CC BY
7TEXNOLOGIYA
UDK. 621.362
TERMOELEKTRIK GENERATORLARNI ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIDA
QO'LLASH MASALALARI
Kasimaxunova Anarxan Mamasodikovna Farg'ona politexnika instituti, nmasudjon@gmail.com
Norbutaev Ma'sudjon Abdurasulovich Farg'ona politexnika instituti, nmasudjon@gmail.com
Annotatsiya. Ushbu maqolada elektr ta'minoti tizimini o'zgarmas tok manbai bilan ta'minlashga xizmat qiladigan kondensator batareyalarini o'zgarmas tok manbai bilan ta'minlash uchun termoelektrik generatorlardan foydalanish masalalari tadqiq qilingan.
Аннотация. В данной статье рассматриваются вопросы использования термоэлектрических генераторов для обеспечения источника постоянного тока конденсаторных батарей, служащих для обеспечения источника постоянного тока системы электроснабжения.
Abstract. This article examines the issues of using thermoelectric generators to provide a constant current source to capacitor banks that serve to provide a constant current source to the power supply system.
Kalit so'zlar: termoelektrik generator, termolement, Zeebek effekti, termoelektrik yurituvchi kuchlar, elektr toki, issiqlik manbai, Pelbte effekti, rele himoyasi, kondensator batareyasi, ZU-400, himoya vositalari, operativ tok manbai, foydali ish koeffitsienti.
Ключевые слова: термоэлектрический генератор, термоэлемент, эффект Зеебека, термоэлектрические движущие силы, электрический ток, источник тепла, эффект Пельте, релейная защита, конденсаторная батарея, ЗУ-400, устройства защиты, оперативный источник тока, коэффициент полезной работы.
Key words: thermoelectric generator, thermoelement, Zeebeck effect, thermoelectric driving forces, electric current, heat source, Pelte effect, relay protection, capacitor battery, ZU-400, protection devices, operational current source, useful work coefficient.
Kirish
Garchi termoelektrik generatorlar (TEG) dunyo miqyosida ma'lum bir darajada tadqiqotchi fiziklarning diqqat e'tibori markazida bo'lishsa-da, bizning mamlakatimizda hali keng quloch yoygani yo'q. Balki bunga sabab shu soha mutaxassislarining kamligidir. Termoelektrik energetikaning fan sohasida o'rin topishi, asosan, Sankt-Peterburglik olimlarning bu jarayonga bo'lgan katta qiziqishi bilan bog'liqdir. Hozirgi paytda TE, yetarlicha darajada, boshqa turdagi ayrim muqobil energiya manbalari bilan raqobatbardosh desa xato bo'lmaydi. Uning bir qancha ijobiy xususiyatlari, avtonom energiya manbai sifatida ishlatish fikrlariga tadqiqotchilarni jalb etgan. Hozirda fizika sohasining yarim o'tkazgichlar fizikasi ixtisosligi bo'yicha tadqiqot ishlarini olib borayotgan, yosh iqtidorli izlanuvchilar, o'zlarining diqqatini shu termoelektrik energetika sohasida olib borilayotgan ilmiy ishlarga qaratsa, foydadan holi bo'lmas edi. Xo'sh, madomiki biz TE xaqida tavsiya ishlarini olib borar ekanmiz, unda qisqacha ravishda TE xaqida ma'lumot berish juda muhimdir.
TEGlarni asosiy vazifasi issiqlik energiyasini elektr energiyasiga aylantirishdir [1^5]. Hozirgi paytda, bir marotaba ishlatilib bo'lingan issiqlik energiyasini salmoqli miqdori, tashlab yuborilayotgani sir emas. Albatta xorijiy olimlar ulardan foydalanish maqsadida, ma'lum bir ishlarni amalga oshirmoqdalar. Ammo O'zbekiston sharoitida, mavjud ishlab chiqarish
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
korxonalaridagi sovutish tizimi sifatida qo'llanilgan suv energiyalari, quyosh energiyasi yoki issiqlik elektr stantsiyalaridan chiqayotgan, sovub suvga aylangan bug'lar energiyasidan hali unumli foydalanilmaydi. Aynan shu energiyalarni elektrga aylantirishda TEG lar katta va hal qiluvchi rolb o'ynaydi. TEG bu - bir nechta termoelektrik batareyani (TB) ma'lum bir sodda sxema asosida yig'ilishidan hosil bo'ladi. TB ham xuddi shunday tarzda termolementlarni (TE) yig'ish orqali tayyorlanadi. TE ikkita yarim o'tkazgichli materialdan tayyorlangan, elektron va teshikli o'tkazuvchanlikka ega bo'lgan yarim shoxchalarni, kommutatsion plastinalar orqali tutashtirilib olinadi. Asosiy fizik jarayonlar aynan shu termoelementlar hajmida yuzberadi. Bu fizik jarayon Zeeebek effekti [6] deb atalib, uni mohiyati shundan iboratki, ikki xil jinsli materiallarni uchlarini biriktirib, shu biriktirilgan uchlarning birini qizdirib, ikkinchisini sovuq holda ushlab turilsa, termoelektrik yurituvchi kuchlar (a) hosil bo'ladi. Agar zanjirga yuklama ulansa, u holda zanjirda elektr toki (I) hosil bo'ladi. Bu konstruktsiyada, termoelementlarni tutashgan bir tomonini qizdirish uchun, har qanday issiqlik manbaidan foydalanish mumkin: alanga, quyosh nuri, ikkilamchi energiya turlari, radioaktiv moddalarning parchalanishi tufayli ajralib chiqayotgan issiqlik va hokazo. Hozirda, hatto inson organizmi issiqligidan foydalangan holda ham, termoelektrik batareyalar ishlab chiqarilmoqda [7]. Agar biz xorijiy davlatlarda TEGlardan imkon qadar keng miqyosda foydalanishga bo'lgan intilishlarni[8^10] nazardan chetda qoldirmasak, o'ylaymizki ma'lum darajada yutuqlarga erishishimiz, shu bilan bir qatorda, hozirda juda dolzarb bo'lgan energiya yetishmovchiligi va muqobil energiya manbalaridan foydalanish masalalarini amalga oshirishga kirishgan bo'lamiz. CHunki hozirda ham, fikrimizcha termobatareyalarni qo'llash darajasi o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqqani yo'q va undan foydalanish mumkin bo'lan sohalar ko'p. Qolaversa bu manbalarni o'zgarmas tok ishlab chiqara olishini, amalda esa o'zgarmas tok ishlab chiqarish iqtisodiy muammolar bilan bog'liqligini nazarda tutsak, bu sohaga ko'proq kirishish juda ham muhimdir.
Masalaning qo'yilishi
TEGlarni ishlab chiqarishga tadbiq etishdan avval bir qancha mavjud bo'lgan muammo va talablarni o'rganib chiqish zarur [11^13]. Masalan, birinchidan, TEGlar qanday imkoniyatlarga ega, ularni quvvati qaysi iste'molchi turini qanoatlantira oladi, hajm va gabarit tavsiflari talablarga javob beradimi, qaysi korxonalar o'zining "issiqlik manbai" ga ega, ularni yasash va tayyorlash texnologiyalari, kadrlar masalasi, texnologik jihozlarning mavjudligi va hokazo bo'lsa, ikkinchidan, mavjud texnologiyalar ichida samarador texnologiya sifatida qaysi metodni olish mumkin, materiallar bormi, qanday foydali ish koeffitsientiga (f.i.k.) ega bo'lgan TEG yarata olish mumkin, texnik-iqtisodiy masalalari kabilardir.
Mavjud horijiy [14-17] va ayrim, kam sonli bo'lsa-da, mamlakatimizdagi ilmiy nashrlarga ko'ra, ular texnika va texnologiyani ko'p sohalarida qo'llanilib, o'zlarini ma'lum bir darajada oqlaganini ko'rish mumkin. Ayniqsa, Pelte effektiga asoslangan [18] termoelektrik sovutgichlar ham juda qulay va xaridorgir bo'lib, ularni o'rni meditsinada beqiyos o'rin tutgan [19]. Bir necha yillar avval ishlab chiqilgan dastlabki modelbdagi sovutgichlar ham buning isbotidir [2]. Lekin, ta'kidlab o'tish joizki, ekspluatatsiya uchun imkon qadar ekologik nuqtai-nazaridan toza va inson hayoti uchun xavfli bo'lmagan konstruktiv yechimlar zarur. SHuning uchun hozirgi paytda radioiztop issiqlik energiyasi manbalaridan foydalanish ko'p ham tavsiya etilavermaydi[2]. Boisi, avariya holati yuz berganida, atrof-muhit radioaktiv moddalar bilan zaharlanishi tufayli halokatli ta'siri kuzatiladi.
TEGlarni barq urib avj ola olmaganligining yana bir muhim sababi - uning f.i.k.ining pastligidir. Hozirgi paytdagi mavjud TEGlar, ishchi haroratlarini qiymatlariga qarab, qaysi toifaga kirishiga mos ravishda 5-6% (quyi haroratlarda ishlovchi termoelektrik energiya o'zgartirgichlar) toki 12-15% gacha (yuqori haroratli materiallarda) bo'lishi mumkin. Ularni bu ko'rsatkichlarini ko'tarish ustida ham izlanishlar ketmoqda. TEglarni yaratish va ishlab
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
chiqarishga keng tadbiq etilishida yaxshi termoelektrik xususiyatga ega bo'lgan materiallardan foydalanish katta ahamiyatga molik. Yarim o'tkazgichli materiallarni elektrofizik xususiyatlarini yaxshilash ularni texnologiyasini takomillashtirish, tarkibiga kiritmalar kiritish, yangi moddalar olish bilan bevosita bog'liq [20].
Yuqoridagi muammolarni bar tarafga qo'yib turib, asosiy maqsad bo'lgan TEGlarni ishlab chiqarishda qo'llash masalasiga qaytadigan bo'lsak, u holda hozirgi paytda shu narsa ma'lumki, TEGlar avtonom energiya manbai hamda ixcham sovutish elementlari sifatida (Pelbte elementi) aholi ichida, mashinasozlikda, meditsinada, fazo apparatlarida, suzish kemalarida keng qo'llanilmoqda [21^23]. Lekin ishlab chiqarishda yana bir soha borki, bu sohani talablarini bajarmay turib, elektr energiyasini uzluksizligini ta'minlab bo'lmaydi. Bu soha rele himoyasi va avtomatika (RH va A) sohasidir [24]. RH va A sohasi elektr ta'minoti tizimida tinimsiz ravishda ro'y berishi mumkin bo'lgan avariya holatlarini oldini oladi, zarar yetishidan va eng muhimi -inson hayoti xavf ostida qolishidan saqlaydi. Bu himoya tizimining bir qismi, o'zgarmas tok manbai ishlab chiqarib beradigan operativ zanjirlar orqali, oziqlantiriladi. Ularga qo'yilgan asosiy talablarga uzluksiz ishlash, ishonchlilik, tezkorlik, sezgirlik va tanlovchanlik kiradi.
Tadqiqot ob'ekti
Tadqiqot ob'ekti sifatida elektr ta'minoti tizimini o'zgarmas tok manbai bilan ta'minlashga xizmat qiladigan kondensator batareyalarini olamiz. Aynan shu maqsadda akkumulyator batareyalarini ham olishimiz mumkin. CHunki ular tinimsiz ravishda o'zgaruvchan tok tarmog'iga ulangan holda zaryadlanib turadi va tarmoqda avriya hodisasi ro'y bergudek bo'lsa, rele himoyasi elementlariga kerakli ozuqani beradi. Quyidagi 1-rasmda an'anaviy usulda konsdensator batareyasining tarmoqqa ulanishi va undan elektr energiyasini olgan holda maksimal tok himoyasi (MTH)ning ishlash printsipi ko'rsatilgan. Ushbu sxemadagi MTH tomonidan himoya qilinayotgan liniyada qisqa tutashuv (QT) yuz berganida, uni qizib, erib ketib uzilishidan saqlash uchun ishlaydigan himoyaning o'chirgichi, kondensator batareyasi S da zaxiralanib saqlanayotgan energiya hisobiga, amalga oshiriladi. Sxema ikkita tok relesi va vaqt relelaridan tashkil topib, odatiy ulanishlar asosida bajarilgan. Kondensator S zaryadlangan holatdadir. Uni zaryadlash zaryadlovchi qurilma ZU-400 orqali amalga oshiriladi. Zaryadlash qurilmasi, o'z navbatida, o'lchovchi kuchlanish transformatori yoki xususiy ehtiyoj transformatori orqali oziqlantiriladi. QT yuz berganida ishga tushirish relesi ulanib, vaqt relesi cho'lg'amining zanjirini ulaydi. Vaqt relesi sabr vaqtini o'tkazgach kondensator S ni o'chirish g'altagi (KO)ni oziqlantirib, zatyad toki tufayli tarmoqdan uzib qo'yiladi.
1-rasm. Zaryadlangan kondensatordan oziqlantirilayotgan maksimal tok himoyasining
sxemasi.
Keyingi 2-rasmda zaryadlovchi qurilma UZ-400 ning sxemasi keltirilgan bo'lib, u kuchaytiruvchi transformator TN,to'g'rilagich V va ikkita yordamchi relelar:qutblangan rele RP hamda minimal kuchlanish relesi RN lardan tashkil topgan.
Kuchlanish transformatori orqali kelayotgan kuchlanish 2-8 bo'g'inlarga uzatiladi.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
Uni qiymati 400V gacha orttiriladi va RN relening ajraluvchi kontaktlariorqali chiqish bo'g'inlari 5-7 ga uzatiladi. Bu bo'g'inga kondensator S ulangan. Kuchlanishni 400Vgacha ko'tarilishi kondensatorni sig'imini kamaytirishni imkonini beradi, chunki kondensator tomonidan to'plangan energiya kuchlanishni kvadratiga proportsionaldir:
W = U2C/2.
To'g'rilagich V kondensatorni zaryadlash uchun kerak, negaki kondensatorni o'zgaruvchan tok bilan mo''tadil qiymatigacha zaryadlashni imkoniyati yo'q. RP rele 5-7 chiqish bo'g'inlaridagi kuchlanishni bor, yoki yo'qligini nazorat qilish uchun ham ishlatiladi. Kondensator yoki to'g'rilagich buzilib qolishi tufayli kuchlanish yo'qolib qolgan taqdirda, yoki oziqlantiruvchi liniya kuchlanishi to'xtasa RP reledagi tok yo'qoladi va u ishga tushadi. Si kondensator to'g'rilangan tokani lippilab o'zgarishini silliqlashga xizmat qiladi. RN relesi zaryadlovchi qurilmaning kirishida kuchlanishni nazorat qiladi va kuchlanish yo'qolib qolgan taqdirda kondensatorni zaryadlash qurilmasidan uzib qo'yadi. SHu jarayon bilan oziqlantiruvchi manba qarshiligi orqali kondensatorni razryadlanishini ogohlantiradi. UZ-400 qurilmasi sig'imi 500 mkF gacha bo'lgan kondensatorlarni zaryadlashga mo'ljallangan. Qurilmaning PS-10 namunasidagi yuritmasini ishga tushirish uchun 75 mkF li kondensator kifoyadir.
PH
2-rasm. UZ-400 zaryadlash qurilmasining sxemasi.
Tadqiqot ob'ektining yana bir tashkil etuvchisi bu uch qorishmali vismut surma selen tellurididan (Bi2Te3-Bi2Sb3 -p-tipli teshikli o'tkazuvchanlikka ega bo'lgan va Bi2Te3-Bi2Sb3-n tipli elektron o'tkazuvchanlikka ega bo'lgan yarim o'tkazgichli termoelektrik materiallardan) tayyorlangan batareyadir.
Eksperimentlar o'tkazish va natijalar tahlili Tadqiqotning mohiyati, yuqorida bayon etilgan qurilma vazifasini termoelektrik generatorlarga almashtirish va uni ekspluatatsion tavsiflari bo'yicha xulosalar qilishdan iborat. Albatta taklif etilayotgan innovatsion variantda, o'zgarmas tok manbai vazifasini bajarish uchun xizmat qilayotgan qurilma, barcha uni tashkil etuvchilari bilan olinib tashlab, shu o'zgarmas tok TB dan olinishi rejalashtirildi. Rele himoyasi va avtomatikasi fanidan ma'lum, masofalarga uzatilayotgan elektr toklarini o'tkazuvchi sim va kabellar bir necha turdagi himoya vositalari yordamida foydalaniladi va bu himoya vositalari o'zlarining funktsional vazifalarini bajarish uchun operativ tok manbalaridan foydalanadi. O'zgaruvchan tok operativ tok manbalariga to'xtalmaymiz. Agar himoya turlarini ko'radigan bo'lsak, masalan mavjud maksimal tok himoyasi, tok otsechkasi, differentsial himoyalar, masofaviy himoyalar yoki boshqa turlari ham bevosita operativ tok manbalari bilan bog'liq. SHuning uchun ularni turlarini inobatga olish shart emas. Bu yerda manba tanlashdagi asosiy mezon - shu rele himoyasi vositalarini mukammal ishlashliklari uchun kerakli bo'lgan energiya miqdorini o'z vaqtida yetkazib bera olishdir. Ushbu mushohadadan kelib chiqqan holda, an'anaviy usulda kondensator batareyasiga yetkazib beriladigan zaryad miqdorini, kondensatorni quvvatidan kelib chiqqan holda tanlaymiz. Masalan, maksimal tok himoyasi (MTH) uchun 50 kVar quvvatga ega bo'lgan kondensator batareyasi
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
zaryadlanishi termobatareya tomonidan amalga oshirishini eksperimental usulda tekshirildi. Buning uchun har bir elektron va teshikli o'tkazuvchanlikka ega bo'lgan shoxchalarning geometrik uzunliklari 4x4x4 mm3 ni tashkil etgan termoelementlardan yasalgan termoelektrik energiya o'zgartirgich qabul qilindi. SHoxchalarning bunday kubsimon o'lchamlari matematik modellashtirish yo'li bilan bajarilgan nazariy hisoblashlardan kelib chiqib tanlab olindi. CHunki shu o'lcham, batareyadan oqayotgan ishchi tok bilan optimal tok o'rtasidagi tafovutlarni minimal miqdorda ta'minlanishi aniqlandi. Ishchi tok qiymati esa, kondensator batareyasining quvvati asosida aniqlandi. Termobatareyaning nominal qiymatdagi, kondensator batareyasi kirishlaridagi kuchlanish va tokni ta'minlash, termoelement juftlarni bir nechtasini paralell va bir nechtasini ketma-ket ulashlar orqali (Om qonuniga binoan!) amalga oshirildi. Eng muhim masala- TB uchun issiqlik manbai sifatida kimyoviy korxona ichida texnologik jarayonni amalga oshirilishidagi rezervuarlarni sovutish tizimi uchun foydalanilayotgan novsimon konstruktsiyalarining tashqi devor qismlari tanlanib, termobatareya bu novga issiqlikni yaxshi o'tkazuvchi, elektr tokini o'tkazmaydigan KTP-4 namunasidagi pastadan foydalanilib biriktirildi. Termobatareyani vazni bilan bog'liq muammo (ya'ni, TB og'irligini ko'tara olmay, tushib ketish masalasi) uni tagiga taxtadan maxsus tayyorlangan taglik bilan ko'tarib qo'yish orqali hal qilindi. Nov temirdan tayyorlangan bo'lib, uni termobatareya ulangan tomoni ochiq qoldirilgan bo'lsa-da, shu TB ulangan joygacha bo'lgan masofa (taxminan 1^1,5 m) issiqlikni izolyatsiya qiluvchi tarkibida shisha kukuni bo'lgan paxta (steklovata) bilan o'raldi. Bu holat, shu masofa ichida ham issiqlik yo'qotilishini kamayishini imkonini berdi. TB ulangan joydan keyingi qismi bizni tajribada uncha ahamiyatga molik bo'lmaganligi uchun ochiq qoldirildi. TB ni kondensatorga va issiqlik manbaiga ulanish sxemasi 3-rasmda keltirilgan.
3-rasm. TBlarni kondensator batareyasiga ulanish sxemasi. 1, 4-mos holda, TElarning issiq va sovuq uchlaridagi kommutatsion plastinalar (Fe va Ni), 3-r - va n-tipli termoelementning yarim shoxchalari (Bi2Te3 -BiSb3 Bi2Te3 -Bi2Se3), 5-TB ni ko'tarib turish uchun taxta tirkamalar, 6-KB turgan yer sathi
Tajriba jarayonida termoelektrik batareya hajmidan oqayotgan tok hamda chiqishlaridagi kuchlanish miqdori elektr o'lchash asboblari yordamida nazorat qilib borish bilan birga, avtomatik tarzda o'zi yozuvchi asbob orqali yozib, diagrammasi chizib borildi. Suv oqimining tezligi o'zgarmas va texnologik jarayonning davomiyligi uzluksiz bo'lganligi uchun, suv haroratining farqi tajrib o'tkazilgan uch kun davomida -±1.0^1,4% dan ortiq o'zgarmadi. To'liq zaryadlash vaqti davomiyligi 45 minutni, rele himoyasi bir marta ishga tushganidan so'ng qoldiq zaryadni to'ldirish vaqti esa 3 minutni tashkil etdi. Bu ishonchlilik talablarini qanoatlantiradi.
SHu o'rinda aytib o'tish kerakki, sxemada kondensator to'liq zaryadlanib bo'lgach, uni avtomatik tarzda termobatareyadan uzish masalasi ham ko'zda tutilgan. Bunday "tanaffus" paytida termobatareyadan chiqayotgan elektr quvvatni boshqa iste'molchilarga ham ulab foydalanish mumkin. Bu o'sha korxonaning ichida mavjud bo'lgan o'zgarmas tok iste'molchilarining ehtiyojiga bog'liq. Ammo bu iste'molchilar katta quvvatli bo'lsa, u holda
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
TEG ni konstruktiv jihati javob bermasligi mumkin. SHuning uchun undan kichik va o'rtacha quvvatli iste'molchilar uchun foydalanish mumkin xolos. Quyidagi grafiklarda TB ni sovuq uchlaridagi haroratni o'zgarishi undan ajralib chiqayotgan quvvat miqdoriga, hamda shunga mos ravishda generatorning foydali ish koeffitsientiga ta'sir ko'rsatishi beltirilgan (4-rasm).
4-rasm.Termobatareyaning f.i.k.ini uni sovuq uchlaridagi haroratni o'zgarishiga bog'liqligini ko'rsatuvchi grafik. 1,1-Ts=+20S; 2,2 -Ts=-20 S; 3,3 -Ts=-60 S; Punktir chiziqlarda modellashtirish orqali nazariy hisoblashlar qiymati, uzluksiz chiziqlarda esa
tajriba natijalari keltirilgan.
SHu o'rinda TB ni sovuq uchlarini sovutish masalasi qanday hal etildi degan savol tug'ilishi mumkin. Eksperimentlar azot ishlab chiqarish birlashmasi tsexlarida qo'llashni nazarda tutgan holda va u yerda azot masalasi bilan bog'liq bo'lgan muammolar bo'lmasligini nazarda tutib, TEning sovuq uchlarini suyuq azot bilan sovutish maqsadga muvofiq hisoblandi. SHuning uchun tajribalar davomida TE larni sovuq uchlari tomoni bilan sovutgich moslamasiga payvandlab turib, unga suyuq azot bug'lari haydaldi. Bug'larni haydash uchun Dbyuar termosi ichiga quyilgan suyuq azot ichiga maxsus yasalgan qizdirish elementi joylashtirildi va undan sekin astalik bilan tok o'tkazildi. Tokni miqdorini kattalashtirish, undagi bug'lanish jarayonini tezlashishiga va sovuq uchlardagi haroratni ko'proq olib keta olganligi uchun, chuqur sovushiga olib keldi. Rasmdan ko'rinib turibdiki, sovuq uchlardagi harorat qanchalik kichik bo'lsa shunchalik f.i.k. yuqori bo'ladi. Bu xodisani albatta, Zeebek effekti hodisasi bilan tushuntirish mumkin, ya'ni issiq va sovuq uchlardagi haroratlar farqi qancha katta bo'lsa, e.yu.k miqdori, va shunga mos ravishda TB chiqishlaridagi quvvat hajmi ortib boradi [25].
Xulosa
Tajribalarni ko'rsatishicha, xaqiqatdan ham qanday sharoitda termoelektrik generatorlardan foydalanilganida, agar uni parazit haroratlar ta'siridan va tokni keraksiz tomonga oqib ketishidan asragan holda ekspluatatsiya qilinsa, u o'zini elektr xususiyatlarini o'zgartirmagan holda faoliyat ko'rsatishi mumkin ekan. Kimeviy zavod yoki ishlab chiqarishlardan tashqari sharoitlarda ham qo'llash mumkin. Masalan, issiqlik elektr stantsiyalarida foydalanilib bo'lingan bug'lar harorati juda yuqori bo'lganligi sababli, TE ning shoxchalari bo'ylab ancha katta bo'lgan haroratlar farqini saqlash mumkin. Bu esa, uni sovuq uchlarini qo'shimcha sovutish tizimisiz ham yaxshi ish rejimlarini olish imkoniyatlarini beradi. Termoelektrik bataeyalarni mexanik mustahkamligi ham bir muncha yuqori. Undan yanada samarali foydalanish uchun yarim o'tkazgich materiallarni yanada elektrofizik xususiyatlarini yaxshilash ustida ishlash kerak. Qolaversa, fikrimizcha, termoelektrik materiallarga atrof muhitda mavjud bo'lgan kimeviy moddalrni ta'sirini o'rganish va buni ustida tadqiqotlar olib borish ham foydadan holi emas. CHunki atmosferada mavjud bo'lgan gazlar, changlar tarkibida kimeviy moddalar ham mavjud bo'lib, bizni mamlakatimiz yoki yurtimiz mintaqasida yoz mavsumida o'rin tutadigan jazirama issiq havo, ularni kimyoviy birikishlariga va parametrlariga ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA ADABIYOTLAR
1. Иоффе А.Ф. Полупроводниковые термоэлементы. Изд. АН СССР, М. —Л . , 1956,стр. 103.
2. Иорданишвили Е.К. Термоэлектрические источники питания. Изд-во "Советское радио". 1968г.
3. Охотин А.С., Пушкарский А.С., Термоэлектрические генераторы. Изд-во: «Энергоатомиздат». 1998г.
4. Х.Ф.Ченг, С.Х.Лю, Й.Й.Йан. К.Ванг. Обзор исследований термоэлектриков-последние разработки и возможности для применения в устойчивых и возобновляемых источниках энергии. Renew Sustain Energy Rev, 32(2014), cnh/486-503/.
5. Булат Л.П., Иорданишвили Е.К., Пустовалов А.А., Федоров М.И. Термоэлектричество в России: история и современное состояние. Термоэлектричество №4, 2009г. Стр. 7-25.
6. Seebeck, T. J. (1825). "Magnetische Polarisation der Metalle und Erze durch Temperatur-Differenz (Magnetic polarization of metals and minerals by temperature differences)". Abhandlungen der Königlichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin (Treatises of the Royal Academy of Sciences in Berlin). pp. 265-373.
7. Чанг, Эмили (17 июня 2014 г.). «Девушка из Британской Колумбии изобретает налобный фонарь, работающий от тепла тела» . Новости Си-Би-Си.
8. Лю, Липэн (2014). «Возможность создания крупных электростанций на основе термоэлектрических эффектов». Новый журнал физики. 16 (12): 123019. Бибкод: 2014NJPh...16l3019L. дои: 10.1088/1367-2630/16/12/123019.
9. "Thermoelectric Generator Market Analysis - 2030 | By Material, Application". Allied Market Research. Retrieved 2022-11-11.
10. "Thermoelectric Generators Market Worth 547.7 Million USD by 2020". www.prnewswire.com (Press release). Retrieved 2015-10-28.
11. Jump up to:a b Kim, Sang (2015). "Dense dislocation arrays embedded in grain boundaries for high-performance bulk thermoelectrics" (PDF). Science. 348 (6230): 109-114. Bibcode:2015Sci...348..109K. doi:10.1126/science.aaa4166. PMID 25838382. S2CID 31412977.
12. Chen, Meng (2015-04-29). "The Deep Sea Water and Heat Energy of Thermoelectric Generation Study". ECS Meeting Abstracts. The Electrochemical Society. MA2015-01 (3): 706. doi:10.1149/MA2015-01/3/706. Retrieved 11 March 2019.
13. Tang, Shuang; Dresselhaus, Mildred (2014). "Building the Principle of Thermoelectric ZT Enhancement". arXiv:1406.1842 [cond-mat.mtrl-sci].
14. Liu, Weishu (2017). "New trends, strategies and opportunities in thermoelectric materials: A perspective". Materials Today Physics. 1: 50-60. doi:10.1016/j.mtphys.2017.06.001.
15. Biswas, Kanishka; He, Jiaqing; Blum, Ivan D.; Wu, Chun-I; Hogan, Timothy P.; Seidman, David N.; Dravid, Vinayak P.; Kanatzidis, Mercouri G. (2012). "High-performance bulk thermoelectrics with all-scale hierarchical architectures".Nature.489(7416):414^418. Bibcode:2012 Natur.489..414B. doi:10.1038/nature11439. PMID 22996556. S2CID 4394616.
16. Kraemer, Daniel; Poudel, Bed; Feng, Hsien-Ping; Caylor, J. Christopher; Yu, Bo; Yan, Xiao; Ma, Yi; Wang, Xiaowei; Wang, Dezhi; Muto, Andrew; McEnaney, Kenneth; Chiesa, Matteo; Ren, Zhifeng; Chen, Gang (July 2011). "High-performance flat-panel solar thermoelectric generators with high thermal concentration". Nature Materials. 10 (7): 532-538. Bibcode:2011NatMa..10..532K. doi:10.1038/nmat3013. PMID 21532584.
17. Jaziri, Nesrine; Boughamoura, Ayda; Müller, Jens; Mezghani, Brahim; Tounsi,
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
Fares; Ismail, Mohammed (2020-12-01). "A comprehensive review of Thermoelectric Generators: Technologies and common applications". Energy Reports. SI:Energy Storage -driving towards a clean energy future. 6: 264-287. doi:10.1016/j.egyr.2019.12.011. S2CID 212902804.
18. Peltier (1834). "Nouvelles expériences sur la caloricité des courants électrique (New experiments on the heat effects of electric currents)". Annales de Chimie et de Physique. 56: 371-386.
19. Kumar, Palanisamy Mohan; Jagadeesh Babu, Veluru; Subramanian, Arjun; Bandla, Aishwarya; Thakor, Nitish; Ramakrishna, Seeram; Wei, He (June 2019). "The Design of a Thermoelectric Generator and Its Medical Applications". Designs. 3 (2): 22. doi:10.3390/designs3020022.
20. Cojocaru-Mirédin, Oana. "Thermoelectric Materials Design by controlling the microstructure and composition". Max-Planck Institut. Retrieved 8 November 2016.
21. Fernández-Yáñez, P.; Armas, O.; Kiwan, R.; Stefanopoulou, A.; Boehman, A.L. (2018). "A thermoelectric generator in exhaust systems of spark-ignition and compression-ignition engines. A comparison with an electric turbo-generator". Applied Energy. 229: 80-87. doi:10.1016/j.apenergy.2018.07.107. S2CID 116417579.
22. John, Fairbanks (2014). "Automotive Thermoelectric Generators and HVAC" (PDF). Department of Energy. Retrieved 11 March 2019.
23. "Advanced Thermoelectric Technology: Powering Spacecraft and Instruments to Explore the Solar System". NASA. Retrieved 11 March 2019.
24. А.М.Касимахунова, И.Сиддиков. Электр таъминоти тизимининг реле х,имояси ва автоматикаси. 2021й. "Алокачи", Тошкент ш. 496 бет.
25. Х.О.Олимов, А.М.Касимахунова. Термоэлектрик энергия узгартиргичлар. Укув кулланма. Типография Фер ПИ. 1994й. 212 бет.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
