի սոցիալ-տնտեսական ու կրթամշակութային կյանքի վերելքն ապահովելու գործում: Հայ բնակչությունն առաջնակարգ դիրքեր էր գրավում տնտեսության և առաջին հերթին նավթարդյունաբերության ու առևտրի տարբեր ոլորտներում՝ դառնալով Բաքվի քաղաքակրթության զարգացման առաջամարտիկներից մեկը: Երկրի մասշտաբով խոշոր ձեռնարկատերեր էին մեծահամբավ Լիանոսյան, Միրզոյան, Ղուկասյան, Կրասիլն-իկյան, Բեգլարյան, Մութաֆյան, Ադամյան, Լալայան, Բունիաթյան, Թումայան, Առաֆեյյան, Փիյիպոսյան, Խատիսյան, Բուդաղյան, Քալանթարյան, Կաճկաճյան, Ծատուրյան, Ունան-յան, Փիթոյան և այլ ընտանիքները: Հայ նավթարդյունաբերողներ ու գործարարներ Հ. Միրզոյանի, Ա. Ծատուրյանի, Մ. Արամյանցի, Ա. Մանթաշյանցի, Գ. Լիանոսյանի, Ս. Բաղիրյանի, Ղուկասյան եղբայրների (Պողոս, Հակոբ, Աբրահամ, Արշակ), Կրասիլնիկյան եղբայրների (Արսեն, Ներսես, Սերգեյ, Կոնստանտին) և շատ ուրիշների միջոցներով XIX-X-X դարերում Բաքվում կառուցվեցին ոչ միայն արդյունաբերական ու բնակելի շինություններ, այլև հասարակական խոշոր շենքեր: Այս առումով նշանակալից են մասնագիտական մեծ վարպետությամբ ճարտարապետներ Գ. Տեր-Միքեյյանի, Ն. Բաևի, Ս. Սար-կիսյանի, Ֆ. Աղայյանի նախագծերով նեոկլասիցիզմի ոճով կառուցված բնակելի ու հասարակական շինությունները, որոնք կանգուն են ցարդ և զարդարում են ներկայիս Բաքուն (Ստեփանյան, Բաքու քաղաքի հայության պատմությունը 171-187):

❖

XI-XVIII դարերի ընթացքում օտար նվաճողների պարբերական արշավանքների, վաչկատուն ցեղերի աղետաբեր ասպատակությունների, հատկապես թուրք-պարսկական երկարատև պատերազմների և արևելյան բռնատիրությունների անվերջանայի չարիքներից հետո XIX դարի 30-ական թվականներից հետզհետե ոտքի կանգած երկրամասի հայության սոցիալ-տնտեսական համընդհանուր զարգացումը կրկին խաթարվեց, երբ ցարական կառավարության կողմից 1905-1906 թթ.-ին հրահրվեցին հայ-թաթարական ընդհարումները: Պատմության քառուղիներում բազում արհավիրքներ հաղթահարած Արևելյան Այսրկովկասի հայության համար սկսվեց նոր մարտահրավերների ու բարդ փորձությունների ժամանակաշրջան:

20

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

Հայ պատմաբանների կողմից հանգամանորեն ուսումնասիրվել է հայ-

թաթարական ընդհարումների պատմությունը: Ա-Դոն (Հովհաննես Տեր-Հարությունյան) -իրավացիորեն նշում է, որ ընդհարումները հրահրվել են ցարական կառավարության կողմից' նպատակ ունենալով ազգամիջյան բախումներով Կովկասը հեռու պահել Ռուսաստանում հասունացող հեղափոխությունից (Ա-Դօ 5): Այն նախօրոք մտածված ու կշռադատված քայլ էր: Կիրառելով «բաժանի՜ր, որ տիրես» սկզբունքը' ցարական կառավարությունը մշտապես թշնամություն էր սերմանում իր տիրապետության տակ գտնվող ժ-ողովուրդների միջև (Խոնդկարեան 82): Ցարիզմը շատ լավ գիտեր, որ Կովկասում ամենից կազմակերպված, տնտեսապես հզոր ու առաջադիմական, հեղափոխականորեն և նորովի տրամադրված ժողովուրդը հայությունն է: Ուստի անհրաժեշտ էր ամենից առաջ մեկուսացնել այդ գործոնը, սանձահարել ու զսպել հայության առաջադիմական ձգտումները և ազատագրական-հեղափոխական հակումները: Առաջավորի ու նորի կրող քաղաքակիրթ հայ ժողովրդի դեմ որպես ազգային ու ռասայական թշնամանք բորբոքող, ջարդ ու կոտորածներ սփռող ուժ, ցարիզմի կարծիքով, կարող էին լինել Կովկասի թուրք-թաթարներն1 իրենց հետամնացությամբ, տգիտությամբ ու կրոնական մոլեռանդությամբ, որոնց բնազդի մեջ արմատացած էր թալանն ու կողոպուտը, մահն ու սպանությունը: Այս հատկանիշների շնորհիվ նա հեշտությամբ դարձավ բութ գործիք ցարական Ռուսաստանի ձեռքին (Старцев; Յովհաննիսեան; Новиков; Գիւլխանդանեան, Հայ-թաթարական ընդհարումները, Ա2; Սիմոնյան 39-153; Թարխանյան): Իտալացի դիվանագետ, պատմաբան ու հրապարակախոս Լուիջի Վիլլարին, որ 1905 թ.-ի ամռանը հայ-թաթարական ընդհարումների շրջանում այցելել էր Բաքու, Լոնդոնում լույս տեսնող «Fortnightly Review» հեղինակավոր հանդեսի 1906 թ.-ի փետրվարի համարում «Կովկասյան անիշխանությունը և Հայոց հարցի նոր շրջանը» վերտառությամբ հոդվածում գրում էր. «Ոչ մի կասկած չը կայ, որ նրանք (թուրքերը - Միք. Յովհաննիսեան) նիւթել էին կանոնաւոր մի դաւադրութիւն և որոշել էին օգտւել կառավարութեան

1 Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիայի' 1768-1774 թթ.-ին կազմակերպած գիտական արշավախմբերը (ղեկավարներ' Ի. Գիլդենշտեդտ, Ս. Գմելին), հետազոտելով Սև ծովից մինչն Կասպից ծովն ընկած տարածքը, անդրալթայան տափաստաններից Այսրկովկաս ներխուժած թյուրք-օղուզական վաչկատուն ցեղերի նկատմամբ օգտագործում են թաթար տերմինը (Описание всех в Российском государстве обитающих народов 49). Արդեն XIX դարի երկրորդ կեսի ռուսական աղբյուրներում թյուրք-թաթար տերմիններից առավել գործածական է դառնում թաթարը (Гаге-мейстер 12; Зейдлиц, Списки населенных мест Российской империи 47), որն աստիճանաբար դառնում է Այսրկովկասի կիսաքոչվորակաան թյուրքալեզու ցեղերի համար մեկ ընդհանուր հավաքական անվանում (Кавказский край, Энциклопедический словарь, т. XIIIA, 836; Шопен 537): Միաժամանակ Կազանի, Աստրախանի և Ղրիմի թաթարներին տարբերելու համար Արևելյան Այսրկովկասի թյուրքալեզու բնակչությունը հանրագիտական բառարաններում ու պաշտոնական վիճակագրական տեղեկագրերում սկսեցին կոչվել կովկասյան կամ այսրկովկասյան թաթարներ (Описание всех в Российском государстве обитающих народов 49; Анисимов 459; Статистическое бюро Бакинской городской управы 102): Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում 1930-ական թվականներին տեղի ունեցած անձնագրավորման ժամանակ, երբ համատարած «ադրբեջանականացվեց» թյուրքալեզու բնակչությունը, 1939 թ.-ի հունվարի 17-ի մարդահամարի պաշտոնական նյութերում նոր միայն արհեստածին «Ադրբեջան» վարչաքաղաքական երկրանունը որպես էթնոնիմ սեփականելու հնարքով ի հայտ եկավ «ադրբեջանցի» (ինքնանվանումը' ազըրբայջանլը) տերմինը (“Всесоюзная перепись”, 71), որը ոչ մի աղբյուրով էթնոիմաստ չի ունեցել: Մանրամասն տե՜ս Ստեփանյան, «Արևելյան Այսրկովկասում «ադրբեջանցի» էթնանվան գործառման հարցի շուրջ» 137-144; Айвазян 104-119; Նահապետյան 61-88; Бабаян 156-224:

2 Ցավոք, աշխատության 2-րդ հատորը չի տպագրվել: Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտին, երբ Փարիզն ազատագրվում է գերմանացիներից, ֆրանսիացի կոմունիստների պահանջով որդու հետ ձերբակալվում ու բանտարկվում է Ա. Գյուլխանդանյանը (1944 թ. հոկտեմբեր-1945 թ. սեպտեմբեր): Խուզարկության ժամանակ մի շարք այլ ձեռագրերի հետ միասին բռնագրավվել է նաև անտիպ վիճակում գտնվող աշխատությունը (Բէնօ 92):

21

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

հակահայ քաղաքականութիւնից ու նրա ժամանակաւոր թուլութիւնից' իրանց ոսոխներին դուրս քշելու, կոտորելու և կողոպտելու նպատակով...» (Յովհաննիսեան 71):

Հարկ է նշել, որ այդ ընդհարումների սանձազերծման գործում որոշակի դեր է խաղացել նաև այդ տարիներին Օսմանյան կայսրության կողմից Այսրկովկասում տարվող հ-ամաթուրքական (պանթուրքիզմ)1 և համաիսլամական2 քարոզչությունը: Ըստ համա-թուրքականության գաղափարախոսների' «Մեծ Թուրանի» ստեղծմանը հավասարապես «խոչընդոտ էին համարվում» թե' արևմտահայերը, թե' արևելահայերը: Թուրքերը ծրագրել էին ոչնչացնել Օսմանյան կայսրության և Բաքվի միջև գտնվող Հայաստանն ու հայ ժողովրդին՝ ֆիզիկապես բնաջնջելու ճանապարհով (Խուրշուդյան 35): Ինչպես աներկբա վկայում է դեպքերի ժամանակակից և իրողություններին քաջատեղյակ հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, ՀՅԴ պատմաբան, հրապարակախոս Մ. Վարանդյանը (Հովհաննիսյան). «Ոչ մի կասկած' որ նոյն աշխատանքը առաջ է մղւում և Կովկասում... Կան, եղել են բազմաթիւ փաստեր հէնց թուրք-հայկական ընդհարումների միջոցին, որոնք հաստատում են համիսլամական պրօպագանդի գոյութիւնը Անդրկովկասում. եղել են խորհրդաւոր սօֆտայական3 քարոզիչներ, հաւանականօրէն Թիւրքիայից եկած որոշ հրահանգներով, եղել են «ղազաւաթի», սրբազան պատերազմի մարտակոչեր, եղել են կանաչ դրօշակներ, զանազան գաղթակղեցուցիչ մակագրութիւններով...» (Յովհաննիսեան 87):

Նշենք, որ թեև համաթուրքականության և համաիսլամականության հիմնական դրույթների միջև կան որոշ տարբերություններ, այսուհանդերձ այդ երկու գաղափարախոսությունները սերտորեն միահյուսված են և չեն հակադրվում մեկը մյուսին: Համաիսլամականությունն օգտագործվում էր որպես գործիք' մահմեդականների շրջանում համաթուրքական գաղափարախոսության տարածման համար (Реза 43-44; Չոբանյան 89):

Հայասպան գործողություններ ձեռնարկելու նպատակով Կ. Պոլսից Բաքու եկած համաիսլամական գործակալների միջոցով դեռևս 1904 թ.-ին ստեղծվել էր համաիսլամական գաղտնի կազմակերպություն, որի ղեկավարները գերազանցապես «Каспий»4 լրագրի շուրջ խմբված կովկասյան թաթար գործիչներն էին (Ալի Մարդան Թոփչիբաշև, Ահմեդ-բեկ Աղաև, Իսրաֆիլ Հաջիև, Հաջի Ասլան Աշուրով, Հասան Մամեդ Հաջինսկի և ուրիշներ) (Գիւլխանդանեան, «Հայ-թաթարական ընդհարումները Բագուի մէջ», 8:111-112): «...Բագուն է հանդիսանում այն որջը, որտեղից համիսլամական եւ

1 Համաթուրքականության (որ խանձարուրվել էր տակավին XIX դարի 70-80-ական թվականներին Ռուսաստանի մահմեդական ժողովուրդների մեջ) գաղափարական որջերն էին Ուֆա և Կազան քաղաքներում հիմնադրված «Թուրք Եուրտու» և «Թուրք օջախ» կազմակերպությունները (հիմնադիրներ' Իսմայիլ-բեկ Գասպրինսկի, Ալի Հուսեյին Զադե, Ահմեդ-բեկ Աղաև, Յուսուֆ Աքչուրա, Ֆուադ Քյոփրյուլու և ուրշներ, որոնք հետագայում տեղափոխվեցին Կ. Պոլիս (Зареванд, 7, 42-43, 50; Զարեւանդ 16, 18, 20): Օսմանյան կայսրությունում համաթուրքականության ամենից աչքի ընկնող ներկայացուցիչներից էր Զիյա Գյոքալփը' թուրք ազգայանականության պարագլուխը: Մանրամասն տե'ս Սաֆարյան):

2 Համաիսլամականությունը, որպես կրոնա-քաղաքական շարժում, ձևավորվել է XIX դարի երկրորդ կեսին: Նրա առաջին քարոզիչը եղել է Ջամոլ Էդտին ալ-Աֆղանին (1839-1896), որը ձգտում էր աշխարհի բոլոր մահմեդականներին հավատի կապերով միացնել և խալիֆին հավատարիմ դարձնել:

3 Սոֆթա-Օսմանյան կայսրությունում մեդրեսեի (բարձրագույն իսլամական դպրոց) ուսանող, մոլեռանդ անձ (Պօհճալեան 426):

4 Հայտնի նավթարդյունաբերող, մեծահարուստ Հաջի Զեյնալաբդին Թաղիևը 1895 թ.-ի վերջերին 57.000 ռուբլով ռուսներից գնել էր «Каспий» ռուսալեզու պարբերականը, որն իր էջերում առավել շատ սկսեց անդրադառնալ թյուրքախոս բնակչության տարաբնույթ հարցերին (Swieto-chowski 35).

22

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

ոճրագործ տարրեր ստանում էին իրենց սնունդը»,- գրել է դեպքերին քաջատեղյալ Աբրահամ Գյույխանդանյանը («Հայ-թաթարականընդհարումները Բագուի մէջ», 8:114)։

Համաիսլամական գաղտնի մարմնի նպատակը ազդեցիկ հայերի ահաբեկումներն էին1։ Թիֆլիսում 1906 թ.-ի փետրվարին տեղի ունեցած ՀՅԴ զինական գործերի վարիչների խորհրդակցությունում, որին մասնակցում էր նաև Բաքվի ներկայացուցիչ Ա. Գյուլխանդանյանը, վկայել է հետևյալը. «Թաթար ժողովրդի ղեկավարութիւնը գտնուում էր համիսլամական տարրերի ձեռքին, որոնք իրենց ազդեցութիւնը յարատեւ դարձնելու միակ միջոցը համարում էին այդ ազգամիջեան կռիւները եւ կարծում էին, որքան այդ կռիւները շարունակուեն, այնքան իրենց ազդեցութիւնը պիտի ուժեղանայ թաթարական զանգուածների վրայ» (Տասնապետեան 251):

Հիրավի, առկա փաստերն արձանագրում են, որ Օսմանյան կայսրության կողմից Բաքու ուղարկված համաիսլամական գործակալներն իրենց ծրագրերն էին փոխանցում մահմեդական զանգվածներին, այն է' «...Այսրկովկասի լիակատար իսլամացմամբ' այնտեղից քրիստոնյաներին դուրս մղելու միջոցով...» (Սիմոնյան 347): Ակներև է, որ այդ ծրագիրը պետք է իրականացվեր քրիստոնյա ազգաբնակչության, մասնավորապես հայերի ֆիզիկական բնաջնջման ճանապարհով։

Փաստերը վկայում են, որ Բաքու և Այսրկովկասի այլ քաղաքներ թափանցած թուրքական գործակալների առջև դրվել էր նաև հետևյալ խնդիրը՝ բորբոքել մահմեդականներին և հայերի ջարդերը կազմակերպելու նպատակով կովկասյան թաթարներին հ-րահրել նրանց դեմ, միաժամանակ ազգամիջյան հակասությունները դարձնել «Մեծ Թու-րանի» իրականացմանը խոչընդոտող ռուսական կայսրության թուլացման կարևորագույն միջոց (Чалхушян 63; Амфитеатров 53): «Յառաջ» լրագիրը, վկայակոչելով որոշ փաստեր Նախիջևանի գավառում համիասլամականների ծավալած գործունեությունից, գրում էր. «Ընդհարումների պատճառներից մէկն էլ պանիսլամիզմն էր, որը գխաւորա-պէս արտայայտւեց Նախիջևանի գաւառում: Այնտեղի խաները գաղտնի յարաբերութիւն-ների մէջ էին զանազան խորհրդաւոր տարրերի հետ, այնտեղ էր, որ սկսեցին երևալ «Ղա-զաւաթի» սիմբօլները' մարգարէի դրօշակը և կանաչ չալմաները. մօլլաները առանց քաշ-ւելու ճառում էին, որ բոլոր քրիստոնեաները պիտի ջնջւեն, որ հասել է ռուս տիրապետու-թեան վերջը Կովկասում, և մօտ է խալիֆի (թրքաց սուլթանի) թագաւորութիւնը» (Հայկական հարցը Ռուսաստանում եւ Կովկասեան խռովութիւնը): 1905 թ.-ի օգոստոսի 16-ին Շուշիի հայկական ջարդերի ականատեսը պատմել է հետևյալը. «Վայրենացած մահմեդականները ներս էին խուժում հայոց Ագուլեցոց եկեղեցին, Ղուրանը դնում սեղանին և երդվում «համիսլամական պատերազմ» սկսել հայերի դեմ» (Բալայան 62):

Օսմանյան կայսրության հայաջինջ ծրագրերի և ժամանակի ռուսական իշխանությունների՝ Հայկական հարցում երկակի քաղաքականության մասին է վկայում Ժնևից ՀՅԴ Արևմտյան Բյուրոյի 1905 թ.-ի հուլիսի 9-ին ՀՅԴ Կ. Պոլսի «Վիշապ» Ցուցական մարմնին ուղարկած ծածկագիր նամակ-հրահանգը, որում ասվում Էր. «Կովկասում ռուս կառաւարութիւնը սկսել է տատանուել: Բացուել է տաճիկ կառավարութեան մի ծրագիր, որով հայերին կոտորելով, պիտի աշխատեն Անդրկովկասը գրաւել: Մի մասը (իմա' ռուսական իշխանությունը - Գ. Ս.) այն կարծիքին է, որ պէտք է այս պարագային հայերին զինել. միւս մասը աւելի նպատակայարմար է գտնում թոյլ տալ հայերին կոտորել. վստահ, որ վերջումը միեւնոյնն է, ռուսները կարողանալու են յետ նուաճել Անդրկովկասը» (Փամպուքեան 135): Ակադեմիկոս Հ. Սիմոնյանը, իրեն հատուկ

խորքային դիտարկումներով քննարկելով հայ-թաթարական ընդհարումների

1 Համաիսլամական կազմակերպության առաջին սև գործը եղավ այն, որ Ե. Փիթոյանի նավթահանքում դավադրորեն կազմակերպեց ՀՅԴ անդամ Համազասպ Թոփչյանի (հրապարակախոս, հասարակական-քաղաքական գործիչ, ՀՅԴ անդամ Եղիշե Թոփչյանի եղբայրը) և «Կասպիական ընկ.» կառավարիչներից ինժեներ Լևոն Տեր-Սարգսյանի սպանությունը (Գիւլխանդանեան, «Հայ-թաթարականընդհարումները Բագուի մէջ», 8:114):

23

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

պատճառներն ու հայաջինջ քաղաքականության ծալքերը, իրավամբ գրում էր. «Եվ հայատյաց ցարիզմը գուրգուրում էր այդ շարժման (իմա' հակահայկական – Գ. Ս.) մասնակիցներին, նրանց խրախուսում և ուղղում էր հայերի դեմ* իբրև հեղափոխականների: Ստեղծվել էր սրտառուչ համերաշխություն ռուս միապետության ներկայացուցիչների և համիսլամական երազներով տարված թուրք գործիչների միջև» (Սիմոնյան 350):

Կովկասյան թաթար գործիչների շրջանում այն մտայնությունն էր իշխում, որ հայ-թաթարական հակամարտությունը նպաստելու է իրենց «էթնիկ համաթուրքական գիտակցության» բարձրացմանը (Быков 14): Այս տեսակետին էին համաթուրքական գործիչներից շատերը: Զորօրինակ' «Իրշադ» («Ուղղորդող») լրագրի խմբագիր, Այսրկով-կասում 1905-1906 թթ.-ին թաթար-հայկական արյունահեղության գլխավոր կազմակերպիչներից մեկը, համաթուրքականության խոշոր գաղափարախոս ու քարոզիչ, հայտնի հայատյաց Ա. Աղաևը նշում էր. «Ընդհարումների շնորհիւ է, որ Անդրկովկասի բոլոր թաթարները սկսել են հասկանալ, թէ իրենք պատկանում են մի ցեղի եւ կապւած են միմեանց հետ սերտ կապերով, թէ ոչ մի տարբերութիւն չկայ բոլոր թաթարների միջեւ, լինեն նրանք Նախիջեւանում կամ Բագւում» (Գիւյխանդանեան, Հայ-թաթարական ընդհարումները, Ա: 176): Նման հռետորաբանությունն ինքնին գայթակղիչ էր էթնիկ ինքնության փնտրտունքի մեջ գտնվող և քաղաքականապես թույլ զարգացած կովկասյան թաթար խառնամբոխի համար: Ահա թե ինչու հենց ընդհարումների շրջանում լայն ծավալ ստացան էթնիկ ինքնության ձևավորման գործընթացները: Այդ նպատակով համաիսլամական գաղափարների մոլի քարոզիչ Մահմեդ-աղա Շահթախտինսկին կառավարության թույլտվությամբ Թիֆլիսից Բաքու էր տեղափոխել «Շարքի-ռուս» լրագրի հրատարակությունը (Զաւէն, Ի՞նչ են ասում), որի երկրորդ խմբագիրը դարձավ Ա. Աղաևը (Գիւլխանդանեան, «Հայ-թաթարական ընդհարումները Բագուի մեջ», 10:128; Տիգրան 161-162):

Այսպիսով' քաղաքակրթության նախնական աստիճանի ընթացքի մեջ մնացած, էթնիկ ինքնության ու հայրենիք որոնող կովկասյան թաթարների մեջ աստիճանաբար ձևավորվում էր էթնիկ տարածքային կենտրոնացման գաղափարը: Զորօրինակ' կովկասյան թաթարների սոցիալ-Ֆեդերալիստների «Հեյրաթ» («Պատիվ») կուսակցության (ստեղծվել է 1905 թ.-ի ամռանը) համաթուրքական

գաղափարախոսության ոգով շաղախված քաղաքական ծրագրում առաջնային հարցերից էր' Կովկասն անջատել Ռուսաստանից և մահմեդականներին տալ ինքնավարություն (Багиров 6, 163), որի սահմաններում Բաքվի նահանգից բացի պետք է ներառվեր Գանձակ-Ելիզավետպոլի նահանգի 2/3-ը, Երևանի նահանգի կեսը և Թիֆլիսի նահանգի մի մասը, որը սահմանակից էր Գանձակ-Ելիզավետպոլի նահանգին, Զաքաթալայի շրջանի մի մասը (Վարդանեան, Ազգամիջյան հակամարտությունը 75): «Թաթարները,- գրում է Ա. Գյուլխանդանյանը,- որ մինչեւ տասնիններորդ դարի վերջերը անկազմակերպ մի կրօնական համայնք էին, քսաներորդ դարի շէմքին սկսում են ազգայնօրեն կազմակերպւել...» (Գիւլխանդանեան, Հայ-թաթարական ընդհարումները, Ա:6): Ահա քաղաքական մտածողության այս համակարգն ու միտումներն էին ուղղություն տալիս համաթուրքական ու համաիսլամական կառավարող շրջանների գործողություններին: Ինչպես իրավացիորեն նկատել է Թ. Վարդանեանը,

«...թաթարական ազգայնականութեան իրական պատճառները ընկերային-տնտեսական գործօնները չէին: Հայ-թաթարական հակամարտութեան իրական պատճառները քաղաքական բնոյթ էին կրում...» (Վարդանեան, «Այսրկովկասում թաթարական ազգայնականութեան դրսեւորման արմատները 20-րդ դարասկզբին», 92):

Նկատենք նաև, որ կովկասյան թաթարների հակահայկական ընթացքը խարսխվում էր ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական դրդապատճառների վրա: Իրողությունն այն էր, որ տնտեսական, պաշտոնական և այլ գործառույթներով իր մրցակիցներից բավական հետ էր մնում տակավին սաղմնային վիճակում գտնվող կովկասյան

24

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

թաթարների բուրժուազիան (Սարգսյան 65): Վերջինիս ֆինանսական կապիտալը չէր վերածվում արդյունաբերական կապիտայի, ինչը վաղուց առկա էր հայ և եվրոպացի առև-տրաարդյունաբերողների շրջանում: Փաստ էր, որ Արևեյյան Այսրկովկասի տնտեսական ու կրթամշակութային հարաբերություններում հայերի ունեցած լուրջ դիրքը հիմնականում պայմանավորված էր նրանց զարգացման բարձր մակարդակով (Тигранян 37)։ Հայերը, որպես պատմականորեն կայացած ազգ, իրենց քաղաքակրթվածության մակարդակով անհամեմատ բարձր դիրքի վրա գտնվելով՝ ունեին հին մշակույթ, կազմակերպություններ, առաջադրում էին ազգային խնդիրներ և այլն (Swietochowski 39): Ռուս պատմաբան Վ. Ստարոսելսկու դիտարկմամբ' «Կոմերցիոն գործունեություն ծավալելու ընդունակությունները և երկրամասին քաջատեղյակ լինելը հայերին մղեցին հասարակական գործունեության լայն ասպարեզ՝ իբրև բարձորակ վաճառականներ և արհեստավորներ» (Старосельский 5): Այս իմաստով շատ այժմեական է հնչում Դավիթ Անանունի (Տեր-Դանիեյյան) արտահայտած հետևյալ միտքը. «Մեզ' հայերիս, որպէս արդի իմաստով բարդ կազմ ունեցող մի ազգութեան, վիճակուել է կողք-կողք ապրել մի ազգի հետ, որն առանց շերտաւորումների չէ, բայց և միապաղաղ մի զանգուած է, միապաղաղ այն պատճառով, որ նրա տարբեր խաւերը դեռ չեն ապրում իրենց առանձին հասարակական ձգտումներով: Մեր դժբախտութիւնն է, որ պատմութիւնը իր սայլին լծել է եզանն ու թռվռան եղնիկին» (Անանուն):

Կովկասյան թաթար գործիչները ռուսական կառավարությունից բացի իրենց հետադիմության ու տգիտության պատճառ էին համարում հայերին1: Կովկասյան թաթարները քաջատեղյակ էին, որ ռուսական կառավարությունն ամենևին էլ հանդուրժող չէր հայերի ազգային շարժումների նկատմամբ: Նրանց աչքի առաջ ոչ վաղ անցյալում փակվել էին հայկական դպրոցները, բռնագրավվել հայ եկեղեցու ունեցվածքը և այլն, իսկ Բաքվի առևտրաարդյունաբերության մեջ հայերից բացի իրենց որոշակի դիրքերն ունեին նաև ռուս և եվրոպացի դրամատերերը: Այսուհանդերձ, կովկասյան թաթար գործիչներից Ա. Աղաևը բացեիբաց հայտարարում էր, որ հայերը «...չափազանց յառաջադիմելով, վազում են արագօրէն եւ երբեք չեն մտածում իրենց հարեւան թաթարների մասին: Այդ հանգամանքը պէտք է գիտակցեն իրենք՝ հայերը եւ աշխատեն քարշ տալ իրենց հետ թաթարներին եւ կամ թաթարները պիտի կանգնեցնեն հայերի առաջխաղացումը այնքան ժամանակ, մինչեւ որ իրենք եւս կը հասնեն հայերին» (Գիւխանդանեան, Հայ-թաթարականընդհարումները, Ա: 175):

Ի դեպ, Բաքվի նահանգում և հատկապես Բաքու քաղաքում իրենց քաղաքական, տնտեսական ու քաղաքակրթական զարգացման մակարդակով թեև կովկասյան թաթարները հետ Էին մնում գրեթե բոլոր տեղաբնիկ ժողովուրդներից, սակայն նրանք օգտվում Էին բազմաքանակ տարրի բոլոր արտոնություններից (Ծատուրյան 196): Այս հողի վրա ծնունդ էր առել վերջիններիս գերադասելիության մտայնությունը, որը չէր կարող անտարբեր մնալ հատկապես անվիճելի գերազանցությամբ առևտրական, ֆինանսական ու ձեռնարկատիրական եկամտաբեր պաշտոններ վարող հայերի տնտեսական իրողությունների ակտիվության և շահեկանորեն առանձնացող առևտրի ծավալների նկատմամբ:

1 1897 թ.-ի հունվարի 28-ի համառուսաստանյան առաջին մարդահամարի տվյալներով' Բաքվի նահանգում հայ բնակչության գրագիտության մակարդակը կազմում էր 24,4%, ռուսներինը' 37,6%, կովկասյան թաթարներինը' 2,5%, թաթերինը' 1,9%, թալիշներինը' 1,2%: Այսպիսով' ինչպես երևում է բերված ցուցանիշներից, կովկասյան թաթարների հետամնացությունն ակնառու էր նաև կրթության բնագավառում: Այն ավելի ցայտուն է դառնում ամբողջ բնակչության թվի հետ նրանց տվյալների համադրման դեպքում: Ականավոր արևելագետ և գրող Ագաֆանգել Կրիմսկու դիտարկմամբ' «Կովկասում նույնպես թյուրքական ռասսան այնքան էլ առաջադեմ չէր» (Крымский 16).

25

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

Այսպիսով' կովկասյան թաթարները, տանուլ տալով տնտեսական զարգացման, հատկապես առևտրաարդյունաբերության առաջատար ճյուղի' նավթարդյունաբերության բնագավառում ծայր առած մրցակցության մեջ, տուրք տալով իրենց գազանային բնազդներին, նպատակադրվել էին բռնի ուժով կանխելու և ի չիք դարձնելու ամուր դիրքեր ունեցող հայերի բացահայտ առավելություններն ու առաջադիմությունը։ Ահա թե ինչ է գրում Բաքվի առաջին ընդհարման (1905 թ.-ի օգոստոս) մասնակից, ՀՅԴ անդամ1 Վահան Մինախորյանը. «...Բագւում ծնունդ առան հայ-թրքական

ընդհարումները: Տնտեսապէս նրանք արդիւնք էին թուրք նորաբոյս բուրժազիայի եւ աւատապետութեան պայքարի' ուղղուած հայ բուրժուազիայի եւ տնատիրութեան դէմ, որոնք դրութեան տէրն էին Բագւում: Քաղաքականապէս այդ ընդհարումները արգասիք էին ռուս միապետութեան սադրանքների եւ նպատակ ունէին հեռու պահել յեղափոխութիւնից Անդրկովկասը, տեղական ազգամիջեան պատերազմների միջոցով, ինչպէս նաեւ հայ ըմբոստ ժողովրդի ղնաշարը կոտրել: Թուրք եւ թաթար խաւար ամբոխի համար շարժման բարոյական աղբիւրն էր Համիտի քաղաքականութիւնը: Այս հիմքերով նախապատրաստական աշխատանքները սկսուել էին դեռ մօտ մէկ ու կէս տարի առաջ, եկեղեցական կալուածների գրաւման շրջանում» (Մինախորեան 16):

Հիրավի, կովկասյան թաթարների սկսած շարժումը անթաքույց ընդունել էր հակահայկական բնույթ2: Լ. Վիլլարին, որ 1905 թ.-ի ամռանը Բաքու այցի ընթացքում հանդիպել էր Ա. Աղաևին, «Հուր և սուր Կովկասում» աշխատության մեջ վկայում է, որ հենց նա էր կոչ անում կովկասյան թաթարներին զինվել ընդդեմ հայերի (Villari 165): Վիլլարին նաև վկայում է, որ կովկասյան թաթարներին ոգևորում էր կայսրության հայատյաց քաղաքականությունը (Villari 170):

Իրենց նպատակադրած խնդիրների լուծման ճանապարհին, որպես միակ միջոց, կովկասյան թաթարները համարում էին հայերի ֆիզիկական ոչնչացումն ու նրանց ստեղծած նյութական արժեքներին տիրանալը։ Թաթար գործիչներն ակնհայտորեն չէին թաքցնում իրենց հակահայկական քաղաքականությունը: Ուստի Այսրկովկաս թափանցած երիտթուրքերի գործակալների առջև դրվել էր մի խնդիր' ուղղորդել մահմեդականների գիտակցությունը, հրահրել կրոնական անհանդուրժողականություն հայերի նկատմամբ, այդ հողի վրա սրել ազգամիջյան հակադրությունները: Նույն Ա. Աղաևը այս կապակցությամբ հայտարարում էր. «...ազգային գիտակցութիւնը պահելու համար պէտք է զարթեցնել թաթար ժողովրդի մէջ ատելութեան զգացում դէպի հայերը»

1 Վահան Մինախորյանն այդ տարիներին եղել է ՀՅԴ անդամ: Հետագայում միացել է Սոցիալիստ հեղափոխական (էսէռ) կուսակցությանը:

2 Հարկ է նշել, որ հայ բնակչության նկատմամբ ատելությունը կովկասյան թաթարների շրջանում սերմանվում էր տակավին վաղ տարիքից: Այսպես' ֆրանսագիր, ծագումով կովկասյան թաթար գրող, Բաքվի նավթարդյունաբերողներ Շամսի Ասադուլաևի և Մուսա Նաղիևի թոռնուհի Ում-Էլ-Պանինը, որի մանկությունն անցել է Բաքվում, 1905-1906 թթ.-ի հայ-թաթարական ընդհարումների անմիջական տպավորությունների տակ «Կովկասյան օրեր» հուշապատում-գրքում գրում է. «Տոնական օրերին մենք խաղում էին հայկական ջարդեր, մի խաղ, որ գերադասում էինք մյուս բոլորից: Ցեղապաշտ կրքերով արբած' մենք զոհաբերում էինք Թամարային (մոր կողմից հայ) նախնյաց ատելության խարանի վրա: Նախ ուզածին պես մեղադրում էինք նրան մահմեդականների սպանության մեջ և բազում անգամներ իրար ետևից տեղն ու տեղը գնդակահարում' շարունակ նորոգելու համար մեր հաճույքը: Այնուհետև, երբ արդեն լավ գինովցած էինք նրա արյան տեսքից, Թամարային հարություն էինք տալիս' ի պետս մեր դատի, որպեսզի այս անգամ նրան սպանենք համաձայն արվեստի բոլոր կանոնների: Նրա ձեռն ու ոտը կապում էինք և շպրտում գետնին, հետո կտրում էինք նրա մարմնի մասերը, լեզուն, գլուխը, պոկում սիրտն ու փորոտիքը և նետում շներին, որպեսզի ավելի ընդգծենք մեր արհամարհանքը նրա հայկական մարմնի հանդեպ: Երբ վերջապես բավականաչափ հագեցնում էինք մեր վայրագությունը և այլևս ոչինչ չէր մնում թշվառ աղջկանից, սկսում էինք պարել նրա դիակի շուրջ' ճոճելով մեր փայտե հրացանները' գազանային ոռնոցներ արձակելով» (Banine 66).

26

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

(Գիւլխանդանեան, Հայ-թաթարական ընդհարումները, Ա:176): Ա. Գյուլխանդանյանի' խարդախամիտ ու սադրիչ Աղաևին տված դիպուկ բնորոշմամբ' «Հասարակական կարծիքը նրան էր վերագրում հայ-թաթարական ընդհարումները եւ առհասարակ նա համարւում էր հայ-թաթարական յարաբերութիւնների չար ոգին» (Գիւլխանդանեան, Հ-այ-թաթարական ընդհարումները, Ա։172)։ Հակահայ գործողությունները ղեկավարելու նպատակով Աղաևի նախաձեռնությամբ 1906 թ.-ի օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին (Багиров 37) երիտթուրք գործակալների ուղղորդմամբ Գանձակում ու Բաքվում ստեղծվել էր հակահայկական «Կովկասյան համամուսուլմանական «Դիֆայի»» («Պաշտպան») միությունը, որն ահաբեկչություններ է իրականացրել, ահաբեկող թռուցիկներ տարածել՝ լուսնի վրա խաչվող 2 դաշույնի պատկերով։

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Շարունակելի

Օգտագործված գրականություն

1. Աբէլեան, Ներսէս. «Արքունական հայ գիւղացին Անդրկովկասում (IV), Ելիսաւէտպօլի նահանգ». «Արձագանք», № 10, Թիֆլիս, 20.03.1888, էջ 126-127:

2. Աբրահամյան, Աշոտ. Համառոտ ուրվագիծ հայ գաղթականության պատմության, հ. Բ, Երևան, 1967:

3. Աճառեան, Հրաչյա. Հայ գաղթականության պատմություն, «Զանգակ-97», Երևան, 2002:

4. Անանուն, Դավիթ. «Հայ-թուրքական հակամարտութիւնը». «Բագուի ձայն», № 67, 28.03.1913:

5. Առաքեյյան (Խառատյան), Հրանուշ. Ուդիներ (Աղվանների առասպելը). «Իրան-Նամէ», N 2, Երևան, 1994, սեպտեմբեր:

6. Արամայիս. Մի քանի գլուխ հայ-թաթարական ընդհարումներից։ Ա մաս. Թիֆլիզ, 1907:

7. Բալայան, Վահրամ. Դրվագներ արցախահայության ազատագրական պայքարի և պետականակերտման պատմության (1813-2007թթ.). Երևան, 2012:

8. Բարխուտարեանց, Մակար. Աղուանից երկիր եւ դրացիք (Միջին Դաղստան). Թիֆլիս, 1893:

9. Բէնօ. «Յուշեր Աբր. Գիւլխանդանեանի մասին». «Հայրենիք», Պօսթըն, 1946, ԻԴ տարի, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, № 5, էջ 83-92:

10. Գիւլխանդանեան, Աբրահամ. «Հայ-թաթարական ընդհարումները Բագուի մէջ». «Հայրենիք», Պօսթըն, 1934, ԺԲ տարի, յունիս, № 8, էջ 107-116:

11. ---. «Հայ-թաթարական ընդհարումները Բագուի մէջ». «Հայրենիք», Պօսթըն, 1934, ԺԲ տարի, օգոստոս, № 10, էջ 137-132:

12. ---. Կովկաս երկիրը, ժողովուրդը, պատմութիւնը, քարտէզ եւ բազմաթիւ վիճակագրական տւեալներ։ Ա մաս. Փարիզ, 1943:

13. ---. Հայ-թաթարական ընդհարումները. հ. Ա (Բագուի առաջին ընդհարումները), Փարիզ, 1933:

14. Գորոյեան, Նազար. Պարսկաստանի հայերը (պատմական, տեղագրական եւ վիճակագրական համառօտ տեղեկութիւններ Պարսկաստանի հայերի մասին' ամենահին ժամանակներէ մինչեւ 1898թ.). Թեհրան, տպ. «Մոդերն»:

15. Դիլոյան, Վալտեր. Արևելյան Հայաստանը XIX դարի առաջին երեսնամյակին և հայ-ռուսական հարաբերությունները. Երևան, 1989:

16. Եդգարեան, Ավագ քհն. Իրանի Չհարմըհալ գաւառը. Թեհրան, 1963:

17. Երեմեան, Արամ. Սպահանի Փէրիա գաւառը (ազգագրութիւն). Նոր-Ջուղա, 1919:

18. Զարեւանդ. Միացեալ անկախ Թուրանիա կամ ի՞նչ կը ծրագրեն թուրքերը. Աթէնք, 1987:

19. Զաւէն. «Ի՞նչ են ասում». «Մշակ», Թիֆլիս, 1906, փետրվարի 28, № 44:

27

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

20. Թարխանյան, Գրիգոր. 1905-1906 թթ. հայ-թաթարական կռիվների պատճառները և ընթացքը: Պատմ. գիտ. թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսություն, Երևան, 2002:

21. Լալայան, Երվանդ. Նիժի և Վարդաշենի ուտիները ազգագրական տեսակետից. Երևան, 1926;

22. Խոնդկարեան, Արշավիր. «Ցարական Ռուսաստանը եւ կովկասահայութիւնը». «Հայրենիք», Պօսթըն, 1930, Ը տարի, մարտ, № 5, էջ 80-91:

23. Խուրշուդյան, Լենդրուշ. Հայկական հարցը. Երևան, 1995:

24. Ծատուրյան, Ալեքսանդր (Ռուբենի Ալ.). ««Հայ-թիւրքական ջարդերի» տնտե-սական-քաղաքական պատճառները». «Մուրճ», Թիֆլիս, 1905, № 11-12:

25. Հակոբյան, Թաթուլ. Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն (ուրվագծեր). Երևան, 1968:

26. Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. V. ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1975:

27. Հայաստանի Ազգային արխիվ. ֆ. 56, ց. 1, գ. 309, թ. 8.

28. ---. ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 63:

29. «Հայկական հարցը Ռուսաստանում եւ Կովկասեան խռովութիւնը». «Յառաջ», Երեւան, 1906, փետրվարի 8, № 20:

30. Հայոց պատմություն, հ. III: Նոր ժամանակաշրջան (XVII դարի երկրորդ կես-1918 թ.): Գիրք առաջին (XVIIդարի երկրորդ կես-XIXդարի վերջ). Երևան, 2010:

31. Ղազարյան, Գրիգոր. «Մատրասա (Շամախու գաւառ)». «Նոր-Դար», Թիֆլիս, 1898, մայիսի 6, № 76:

32. Մարտիրոսեան, Գրիգոր. «Ամրուան գիւղ». «Նոր-Դար», Թիֆլիս, 1891, մարտի 14, № 41:

33. Մարտիրոսյան, Հմայակ. Իրանահայ գաղութի պատմություն. Երևան, 2007:

34. Մեսրոպ Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի ինստիտուտ-Մատենադարան. Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 32, վավ. 219, թ. 4:

35. Մինախորեան, Վահան. «Հայ-թաթարական կռիւները Բագւում». «Հայրենիք», Պօսթըն, 1948, ԻԶ տարի, յույիս, № 7:

36. Յովհաննիսեան [Վարանդեան], Միքայէլ. Կովկասեան Վանդէան (թուրք-հայկականընդհարումները, նրանց պատճառները). Թիֆլիս, 1907:

37. Յովսէփեան, Ղազար. Ակնարկներ ուտիացի և մահմեդական հայերի մասին. Թիֆլիս, 1904:

38. Չոբանյան, Գայանե. «Իսլամի դերն «ադրբեջանական» ազգային ինքնության կերտման գործընթացում». 21-ՐԴ ԴԱՐ, Երևան, 2018, № 3 (79), էջ 79-95:

39. Պօհճալեան, Արիստակէս. Թրքերէնէ-հայերէն առձեռն բառարան. Իսթանպուլ, 1981:

40. Ջալալեանց, Սարգիս. Ճանապարհորդութիւնի Մեծն Հայաստան. մասն Բ, Տփխիս, 1858:

41. Սարգսյան, Տաթևիկ. «Հայ-թաթարական բախումները ռուսական կայսրության

ազգային քաղաքականության համատեքստում». «Բանբեր Երևանի

համալսարանի», Երևան, 2019, № 3, էջ 64-73:

42. Սաֆարյան, Ալեքսանդր. Զիյա Գոյքալփը և «Թյուրքականության հիմունքները». Երևան, 2012:

43. Սիմոնյան, Հրաչիկ. Ազատագրական պայքարի ուղիներում: Գիրք Ա. Երևան, 2003:

44. Ստեփանյան, Գևորգ. «Արևեյյան Այսրկովկասում «ադրբեջանցի» էթնանվան գոր-ծառման հարցի շուրջ». «Մերձավոր Արևելք», հ. V, Երևան, 2008, էջ 137-145:

45. ---. Բաքու քաղաքի հայության պատմությունը (պատմաժողովրդագրական ուսումնասիրություն). Երևան, 2011:

28

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

46. Բաքվի նահանգի հայությունը XIX դարի երկրորդ կեսին (պատմա-ժողովրդագրական ուսումնասիրություն). Երևան, 2010:

47. ---. «Գանձակ-Ելիազավետպոլ նահանգի Նուխի և Արեշ գավառների ու Բաքվի նահանգի հայ բնակչության պատմաժողովրդագրական համառոտ ակնարկ (XIX-դարի երկրորդ կես-XX դարասկիզբ)». «Արևելագիտության հարցեր» (Գիտական հոդվածների պարբերական ժողովածու), Երևան, 2015, № 9, էջ 218-268։

48. ---. Նուխի եւ Արեշ գավառների հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանությունը 1918-1920 թթ. Պատմ. գիտ. թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսություն, Երևան, 1996:

49. ---. «Նուխի և Արեշ գավառների հայերի պատմական անցյալից». «Իրան-նամէ», Երեւան, 1997, № 4-5-6, էջ 28-34:

50. ---. Շամախի քաղաքի հայության պատմությունից. Երևան, 2013։

51. Վարանդեան, Միքայէլ. Հ.Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն. Երևան, 1992:

52. Վարդանեան, Թամարա. «Այսրկովկասում թաթարական ազգայնականութեան դրսեւորման արմատները 20-րդ դարասկզբին». «Դրօշակ», հոկտեմբեր, Երեւան, 2002, № 4, էջ 82-98:

53. ---. Ազգամիջյան հակամարտությունը որպես էթնիկ ինքնության ձևավորման գործոն (1905-1906 թթ. հայ-թաթարական ընդհարումների օրինակով). ԼՀԳ, Երևան, 2001, № 1, էջ 72-78:

54. Տասնապետեան, Հրաչ. Նիւթեր Հ.Յ.Դաշնակցութեան պատմութեանհամար. Հ. Բ, Բ տպագրութիւն (յաւելուածով), Պէյրութ, 1973:

55. Տեր Բաղդասար Գասպարյան Շուշեցի. Ծաղկաքաղ աշխարհացոյց. Տպագրության պատրաստեց' Քյուրտյան Հ., Բանբեր Մատենադարանի, Երևան, 1969, № 9:

56. Տեր-Մարտիրոսյան, Հովհաննես (Ա-Դօ). Հայ-թուրքականընդհարումը Կովկասում

(1905-1906 թթ.): Փաստագրական, վիճակագրական, տեղագրական

լուսաբանութիւններով. Երեւան, 1907:

57. Տէր-Յովհանեանց, Յարութիւն. Պատմութիւն Նոր Ջուղայու որ յՍպահան. հ. Ա, Նոր Ջուղա, ի տպարանի Ամենափրկչեան Ս. Վանաց, 1880:

58. Տիգրան. «Կովկասի թուրք մամուլը». «Մուրճ», Թիֆլիս, 1905, № 2-3, էջ 155-168:

59. Փամպուքեան, Երուանդ. «Ինչպե՞ս կանխվեց արևելահայության բնաջնջումը 1905-1906 թթ.: Ռոստոմի ծածկագիր նամակ-հրահանգները». «Վէմ», Երեւան, 2009, Ա տարի, հուլիս-սեպտեմբեր, № 2 (27), էջ 125-143:

60. Փարսանտ, Արսէն. Արեան ճանապարհով: Կովկ. Հայ-թաթ. Արիւնահեղ

ընդհարումները. Կ. Պոյիս, 1910:

61. Айвазян, Григори. «О термине «азербайджанцы», судьбах коренного населения Азербайджана и подлинных предках современных». ՊԲՀ, Երևան, 2013, № 1, с. 104—119.

62. Акопян, Алексан и др. «К изучению истории Кавказской Албании (По поводу книги Ф. Мамедовой «Политическая история и историческая география Кавказской Албании (III в. до н. э.- VIII в. н. э.)». ՊԲՀ, Երևան, 1987, № 3, էջ 166-189։

63. Амфитеатров, Александр. Армянский вопрос. СПб., 1906.

64. Анисимов. «Бакинская губерния». Энциклопедический словарь русского библиографического института Гранат, Т. 4, изд. 7-ое, Москва, 1911.

65. Арасханианц, Аветик. «Экономический быт государственный крестьян Арешского уезда Елисаветпольской губерниию». «Материалы для изучения экономического быта государственных крестьян Закавказского края», Т. VII, Тифлис, 1887.

66. Бабаян, Давид. «Формирование азербайджанского народа от татаризации до азербай-

джанизации) в контексте административно-территориальной и этнонациональной геополитики в Закавказье в XIX-XX в.», Нораванк, 13.11.2018.

29

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

http://www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENT_ID=17800. Доступно:

20.06.2021.

67. Багирова, Ирада Саид кызы. Политические партии и организации Азербайджана в началеXXвека (1900-1917). Баку, 1997.

68. Березин, Илья. Путешествие по Дагестану и Закавказью. Казань, 1850.

69. Быков, Федор. Национальный вопрос на Кавказе. Баку, 1906.

70. Всесоюзная перепись населения 1939 г.: основные итоги. Москва, 1992.

71. Гагемейстер, Юлий. Закавказские очерки. СПб., 1845.

72. Гасымова. «Албания или Атропатена? Как «сочиняют» древнюю историю Кавказа». «Эхо» Баку, 2006, 29 Апреля, № 76 (1316). http://web.archive.org/web/ 20160308061000/http://www.peeep.us/b1bed665.

73. Гмелин, Самуил Готлиб. Путешествие по России для исследования трех царств естества. ч. III, половина I, СПб., 1785.

74. Евангулов, Григорий. Местная реформа на Кавказе. СПб., 1914.

75. Зареванд. Турция и пантуранизм. Париж, 1930.

76. Зейдлиц, Николай. «Этнографический очерк Бакинской губернии». Кавказский календарь на 1871 г.. Тифлис, 1870, стр. 46-67.

77. —. Списки населенных мест Российской империи по Кавказскому краю. LXV-Бакинская губерния. Список населенных мест по сведениям 1859 по 1864 г., Тифлис, 1870.

78. Иваненко, Виктор. Гражданское управление Закавказьем от присоединения Грузии до наместничества Великого Князя Михаила Николаевича (исторический очерк). Тифлис, 1901.

79. Крымский, Агафангел. Школа, образованность и литература у российский мусульманъ (кулытурно-этнографический очерк). Москва, 1905.

80. Мамедова, Фарида. Политическая история историческая география Кавказской Албании (IIIв. до н.э..-VIIIв.н.э.). Баку, 1986.

81. Новиков, Александр. Резня в Баку 1905 г.. Таганрог, 2015.

82. Описание всех в Российском государстве обитающих народов, так же их житейских обрядов, вер, обыкновенй, жилия, одежд, и прочих достопамятностей.

ч. 2-ая. О народах татарского племени, перев. с немец., СПб., 1779.

83. Отчет по главному управлению наместника кавказского за первое десятилетие управления Кавказским и Закавказским краем его императорским высочеством великим князем Михаилом Николаевичем. 6 декабря 1862-6 декабря 1872 гг., Тифлис, 1873.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

84. Полное Собрание Законов Российской Империи. Т. XV, собрание II, отд-ие I, СПб., 1841, № 13368.

85. Реза, Энаят-олла. Азербайджан и Арран (Атурпатакан и Кавказская Албания). Москва, 2012.

86. Старосельский, Владимир. Кавказская драма. СПб., 1906.

87. Старцев. Кровавые дни на Кавказе. С.-Петербург, 1907.

88. Статистическое бюро Бакинской городской управы. Пособия при разработке материала переписи г. Баку 22-го октября 1903 года. Баку, 1904.

89. Тигранян, Сиракан. Армяне. Ереван, 1992.

90. Тунян, Валерий. Административно-экономическая политика самодержавия России в Закавказье I пол. XIX в.. Ереван, 2003.

91. Чалхушян, Григорий. Армянский вопрос и армянские погромы в России. Ростов-на-Дону, 1905.

92. Шапшович. Весь Кавказ. Промышленность торговля и сельское хозяйство Северного Кавказа и Закавказья. Баку, 1914.

30

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

93. Шахатунян, Аветик. Административный передел Закавказского края. Тифлис, 1918.

94. Шопен, Иван. Исторический памятник Армянской области в эпоху присоединения ее к Российской империи. СПб., 1852.

95. Энциклопедический словарь. т. ХША, издатели Брокгауз, Фридрих; Ефрон, Илья. СПб., 1894.

96. Ketibian, Ara. Azeri Aggression Againts Armenians in Transcaucasia (1905-1921). Reports From the U.S. Press, Yerevan, 2020.

97. Mckenzie, Fredrick Arthur. From Tokyo to Tiflis, uncensured letters from the war. London, 1905.

98. Swietochowski, Tadeusz. Russian Azerbaijan, 1905-1920. The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge, 1985.

99. Stepanyan, Gevorg. Armenians of Baku Province in the Second Half of the 19th Century (Historical-Demographic Study). Yerevan, 2013.

100. Umm-El-Banine. Jours Caucasiens. Gris-Banal, Paris, 1985.

101. Villari, Luigi. Fire and Sword in the Caucasu. London, T. F. Unwin, 1906.

Works Cited

1. Abe'lean, Nerse's. «Arqunakan hay giwghacin Andrkovkasum (IV), Elisawe'tpo'li nahang». «Ard'aganq», № 10, T'iflis, 20.03.1888, e'j 126-127 ("The royal Armenian peasant in Transcaucasia (IV), Elisavetpol region". "Ardzagank", No. 10, Tiflis, 20.03.1888, pp. 126-127).

2. Abrahamyan, Ashot. Hamar'ot urvagic' hay gaght'akanut'yan patmut'yan, h. B, Erevan, 1967 (A brief sketch of the history of Armenian refugees, G. B., Yerevan, 1967)

3. Atwar'ean, Hrachya. Hay gaght'akanut'yan patmut'yun, «Zangak-97», Erevan, 2002 (The History of Armenian refugees, "Zangak-97", Yerevan, 2002).

4. Ananun, Davit'. «Hay-t'urqakan hakamartut'iwny'». «Bagui d'ayn», № 67, 28.03.1913 ("The Armenian-Turkish conflict". "The Voice of Bagui", No. 67, 28.03.1913).

5. Ar'aqelyan (Xar'atyan), Hranush. Udiner (Aghvanneri ar'aspely'). «Iran-Name'», N 2, Erevan, 1994, September (Udins (the myth of the Albanians). "Iran-Name", N 2, Yerevan, 1994, September).

6. Aramayis. Mi qani glux hay-t'at'arakan y'ndharumneric: A mas. T'ifliz, 1907 (Several chapters of the Armenian-Tatar clashes. Part 1. Tifliz, 1907).

7. Balayan, Vahram. Drvagner arcaxahayut'yan azatagrakan payqari ev petakanakertman patmut'yan (1813-2007 t't'.). Erevan, 2012 (Fragments of the history of the liberation struggle and state-building of the Armenians of Artsakh (1813-2007)). Yerevan, 2012).

8. Barxutareanc, Makar. Aghuanic erkir ew draciq (Mijin Daghstan). T'iflis, 1893 (Fragments of the history of the liberation struggle and state-building of the Armenians of Artsakh (1813-2007)). Yerevan, 2012).

9. Be'no'. «Yusher Abr. Giwlxandaneani masin». «Hayreniq», Po'st'y'n, 1946, ID tari, september-hoktember, № 5, e'j 83-92 (The Memories of Abr.Gulkhandanean, Hayreniq, Posten, 1946, September-October, No. 5, pp. 83-92).

10. Giwlxandanean, Abraham. «Hay-t'at'arakan y'ndharumnery' Bagui me'j». «Hayreniq», Po'st'y'n, 1934, JhB tari, yunis, № 8, e'j 107-116 ("The Armenian-Tatar clashes Bug":" Rodina", Posten, 1934, 14, June, No. 8, pp. 107-116).

11. —. «Hay-t'at'arakan y'ndharumnery' Bagui me'j». «Hayreniq», Po'st'y'n, 1934, JhB tari, o'gostos, № 10, e'j 137-132 ("The Armenian-Tatar clashes in Baku". "Irenik", Boston, 1934, 12B year, August, No. 10, pp. 137-132).

12. —. Kovkas erkiry', jhoghovurdy', patmut'iwny', qarte'z ew bazmat'iw vitwakagrakan twealner։ A mas. P'ariz, 1943 (The country of the Caucasus, people, history, maps and numerous statistics. Part 1. Paris, 1943).

31

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

13. —. Hay-t'at'arakan y'ndharumnery'. h. A (Bagui ar'ajin y'ndharumnery'), P'ariz, 1933 (Armenian-Tatar clashes. Answer: A (the first collisions of Baku), Paris, 1933).

14. Goroyean, Nazar. Parskastani hayery' (patmakan, teghagrakan ew vitwakagrakan hamar'o't teghekut'iwnner Parskastani hayeri masin՝ amenahin jhamanaknere' minchew 1898 t'.). T'ehran, tp. «Modern» (Armenians from Persia (historical, topographical and statistical information about the Armenians of Persia-the most ancient times before 1898). Tehran, p.h. "Modern").

15. Diloyan, Valter. Arevelyan Hayastany' XIX dari ar'ajin eresnamyakin & hay-r'usakan haraberut'yunnery'. Erevan, 1989 (Eastern Armenia in the first half of the XIX century and Armenian-Russian relations. Yerevan, 1989).

16. Edgarean, Avag qhn. Irani Chharmy'hal gawar'y'. T'ehran, 1963 (The Iranian environment of Chkharmkhal. Tehran, 1963).

17. Eremean, Aram. Spahani P'e'ria gawar'y' (azgagrut'iwn). Nor-Jugha, 1919 (The province of Peria in Isfahan (ethnography). New Julfa, 1919).

18. Zarewand. Miaceal ankax T'urania kam inch ky' c'ragren t'urqery'. At'e'nq, 1987 (United independent Turania or what are the Turks planning? Athens, 1987.).

19. Zawe'n. «Inch en asum?». «Mshak», T'iflis, 1906, p'etrvari 28, № 44 (" What do they say?", "Mshak", Tiflis, 1906, February 28, No. 44).

20. T'arxanyan, Grigor. 1905-1906 t't'. hay-t'at'arakan kr'ivneri pattwar'nery' ev y'nt'acqy': Patm. git. t'eknac'ui gitakan astitwan , Erevan, 2002 (The Causes and Course of the Armenian-Tatar Battles in 1905-1906. History. sciences. Candidate's degree defence, Yerevan, 2002.).

21. Lalayan, Ervand. Nijhi & Vardasheni utinery' azgagrakan tesaketic. Erevan, i haycman atenaxosut'yun, Erevan, 1926 (The Utins of Nizhi and Vardashen from an ethnographic point of view: Yerevan, 1926).

22. Xondkarean, Arshavir. «Carakan R'usastany' ev kovkasahayut'iwny'». «Hayreniq», Po'st'y'n, 1930, Y' tari, mart, № 5, e'j 80-91 ("Tsarist Russia and Caucasian Armenians": "Motherland", Boston, 1930, March, No. 5, pp. 80-91).

23. Xurshudyan, Lendrush. Haykakan harcy'. Erevan, 1995 (The Armenian Question, Yerevan, 1995.).

24. C'aturyan, Aleqsandr (R'ubeni Al.). ««Hay-t'iwrqakan jarderi» tnte-sakan-qaghaqakan pattwar'nery'». «Murtw», T'iflis, 1905, № 11-12 ("Economic and Political Reasons for the "Armenian-Turkish pogroms": "Murch", Tiflis, 1905, No. 11-12).

25. Hakobyan, T'at'ul. Hayastani patmakan ashxarhagrut'yun (urvagc'er). Erevan, 1968 (Historical Geography of Armenia (contours), Yerevan, 1968).

26. Hay jhoghovrdi patmut'yun, h. V. HSSH GA hrat., Erevan, 1975 (The History of the Armenian People, v.V, ASSR AS publishing, Yerevan, 1975).

27. Hayastani Azgayin arxiv. f. 56, c. 1, g. 309, t'. 8 (The National Archive of Armenia. F.56, l. 1, c.309, p.8).

28. ---. f. 56, c. 1, g. 305, t'. 63 (f.56, l.1, c.305, p.63)

29. «Haykakan harcy' R'usastanum ew Kovkasean xr'ovut'iwny'». «Yar'aj», Erewan, 1906, p'etrvari 8, № 20 ("The Armenian question in Russia and the Caucasian revolt". "Yaraj", Yerevan, 1906, February 8, No. 20).

30. Hayoc patmut'yun, h. III: Nor jhamanakashrjan (XVII dari erkrord kes-1918 t'.): Girq ar'ajin (XVII dari erkrord kes-XIX dari veij). Erevan, 2010 (History of Armenia, art. III. The New Era (the second half of the XVII century-1918) Книга Book one (the second half of the XVII century-the end of the XIX century). Yerevan, 2010).

31. Ghazaryan, Grigor. «Matrasa (Shamaxu gawar')». «Nor-Dar», T'iflis, 1898, mayisi 6, № 76 ("Matrasa (Shamakhu province)". "Nor-dar", Tiflis, 1898, May 6, No. 76).

32. Martirosean, Grigor. «Amruan giwgh». «Nor-Dar», T'iflis, 1891, marti 14, № 41 ("In the village of Amruan". "Nor-dar", Tiflis, 1891, March 14, No. 41).

32

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

33. Martirosyan, Hmayak. Iranahay gaghut'i patmut'yun. Erevan, 2007 (The History of the Armenian colony of Iran. Yerevan, 2007).

34. Mesrop Mashtoci anvan hin d'er'agreri institut-Matenadaran. Kat'oghikosakan divan, t'ght'. 32, vav. 219, t'. 4 (Mesrop Mashtots Institute of Ancient Manuscripts-Matenadaran. St. Gregory the Illuminator Church, p.32, 219).

35. Minaxorean, Vahan. «Hay-t'at'arakan kr'iwnery' Bagwum». «Hayreniq», Po'st'y'n, 1948, IZ tari, yulis, № 7 ("The Armenian-Tatar wars in Baku". "Ayrenik", Boston, 1948, July, No. 7).

36. Yovhannisean [Varandean], Miqaye'l. Kovkasean Vande'an (t'urq-haykakan y'ndharumnery', nranc pattwar'nery'). T'iflis, 1907 (Caucasian Vendee (Turkish-Armenian clashes, their causes). Tiflis, 1907).

37. Yovse'p'ean, Ghazar. Aknarkner utiaci ev mahmedakan hayeri masin. T'iflis, 1904 (Allusions to the Utik and Muslim Armenians. Tiflis, 1904).

38. Chobanyan, Gayane. «Islami dern «adrbejanakan» azgayin inqnut'yan kertman gorc'y'nt'acum». 21-RD DAR, Erevan, 2018, № 3 (79), e'j 79-95 ("The role of Islam in the creation of the "Azerbaijani" national identity". 21st Century, Yerevan, 2018, No. 3 (79), pp. 79-95).

39. Po'htwalean, Aristake's. T'rqere'ne'-hayere'n ar'd'er'n bar'aran. Ist'anpul, 1981 (Turkish-Armenian dictionary of the hand, Stambul, 1981).

40. Jalaleanc, Sargis. Twanaparhordut'iwn i Mec'n Hayastan. masn B, Tp'xis, 1858 (A trip to Great Armenia, part B, Tpkhis, 1858).

41. Sargsyan, Tat'evik. «Hay-t'at'arakan baxumnery' r'usakan kaysrut'yan azgayin qaghaqakanut'yan hamateqstum». «Banber Erevani hamalsarani», Erevan, 2019, № 3, e'j 64-73 ("Armenian-Tatar clashes in the context of the national policy of the Russian Empire". "Bulletin of the Yerevan University", Yerevan, 2019, No. 3, pp. 64-73).

42. Safaryan, Aleqsandr. Ziya Goyqalp'y' ev «T'yurqakanut'yan himunqnery'». Erevan, 2012 ("Fundamentals of Turkism". Yerevan, 2012).

43. Simonyan, Hrachik. Azatagrakan payqari ughinerum: Girq A. Erevan, 2003 (On the paths of the liberation struggle. Book A. Yerevan, 2003).

44. Step'anyan, Gevorg. «Arevelyan Aysrkovkasum «adrbejanci» e't'nanvan gor-c'ar'man harci shuij». «Merd'avor Arevelq», h. V, Erevan, 2008, e'j 137-145 ("On the issue of the functioning of the "Azerbaijani" ethnan "in the Eastern Transcaucasia". "The Middle East", v. V, Yerevan, 2008, pp. 137-145)

45. —. Baqu qaghaqi hayut'yan patmut'yuny' (patmajhoghovrdagrakan usumnasirut'yun). Erevan, 2011 (The History of the Armenians of the city of Baku (historical and demographic research); Yerevan, 2011).

46. —. Baqvi nahangi hayut'yuny' XIX dari erkrord kesin (patma-jhoghovrdagrakan usumnasirut'yun). Erevan, 2010 (The Armenians of the Baku province in the second half of the XIX century (historical and demographic research). Yerevan, 2010).

47. «Gand'ak-Eliazavetpol nahangi Nuxi ev Aresh gavar'neri u Baqvi nahangi hay bnakchut'yan patmajhoghovrdagrakan hamar'ot aknark (XIX-dari erkrord kes-XX daraskizb)». «Areve-lagitut'yan harcer» (Gitakan hodvac'neri parberakan jhoghovac'u), Erevan, 2015, № 9, e'j 218-268 ("A brief historical and demographic sketch of the Nuhi and Aresh counties of the Gandzak-Eliazavetpol province and the Armenian population of the Baku province (the second half of the XIX-XX century)". "Questions of Oriental Studies" (periodical collection of scientific articles), Yerevan, 2015, No. 9, pp. 218-268.).

48. —. Nuxi ew Aresh gavar'neri hayeri kotorac'nern u inqnapashtpanut'yuny' 1918-1920 t't'. Patm. git. t'eknac'ui gitakan astitwani haycman atenaxosut'yun, Erevan, 1996: (The massacre and self-defense of Armenians in the provinces of Nuhi and Ares in 1918-1920. History. git. Candidate's degree thesis, Yerevan, 1996).

33

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

49. —. «Nuxi ev Aresh gavar'neri hayeri patmakan ancyalic». «Iran-name'», Erewan, 1997, № 4-5-6, e'j 28-34 ("From the historical past of the Armenians of the provinces of Nuhi and Aresh". "Iran-name", Yerevan, 1997, No. 4-5-6, pp. 28-34).

50. —. Shamaxi qaghaqi hayut'yan patmut'yunic. Erevan, 2013 (From the history of the Armenians of the city of Shamakhi: Yerevan, 2013)

51. Varandean, Miqaye'l. H.Y. Dashnakcut'ean patmut'iwn. Erevan, 1992 (The history of "Dashnaktsutyun". Yerevan, 1992)

52. Vardanean, T'amara. «Aysrkovkasum t'at'arakan azgaynakanut'ean drseworman armatnery' 20-rd daraskzbin». «Dro'shak», hoktember, Erewan, 2002, № 4, e'j 82-98 ("The Roots of the Manifestation of Tatar nationalism in Transcaucasia at the beginning of the 20th century". "Droshak", October, Yerevan, 2002, No. 4, pp. 82-98)

53. —. Azgamijyan hakamartut'yuny' orpes e't'nik inqnut'yan d'evavorman gorc'on (19051906 t't'. hay-t'at'arakan y'ndharumneri o'rinakov). LHG, Erevan, 2001, № 1, e'j 72-78 (Interethnic conflict as a factor in the formation of ethnic identity (on the example of the Armenian-Tatar conflicts of 1905-1906); LPG, Yerevan, 2001, No. 1, pp. 72-78).

54. Tasnapetean, Hrach. Niwt'er H.Y.Dashnakcut'ean patmut'ean hamar. H. B, B tpagrut'iwn (yaweluac'ov), Pe'yrut', 1973 (Materials for the history of the ARFD, v.B, B publishing (with Appendix) Beirut, 1973).

55. Ter Baghdasar Gasparyan Shusheci. C'aghkaqagh ashxarhacoyc. Tpagrut'yan patrastec՝ Qyurtyan H., Banber Matenadarani, Erevan, 1969, № 9 (Flower worldview. Printing: G. Kurtyan, Bulletin of the Matenadaran, Yerevan, 1969, No. 9).

56. Ter-Martirosyan, Hovhannes (A-Do'). Hay-t'urqakan y'ndharumy' Kovkasum (1905-1906 t't'.): P'astagrakan, vitwakagrakan, teghagrakan lusabanut'iwnnerov. Erewan, 1907 (The Armenian-Turkish conflict in the Caucasus (1905-1906)) With documentary, statistical, topographic coverage. Yerevan, 1907).

57. Te'r-Yovhaneanc, Yarut'iwn. Patmut'iwn Nor Jughayu or ySpahan. h. A, Nor Jugha, i tparani Amenap'rkchean S. Vanac, 1880 (The Resurrection: the history of the new Juga, v.A, the New Juga, in the printing house of St. Van Amenaprkchyan, 1880).

58. Tigran. «Kovkasi t'urq mamuly'». «Murtw», T'iflis, 1905, № 2-3, e'j 155-168 ("Turkish Press of the Caucasus": "Murch", Tiflis, 1905, No. 2-3, pp. 155-168).

59. P'ampuqean, Eruand. «Inchpe°s kanxvec arevelahayut'yan bnajnjumy' 1905-1906 t't'.: R'ostomi c'ac'kagir namak-hrahangnery'». «Ve'm», Erewan, 2009, A tari, hulis-september, № 2 (27), e'j 125-143 ("How was the extermination of Eastern Armenians prevented in 1905-1906: Code letter-instructions of Rostom "VEM", Yerevan, 2009, year, July-September, No. 2 (27), pp. 125-143).

60. P'arsant, Arse'n. Arean twanaparhov: Kovk. Hay-t'at'. Ariwnahegh y'ndharumnery'. K. Polis, 1910 (On the way of Arians. Kovk: Armenian-tatar Bloody clashes: Constantinople, 1910).

61. Ajvazjan, Grigori. "O termine «azerbajdzhancy», sud'bah korennogo naselenijay azerbajdzhana i podlinnyh predkah sovremennyh". GMU, Erevan, 2013, № 1, s. 104— 119 (About the term "Azerbaijanis", the fate of the indigenous population of Azerbaijan and the true ancestors of modern ones". SMU, Yerevan, 2013, No. 1, pp. 104-119).

62. Akopjan, Aleksan i dr. "K izucheniju istorii Kavkazskoj Albanii (Po povodu knigi F. Mamedovoj «Politicheskaja istorija i istoricheskaja geografija Kavkazskoj Albanii (III v. do n. je.- VIII v. n. je.)". ՊԲՀ, Երևան, 1987, № 3, էջ 166-189 (On the study of the history of Caucasian Albania (About the book by F. Mammadova" Political History and Historical Geography of Caucasian Albania (III century BC-VIII century AD)". SMU, Yerevan, 1987, No. 3, 16 166-189).

63. Amfiteatrov, Aleksandr. Armjanskij vopros. SPb., 1906 (The Armenian Question, St. Petersburg, 1906).

34

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

64. Anisimov. "Bakinskaja gubernija". Jenciklopedicheskij slovar' russkogo biblio-graficheskogo instituta Granat, t. 4, izd. 7-oe, Moskva, 1911 ("Baku province". Encyclopedic Dictionary of the Russian Bibliographic Institute Garnet, vol. 4, ed. 7, Moscow, 1911).

65. Arashanianc, Avetik. "Jekonomicheskij byt gosudarstvennych krest'jan Areshskogo uezda Elisavetpol'skoj guberniiju". "Materialy dlja izuchenija jekonomicheskogo byta gosudarstvennyh krest'jan Zakavkazskogo kraja", t. VII, Tiflis, 1887 ("The economic life of the state peasants of the Aresh district of the Elisavetpol province". "Materials for the study of the economic life of the state peasants of the Transcaucasian territory", vol. VII, Tiflis, 1887).

66. Babajan, David. Formirovanie Azerbajdzhanskogo naroda ot tatarizacii do azerbajdzhanizacii) v kontekste administrativno-territorial'noj i jetnonacional'noj geopolitiki v Zakavkaz'e v XIX-XX v (Formation of the Azerbaijani people from Tatarization to Azerbaijanization) in the context of administrative-territorial and ethno-national geopolitics in Transcaucasia in the XIX-XX centuries).

67. Bagirova, Irada Said kyzy. Politicheskie partii i organizacii Azerbajdzhana v nachale XX veka (1900-1917). Baku, 1997 (Political parties and organizations of Azerbaijan at the beginning of the XX century (1900-1917). Baku, 1997).

68. Berezin, Ilja. Puteshestvie po Dagestanu i Zakavkaz'ju. Kazan', 1850 (Travel to Dagestan and Transcaucasia. Kazan, 1850).

69. Bykov, Fedor. Nacional'nyj vopros na Kavkaze. Baku, 1906 (The national question in the Caucasus. Baku, 1906).

70. Vsesojuznaja perepis' naselenija 1939 g.: osnovnye itogi. Moskva, 1992 (The All-Union population Census of 1939: the main results. Moscow, 1992).

71. Gagemejster, Julij. Zakavkazskie ocherki. SPb., 1845 (Transcaucasian essays. St. Petersburg, 1845).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

72. Gasymova. "Albanija ili Atropatena? Kak "sochinjajut" drevnjuju istoriju Kavkaza". "Jeho", Baku, 2006, 29 Aprelja, № 76 (1316) ("Albania or Atropatena? How they" compose " the ancient history of the Caucasus." "Echo", Baku, 2006, April 29, No. 76 (1316)). http://-web.archive.org/web/ 20160308061000/http://www.peeep.us/b1bed665.

73. Gmelin, Samuel Gotlib. Puteshestvie po Rossii dlja issledovanija treh carstv estestva. ch. III, polovina I, SPb., 1785 (Travel to Russia to explore the three kingdoms of nature. Part III, half I, St. Petersburg, 1785).

74. Evangulov, Grigorij. Mestnaja reforma na Kavkaze. SPb., 1914 (Local reform in the Caucasus. St. Petersburg, 1914).

75. Zarevand. Turcija i panturanizm. Parizh, 1930 (Turkey and pan-Turanism. Paris, 1930).

76. Zejdlic, Nikolaj. Jetnograficheskij ocherk Bakinskoj gubernii, Kavkazskij ka-lendar' na 1871 g.. Tiflis, 1870, s. 46-67 (Ethnographic sketch of the Baku province, the Caucasian calendar for 1871. Tiflis, 1870, pp. 46-67).

77. —. Spiski naselennyh mest Rossijskoj imperii po Kavkazskomu kraju. LXV-Ba-kinskaja gubernija. Spisok naselennyh mest po svedenijam 1859 po 1864 g., Tiflis, 1870 (Lists of inhabited places of the Russian Empire in the Caucasus region. LXV-Baskin province. List of populated places according to the data of 1859 to 1864, Tiflis, 1870).

78. Ivanenko, Viktor. Grazhdanskoe upravlenie Zakavkaz'em ot prisoedinenija Gruzii do namestnichestva Velikogo Knjazja Mihaila Nikolaevicha (istoricheskij ocherk). Tiflis, 1901 (Civil administration of Transcaucasia from the annexation of Georgia to the viceroyalty of Grand Duke Mikhail Nikolaevich (historical essay) Tiflis, 1901).

79. Krymskij, Agafangel. Shkola, obrazovannost' i literatura u rossijskij musul'man# (kulyturno-jetnograficheskij ocherk). Moskva, 1905 (School, education and literature among Russian Muslims (kulyturno-ethnographic essay). Moscow, 1905).

35

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

80. Mamedova, Farida. Politicheskaja istorija istoricheskaja geografija Kavkazskoj Albanii (III v. do n.je..-VIn v.n.je.). Baku, 1986 (Political History historical geography of Caucasian Albania (III century BC.- VIII century AD). Baku, 1986).

81. Novikov, Aleksandr. Reznja v Baku 1905 g.. Taganrog, 2015 (The massacre in Baku 1905. Taganrog, 2015).

82. Opisanie vseh v Rossijskom gosudarstve obitajushhih narodov, tak zhe ih zhitejskih obrjadov, ver, obyknovenj, zhilija, odezhd, i prochih dosto-pamjatnostej. ch. 2-aja. O narodah tatarskogo plemeni, perev. s nemec., SPb., 1779 (Description of all the peoples living in the Russian state, as well as their everyday rituals, beliefs, customs, housing, clothes, and other memorabilia. part 2. About the peoples of the Tatar tribe, transl. from the German, St. Petersburg, 1779).

83. Otchet po glavnomu upravleniju namestnika kavkazskogo za pervoe desjatiletie upravlenija Kavkazskim i Zakavkazskim kraem ego imperatorskim vysochestvom velikim knjazem Mihailom Nikolaevichem. 6 dekabija 1862-6 dekabrja 1872 gg., Tiflis, 1873 (Report on the main administration of the Governor of the Caucasus for the first decade of the administration of the Caucasian and Transcaucasian territory by His Imperial Highness Grand Duke Mikhail Nikolaevich. December 6, 1862-6 December 1872, Tiflis, 1873).

84. Polnoe Sobranie Zakonov Rossijskoj Imperii. t. XV. sobranie II, otd-ie I, SPb., 1841, № 13368 (The Complete Collection of Laws of the Russian Empire. vol. XV. Collection II, department I, St. Petersburg, 1841, No. 13368).

85. Reza, Jenajat-olla. Azerbajdzhan i Arran (Aturpatakan i Kavkazskaja Albanija). Moskva, 2012 (Reza, Enayat-olla. Azerbaijan and Arran (Aturpatakan and Caucasian Albania). Moscow, 2012).

86. Starosel'skij, Vladimir. Kavkazskaja drama. SPb., 1906 (Caucasian drama. St. Petersburg, 1906).

87. Starcev. Krovavye dni na Kavkaze. S.-Peterburg, 1907 (Bloody days in the Caucasus. St. Petersburg, 1907).

88. Statisticheskoe bjuro Bakinskoj gorodskoj upravy. Posobija pri razrabotke materiala perepisi g. Baku 22-go oktjabrja 1903 goda. Baku, 1904 (Statistical Bureau of the Baku City Council. Manuals for the development of the census material of Baku on October 22, 1903. Baku, 1904).

89. Tigranjan, Sirakan. Armjane. Erevan, 1992 (Armenians. Yerevan, 1992).

90. Tunjan, Valerij. Administrativno-jekonomicheskaja politika samoderzhavija Rossii v Zakavkaz'e I pol. XIX v.. Erevan, 2003 (Administrative and economic policy of the autocracy of Russia in Transcaucasia I floor. XIX century.. Yerevan, 2003).

91. Chalhushjan, Grigorij. Armjanskij vopros i armjanskie pogromy v Rossii. Rostov-na-Donu, 1905 (The Armenian question and the Armenian pogroms in Russia. Rostov-on-Don, 1905).

92. Shapshovich. Ves' Kavkaz. Promyshlennost' torgovlja i sel'skoe hozjajstvo Severnogo Kavkaza i Zakavkaz'ja. Baku, 1914 (The whole Caucasus. Industry trade and agriculture of the North Caucasus and Transcaucasia. Baku, 1914).

93. Shahatunjan, Avetik. Administrativnyj peredel Zakavkazskogo kraja. Tiflis, 1918 (Administrative Division of the Transcaucasian Territory. Tiflis, 1918).

94. Shopen, Ivan. Istoricheskij pamjatnik Armjanskoj oblasti v jepohu prisoedine-nija ee k Rossijskoj imperii. SPb., 1852 (Historical Monument of the Armenian region in the Era of its Annexation to the Russian Empire. St. Petersburg, 1852).

95. Jenciklopedicheskij slovar'. t. XIIIA, izdateli Brokgauz, Fridrih; Efron, Il'ja. SPb., 1894 (v. XIIIA, publishers Brockhaus, Friedrich; Efron, Ilya. St. Petersburg, 1894).

96. Ketibian, Ara. Azeri Aggression Againts Armenians in Transcaucasia (1905-1921). Reports From the U.S. Press, Yerevan, 2020.

36

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(9), 2021

97. Mckenzie, Fredrick Arthur. From Tokyo to Tiflis, uncensured letters from the war. London, 1905.

98. Swietochowski, Tadeusz. Russian Azerbaijan, 1905-1920. The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge, 1985.

99. Stepanyan, Gevorg. Arme-nians of Baku Province in the Second Half of the 19th Century (Historical-Demographic Study). Yerevan, 2013.

100. Umm-El-Banine. Jours Caucasiens. Gris-Banal, Paris, 1985.

101. Villari, Luigi. Fire and Sword in the Caucasu. London, T. F. Unwin, 1906.

THE STAGES OF IMPLEMENTATION OF THE POLICY OF ETHNIC CLEANSING AND GENOCIDE OF ARMENIANS IN THE EASTERN CIS-

CAUCASUS (11TH-20TH CC.)

(PART II)

GEVORG STEPANYAN

NAS RA Institute of History, Department of History of Armenian Colonies and Diaspora, Head, Doctor of Sciences in History, Professor,

Yerevan, Republic of Armenia

The aim of the article is to present the motives and implementation stages of ethnic cleansing and genocidal policy perpetrated towards the indigenous Armenian population during the 11th-20th centuries in the Eastern Cis-Caucasus – in the territory stretching from the Kur Valley to the Apsheron Peninsula, on the basis of various primary sources (archival documents, statistical materials, periodical press, theme related literature).

The work is written by a combined examination of facts, applying the principles of historical investigation and historical-comparative analysis. The level of reliability and validity of the sources through their comprehensive study have been verified.

Through the combination of facts the following phases of the history of the main issue are presented: the policy of ethnic cleansing and genocide of Armenians in the Eastern Cis-Caucasus were still implemented in the 11th-18th centuries when the region regularly appeared under the invasions and dominion of various conquering nomadic tribes (Turk-Seljuks, Mongol-Tatars, Tamerlane, nomadic Turkmen tribes of Kara-Koyunlu and Ak-Koyunlu, Kizilbash invasions followed by the Turkish-Persian wars, Sunni Lezgins, invasions of Nader Shah and Agha Mohammad Khan). As a result, some part of the Armenian population was deported and left native lands or forcedly accepted the Muslim religion of the conquerers. The next phase of ethnic cleansing and atrocities was the period of the Armenian-Tatar clashes (1905-1906). Later, the policy of ethnic cleansing and genocide was implemented at state level already during the Musavat regime of the artificial “Azerbaijan” formation (1918-1920), and finally during the Soviet regime (1920-1990).

The article substantiates the fact that the indigenous Armenian population of the region was subjected to ethnic cleansing and genocide in its cradle, just as the Young Turks carried out the extermination of the Western Armenians in 1915-1916 in Western Armenia. Therefore, this policy should be described as a continuation and an integral part of the Genocide of Armenians, as the Armenian Genocide with its geographical coverage (from Cilicia to Baku), was a consequence of the implementation of a comprehensive pan-Turkic program.

There are numerous references to the issue in the historical literature, though the comprehensive study of ethnic cleansing and genocidal policies of Armenians in the Eastern Cis-Caucasus – in the territory stretching from the Kur Valley to the Apsheron Peninsula, has not been the subject of a separate study.

37

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ

SCIENTIFIC ARTSAKH

научный арцах

№ 2(9), 2021

Key words: Eastern Cis-Caucasus, Baku province, left bank of Kur, Pan-Turkism, ethnic cleansing, xenophobia, genocide, deportation.

ЭТАПЫ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ ЭТНИЧЕСКИХ ЧИСТОК АРМЯН И ГЕНОЦИДАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ В ВОСТОЧНОМ ЗАКАВКАЗЬЕ

(XI-XX ВВ.)

(ЧАСТЬ II)

ГЕВОРГ СТЕПАНЯН

заведующий отделом истории армянских колоний и Диаспоры Института истории НАН РА, доктор исторических наук, профессор г. Ереван, Республика Армении

Цель статьи - на основе разнообразных источников (архивные документы, статистические материалы, периодическая печать, тематическая литература) представить причины и этапы осуществления этнических чисток и геноцидальной политики по отношению к коренному армянскому населению Восточного Закавказья в течение XI-XX вв., на территории, простирающейся от долины р. Куры до Апшеронского полуострова.

Работа изложена с применением принципов сравнительно-исторического анализа, сопоставительного изучения фактов. Степень достоверности и подлинности источников уточнена нами путем их всестороннего исследования.

На основе сопоставления фактов история проблемы представляется следующими этапами: политика этнических чистки и погромы по отношению к армянам Восточного Закавказья в XI-XVIII вв., когда регион подвергался захватническим набегам и установлению господства турок-сельджуков, монголо-татар, Тамерлана, кочевых туркменских племен кара-коюнлу и ак-коюнлу, кзлбашей, а также последовавшими за всем этим турецко-персидским войнам, походам суннитов лезгинов, Надир-шаха и Ага Могамед хана. Вследствие всего этого определенная часть армянского населения была насильственно депортирована от родных очагов или вынужденно приняла веру мусульманских захватчиков. Следующий этап этнических чисток и погромов армянского населения происходил в период армяно-татарских столкновений 1905-1906 гг. Затем политика этнических чисток и геноцида осуществлялась уже на государственном уровне мусаватистским режимом искусственного образования, именуемого «Азербайджан», в 1918-1920 гг., и наконец – в эпоху советского периода в 1920-1990 гг.

В статье обосновывается факт о том, что коренное армянское население края было подвергнуто этническим чисткам и геноциду на своей родине, так же, как младотурки осуществили геноцид армян в 1915-1916 гг. в Западной Армении. Следовательно, эту политику следует квалифицировать как продолжение и составную часть политики геноцида армян, так как Геноцид армян в своем географическом охвате (от Киликии до Баку) был следствием реализации единой программы пантюркизма.

Несмотря на то, что научно-историческая литература неоднократно обращалась к рассматриваемой проблеме, она, однако, не стала предметом отдельного всеобъемлющего исследования.

Ключевые слова: Восточное Закавказье, Бакинская губерния, левобережье Куры, пантюркизм, этнические чистки, геноцид, депортация.

38

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ստեփանյան Գեվորգ

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Ստեփանյան Գեվորգ

THE STAGES OF IMPLEMENTATION OF THE POLICY OF ETHNIC CLEANSING AND GENOCIDE OF ARMENIANS IN THE EASTERN CIS-CAUCASUS (11TH-20TH CC.) (PART II)

Текст научной работы на тему «ՀԱՅԵՐԻ ԷԹՆԻԿ ԶՏՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱԳՈՐԾՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐՆ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՅՍՐԿՈՎԿԱՍՈՒՄ (XI-XX ԴԴ․) (ՄԱՍ Բ)»