CC BY
52
30 -(_ НОМАИ донишгох 3
Ф. К,аюмова
НАК.ШИ Х.ОДЙ ДАР МАСНАВИДОИ АТТОР, НАВОЙ ВА РИЗОЙ
Вожатой калидй: «Мантщ-ут-тайр»-и Аттор, «Лисон-ут-тайр»-и Навой, «К,уш тили» (забони мургон)-и Ризой, муршиду солик, ^уд^уд
Чунтасаввуф вориди адабиёти классикй гардид, истилох,от ва си\[()х,ои мутасаввифа дар адабиёти классикй макоми хоса иайдо кардаид. Симои муршид ва малому маизалати он дар адабиёти ирфонй хеле бар^аста ба назар мерасад ва пакдпи иешво дар зиидагии рух,опии солик бисёр мух,им аст. Аз ин ру, мо дар маколаи мазкур мавзуи макоми х,одй дар достойной «Май гикг ут-тайр»-и Аттор, «Лисон-ут-тайр»-и Навой ва «К,уш тили» (Забони мургон)-и Ризоии Пайвандиро дар мукоиса равшан сохтанй растем. Дар достойное, ки мавриди тава^^ух,и мо царор доранд, тимсоли муршиду солик ба воситаи рамзу ишорот ифода ёфтааст. Муаллифони достонх,о дар симои рамзии иаррандагон роху равиш, нишону макоми ^араёни вахдати вучудро баён месозанд. Дар достойно баробари иштирок доштани гурух,и иаррандагон ва мав^удияти симои хосаи Симург боз як образи мух,им ва бар^аста вучуд дорад, ки он сартосари х,ар маснавй пакдии бузург мебозад. Ин тимсоли Худхуд аст. Макоми Худхуд дар маснавих,о басо назаррас буда, ^ дар ^араёни ба дидори Симург расидани мургон роли пешворо и^ро мекунад. Рамзан Худх,уд х,одии рохдон, муршиди комил аст, ки х,амаи цавоиди рох,ро хуб медонад. Мах,з Худхудро барои рох,намой интихоб намудани Аттор бисёр а^иб аст ва Навоиву Ризой низ инро бетардид цабул мекунанд ва х,атто дар баъзе мавридх,о ба назар мерасад, ки образи Х,удх,уд дар достонх,ои Навой ва Ризой фаъолтар аст, нисбат ба Худхуди Аттор, ки дар ин бора дар поён
муфассалтар хох,ем гуфт. Таваччух,и хоси муаллифони достойно моро водор сохт, ки ба мавдудияти таърихии симои Худ худ назар афканем.
Худхуд мурга афсонавиест, ки дар таърихи адабиёт х,амчуи мурга муждарасон, паёмовар ва рох,бар муаррифй шудааст. Дар «Лугатнома»-и Дех,худо Худ худ чунин маънидод шудааст: «Х,ар MypFe, ки бонгу фарёд кунад. Паррандаест, дорой хутут ва алвони мухталиф. Мурга афсонавиест, ки дар дарбори Сулаймон мезист»... (3,162). Дар идома муаллиф муфассал дар бораи худ худ х,арф зада, бо иомх,ои пупак, бубу, бубуя, шонасарак, шонасар, мурга Сулаймон маъруф будани худхудро к,яйд мекунад.
Муаллифи «Фарх,аиги асотир ва ишороти достонй дар адабиёти форсй» Мух,аммад Ч,аъфари Ёх,ацй менависад: «Худхуд паррандаест ба ранги цах,ваи равшан, хушхату хол, бо тоде бар cap, ки дар цисаси исломй аз у ном бурда мешавад. Филмасал, як бор аз дониби Худованд маъмурият ёфт, тахтасаиги азимеро, ки Авч ибни А и як, мехост бар лашкари Myco бизанад, сурохкунад ва оих,оро аз марги хатмй надот дод». (4, 445)
Манбаи vi ух, и vie, ки дар бораи симои Худхуд маълумот медих,ад, Куръони карим мебошад (5). Дар сураи «Намл» аз ояти 20 ба баъд ба образи Худхуд ишора меравад, ки дар иртибот бо достонй х,азрати Сулаймон аст. 1<,иссяи мазкур мазмунан чунин аст: Х,азрати Сулаймон паррандагоне, ки хузур надоштанд, сабаби набудани оих,оро бииурсид ва чуй гоибии Х,удхудро фах,мид ва хабаре аз у наёфт, хашмгин шуд ва гуфт:
- Уро сахт азоб хох,ам дод. Лах,зае нагузашт ва Худ худ омад. Дар пурсуду Худх,уд ба Сулаймон бигуфт:
- Май чизеро медонам, ки ту надонй, ^ое расидаам, ки ту нарасидй ва чизеро дидам, ки ту иадидй. Сулаймон аз хашм ^авоб надод. Х,удх,уд гуфт:
- Аз сарзамиии Сабо барон ту хабаре овардам. Он до занеро ёфтам, ки подшох,и эшон бувад ва аз х,ар неъмате Худой таъоло уро дода бувад ва у сох,иби арши азим бувад ва инои хуршедро ситоиш мекарданд.
Мах,! бо ин хабари Худх,уд Сулаймон ба номи он малика Билцис нома навишт ва уро ба дини хеш хонд. Худх,уд он номаро назди Бил^ис бурд ва Билцис пас аз машварат бо ёрон х,адяи гарон бо пайюмх,«) фирнстод. Чун Бнл^ис м1щдори х,адян хешро дар
баробари сарвату шах,омати Сулаймон ночиз ёфт, имон овард ва ба х,амсари и у даромад.
Худхуд дар ин к,исса ба сифати пайкрасони байни Сулай-мону Ьилцис муаррифй мешавад ва хислатх,ои рохдониву огох,ии Худхуд дар ин rçucca намоёнтар ва бардастатар аст. Аттор низ мах,*! х,амин хусусияти Худхудро инкишоф дода, аз у х,одии комил месозад ва бо ин усул ба достойной Навой ва Ризой як андоза дастур медих,ад.
Дар адабиёти форсй образи Худхуд маъруфияти зиёд дошта, дар бештар маврид дар иртибот бо циссаи Сулаймон омадааст.
Масалан, Хоконй мегуяд:
Ин-т Билцисе, ки бар даргох,и у, Худ худ и динро тавалло дидаам.
Саной:
Беш аз ин бо ту гуфт натвонам, Ки на май худхуди Сулаймонам.
Х,офиз:
Сабо ба хушхабарй худхуди Сулаймон аст, Ки муждаи тараб аз гулшани Сабо овард.
Эй худхуди Сабо ба Сабо мефиристамат, Бингар, ки аз кучо ба ку^о мефиристамат.
Аз мисолх,ои болой бармеояд, ки образи Х,удх,уд дар адабиёти форсй-то^икй иеш аз Аттор низ мавдуд буда ва Аттор огох,она Х,удх,удро ба ма^оми рох,барии соликон интихоб кардааст. Аттор пас аз х,амду наът, вяк/ie ки сужети асосии достоиро бо тавсифи 13 тан мург огоз мекунад, васфи Худхудро дар аввал меоварад:
Марх,або, эй х,удх,уди х,одй шуда, Дар х,як,и1уП пайки х,ар водй шуда. Ай ба сарх,адди Сабо сайри ту хуш, Бо Сулаймон мантиц-ут-тайри ту хуш. Сох,нби сирри Сулаймон омадй, Аз тафохур тодвар з-он омадй. Девро дар банду зиндон боз дор, То Сулаймонро ту бошй роздор. Девро вакде ки дар зиндон кунй, Бо Сулаймон к,асдн шодурвон кунй. (1,259)
Навой Худх,удро х,амчун х,одии хирадпешаву огохдил тас-вир мекунад:
Худх,уд ул нури хираддин бах,раманд, Рох,барлиЕ афсаридин сарбаланд. Зотида иззу шараф меърожидин, Бошида зевар х,идоят тожидин. Жабраилосо аён юз роз анго, К,урб арши ав^ида парвоз анго. (6, 34) (Х,удх,уд оне ки аз нури хирад бах,раманд ва аз афсари рох,барй сарбаланд аст. Зоташ лоик,и иззу шараф ва дар сараш i о^и х,идоят зевар аст. У мисли Ч,абраил аз сад роз оюх, буда, дар ав^и арши rçyp6 парвоз дорад).
Дар достони Ризой х,ангоме ки мургон аз хоби гафлат бедор шуда, барои хайли худ подшох, мехох,аид, Худх,уд бо цувваи ботинй аз ин хох,иши мургон оюх, мешавад. Пас барои паем аз Симург додан миёии эшои дохил мешавад, иеш аз ба сухан ofo3 кардани у Ризой дар х,а^ми 14 байт тавсифи уро овардааст, ба мисли:
Турк ахдитак бошиида тожи фа^р, TonFOH охир давлати меърожи фа^р. Ах,л и талвинтак мулавван кнсвати, Лек етмиш аига тамкин давлати. Ки Сулаймондии Сабога номабар, Ки Сабодин х,а\[ анга берган хабар. Муршид эрди топти мустаршидни ул, Борчага иршод этиб курса i ди йул... ( 7, 47)
Чуй дар боло зикраш рафт, дар «Маит1щ-ут-тайр» тавсифи 13 MypF аз забоии шоир оварда шудааст. Дар достоин «Лисон-ут-тайр» дах, MypF мах, ! аз забони Худх,уд пас аз иишоиах,ои Симург далел оварда, мургонро ба чусгучуи Симург гашвиц иамудаии Худх,уд снтоиш карда мешаванд. Навой бо ин кораш макоми Худх,удр<) боз болотар мебардорад.
Чуй макоми муршид дартасаввуф басо болост, Худх,уд низ дар маснавих,о ^ойгох,и хоса дорад ва х,идоятгари диии Худоваид аст. Зеро мах,! ба туфайли Х,удх,уд иаррандагон аз мав^удияти Симург огох, мешаванд ва бо х,идояти у ба ^yciy^yn иодшох,и аслии худ мебароянд. Х,ар ку^ое, ки соликон хастагиву дармоидагиву мушкилй эх,сос мекунанд, аз ^ониби Х,удх,уд
— 34 - НОМАИ донишгох
р^х,баланду умедвор гардонида мешаванд. Мацоми Худх,уд беш аз х,ама дар вак/ги узр пеш овардани мургон ва цисмати саволу Чавоб барчастатар намудор мегардад. Х,амаи мушкилих,ои рох, ба туфайли доноиву обилии Худ худ паси cap мешавад. Баъзе паррандагон бо бах,онах,ои кучаке аз рох, баргаштан мехох,анд, Х,удх,уд бо панду х,икматх,ои ^олиб ва далелх,ои цотеъ ночиз будани узрх,ои мургоиро собит месозад. Масалан, дар достоин Аттор вякде ки булбул оппщи гул будани худро гуфта, аз чуегучуи Симург саркашй мекунад, дар чавоб Худ худ мег^яд, «Эй оне ки ба сурат боз мондй, беш аз ин дар иищи раъно маноз. Х,арчаид гул хеле зебост, вале х,успи у дар як х,афта завол мепазирад». Инщи чизе к-ои завол орад падид, Комилоиро з-он малол орад падид. (1, 266) Ё ки дар чавоби узри боз, ки худро бар султонй шоиста медонад, Х,удх,уд мегуяд:
Худх,удаи[ гуфт: «Эй гирифтори ма^оз, Аз сифат дуру ба сурат монда боз. Салтанатро нест чуз Симург кас, З-он ки бех,амто ба шох,й усту бас». (1, 275) Дар достоин Навой вацте ки кумрй бах,оиа мекунад, ки заъифу о^из х,астам ва ран^и рох,ро бардошта наметавонам, Худх,уд olotona ба у чавоб медих,ад, ки «Эй забуии рух,афтода, аз шавци дард дилатро оюх, кун. Х,азор сол х,ам, ки 6of маизили ту бошад, аз шоху барг туро чй х,осил? Ту бояд рох,и мацсади олиро пеш гирй».
Навой симои Х,удх,удро дар интих,ои достоиаш боз мукаммалтар месозад. Яъне, мургон бо ран^у машаедат ба маизили пих,ой расида, аз сухаих,ои човуши иззат бисёр иоумеду дилгир мегардаид ва бесамар будани тамоми зах,матх,ои кашидаашоиро фах,мида, дарег мегуянду сахт пушаймон мешаванд. Дар ин х,олат боз симои Худ худ иамоён мешавад ва бо суханх,ои пурх,икматаш мургоиро ташвик; мекунад, то он '(ос ки мургон дпгар бора ба марх,амати Офарпдгорашон умед мебанданд ва ба вусули бацо мерасанд. Эпизоди мазкур дар достони Аттор ба назар намерасад.
Худх,уд дар достоин Ризой низ олимаком аст, у муршидест, ки х,амаи рох,х,ои тасаввуфро тай намудааст, аз фарозу нишеби ин рох,и тулонй оюх, аст. Ч,ое у мегуяд:
Ким бу iif лким, ман цилибман тай они, Ортуцу у к су к сирин айтай они. Бир тарицеким манга маълум эрур, Ул тарной сир била мавсум эрур.
(7, 236)
(Ин рох,е, ки ман тайаш намудаам, сирри каму беши онро бигуям. Ин rapurçecг, ки бароям маълум аст ва он бо асрор мавсум аст).
Дар достойной Аттор ва Навой пас аз узр баён кардани охирин парранда Саъва сустиву дармондагии мургон зиёд эх,сос мешавад ва чараёни иттифок, кардан ва ба сафар баромадани мургон сусттар ба амал меояд. Дар достоин Ризой бошад, пас аз узри Саъва бо х,идояту сухаих,ои ибратомези Х,удх,уд тамоми мургон бо цат ьияти том рох,и сафар пеш мегираид. Инчуиии, дар масиавих,о х,аигоме ки мургон аз дидаии водин аввал сахт музтару пурвахд! мегарданд, Х,удх,уди Ризой чунон ваъзу иасих,ати Чолиб мекунад, ки аз таъсири сухаиони оташиии У мургон дар худ чуръати махсусе х,осил мекунанд ва х,атто ба хушнудй муъиди рох, мешаванд. Ин 40 Худхуд аз чониби гурух,и мургон тавсиф карда мешавад. Дар «Kjin тили» дар вацти баён кардани мох,ияти т$шах,о, яъне дах, гушяс, ки шоир бо худ доштаии х,ар як соликро зарур медонад, дар мургон эх,соси тарсу кам^уръатй зиёд мешавад. Зеро ин дях, тушаро ба таври комил дар худ доштан барон як нафар мушкил аст. Ин 40 Худхуд мургонро як намо ба сусщавлиашои маломат мекунад ва дар идомаи суханаш дар хусуси макоми муршиду рох,иамо дар рох,и Xarç, ки иуктаи бисёр мух,им аст, иброз медорад. У мушкилии ба таимой тай намудаии ин рох,ро таъкид сохта, мегуяд, ки агар мургон рох,намои хуб дошта бошанд, надоштани баъзе тушах,о имконпазнр аст. Зеро х,оди и рах,шинос метавоиад, эшонро бо та^рибаи худ ба маизили них,ой бнрасонад.
Йул бнлур х,амрах,га х,о^ат йук, озуц, Ким к,илур й^л билгувчи йулни ëpyrç. (7, 232)
(Агар х,а\ф°х, доиандаи рох, бошад, х,о^ат ба туша нест, зеро он рохдон рох,ро равшан хох,ад кард). Аз забони худи Худхуд оварда шудани ин шпора низ хеле чолиб аст. Чуноне ки Х,офиз низ мегуяд:
— 36 - НОМАИ донишгох
- Ъа май саччода рангин кун агар пири мугон г^яд, Ки солик бехабар набвад зи роху расми манзилх,о. Дар мавридх,ои мазкур симои Худхуд дар достоин «Куш тили» хеле фаъол ва бар^аста иадидор мешавад.
Аз гуфтах,ои болой бармеояд, ки симои Худхуд дар х,ар се маснавй бо вучуди х,амбастагих,ои зиёд доштан мувофици ¡явку са.ппуШ х,аряк муаллиф даршахсиятиуилова ванавоварих,оихос низ ба назар мерасад. Хулоса, Аттор ва пайравони удардостонх,ои худ ба симои Худхуд аз руи мав^удияти таърихиаш комилият бахшиданд ва аз он муршиди комил сохтаанд. Ин х,ол бо заминах,ои мав^удияти симои Худхуд комилан мувофикдг мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аттори Нишобурй. Мантщ-ут-тайр. Муцаддима, тасх,ех, ва таълщоти дуктур Шафеии Кадканй.- Тех,рон: Сухан, 1384
2. Аттор, Фаридуддин. Мантщ-ут-тайр /Тах,ияву тадвини матн бо муцаддима ва луготу тавзех,оти Алии Мух,аммадии Хуросонй/. -Душанбе: Э^од, 2006
3. Дех,худо. Лугатнома. Иборат аз 50 чилд. -Тех,рон: Сирус, 1334
4.Ёх,ак;й, Мух,аммад Ч,аъфар. Фарх,анги асотир ва ишороти достонй дар адабиёти форсй.- Тех,рон, 1369
5. К,уръони карим. / Тарчумаи Абдулх,амиди Оятй. Баргардонии Мирзо Комрон/. - Тех,рон: Интишороти Вазорати фарх,анг ва иршо-ди исломй, 1376
6. Навоий, Алишер. Лисону-т-тайр (Насрий баёни билан). - Тошкент: Адабиёт ва санъат нашр., 1991
7. Ризоий Пайвандий. К,уш тили.- Тошкент, 2009
Роль духовного руководителя (ходи) в поэмах Аттара, Навои и Ризаи
Ф. Каюмова
Ключевые слова: "Мантик-ут-тайр" Аттара, "Лисан-ут-тайр " Наест, "Куш тили " (Язык птиц) Ризаи, муршид и солик (наставник и адепт), удод
В суфизме чтобы ступить на духовную тропу, адет, называемый муридом, нуждается в руководителе (муршиде) который ведет его
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ >- 37 ~
через различные стоянки (маком) и указывает путь к цели. Статья посвящена сравнительному анализу роли духовного наставника в поэме персидско-таджикского поэта Аттара Мантик-ут-тайр " и в тюркоязычных ответах - Лисон-ут-тайре" Навои и Куш тили "Ризаи (XVII в.).
The Role of Spiritual Tutor (Khocli) in the Poems of Attar, Navoi
and Rizai
F.Kayumova
Key words: Attar's "Mantik-ut-Tayr", NaXi's "Lison-ul-Tayr", Rizai s "Kush Tili" (language of birds), murshid and solik (tutor and adherent), hoopoe In soufizm in order to pursue a spiritual path an adherent called murid needs a tutor (murshid) who leads him through different impediments of life (makom) and points the way helping the goal to be achieved, the article presents a comparative analysis of the spiritual tutor's role in the poem "Mantik-ut-Tayr " by Persian-Tajik poet Attar and the replies given in Turkic inNax'ois Lison-ut-Tayr" and Rizai s Kush Tili" (theXVIIc.).
