CC BY
10ЛИТЕРАТУРА
1. Орысша-цазацша свздж. - Алматы, Дайк-пресс, 2005. -1146 б.
2. Новый словарь иностранных слов. - Москва, АСТ, Минск ХАРВЕСТ, 2005. -1151 с.
REFERENCES
1. Oryssha-^aza^sha sezdik. - Almaty, Dajk-press, 2005. - 1146 b.
2. Novyj slovar' inostrannyh slov. - Moskva, AST, Minsk HARVEST, 2005. -1151 s
ЭОЖ (УДК) - 81'33:340.113
ТЕРМИНД1К ЦОРДЫ ЖЕТ1ЛД1РУДЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1 Жумагул Мухтарцызы Турарова
Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшi гылыми цызмеmкерi, Нур-Султан цаласы, Казахстан Республикасы; е-mail: zhumat_08@mail.ru
Элия Назаргаликызы Кадирова
Казахстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшi гылыми цызметкерi, Нур-Султан цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: aliya.kadirova@mail.ru
TYÜm свздер: термин угымы; терминжасам; терминология мен терминдер мэселесь
Аннотация. Мацала «термин» угымын жэне терминдердi цолдануды жетiлдiру мэсе-лелерт талцылауга арналган. Авторлар терминжасам жэне оны цолдануга цатысты ца-зац тiлшi галымдарыныц тэжiрибесiн айта келе, А. Байтурсынулыныц ецбектерi туралы цысцаша баяндайды.
Сондай-ац, цазац терминологиясыныц цазiргi кезецге дейiнгi цалыптасцан тэжiрибесi мен цолданыстагы терминдердi жетiлдiрудiц сабацтастыгын атап втедi.
Зацнамада цолданылатын mерминдердi жетiлдiру мэселеЫ зацнама ЖYйесiнде эрбiр салага тэн твл жэне негiзгi угымдарды iрiктеу, сондай-ац жаца угымдарды ЖYйелеу, жалпыга ортац нусцасын пайдалануды цамтамасыз ету арцылы цолданыстагы терминдер ЖYйесiн цалыптастырумен байланысты екендтн баяндайды.
Атап айтцанда, авторлар оларды терминологиялыц свздiктердi цолдануды Yйлесmiру-мен, зац жобаларын эзiрлеу жэне зац жобаларыныц лингвистикалыц сараптамасын ЖYргiзу кезтде цажеттi ттдж нормаларды сацтау талаптарын, mерминдердi бiрiздендiру тэст-дерт цамтитын эд^темеш эзiрлеумен жэне осы шараларды мемлекеттж органдар мен уй-ымдардыц бiрлескен жэне келшлген кYШ-жiгерiмен юке асыруды Yйлестiрумен байланысты-рады.
Терминдердi жеmiлдiрудiц шаралары реттде терминологиялыц жумыстардыц теори-ялыц жэне практикалыц негiздерiн (реттеу, ЖYйелеу, бiрiздендiру, стандарттау) гылыми тургыда аныцтауды атап вте отырып, авторлар сараланган салалыц терминологиялыц свзджтердщ mерминдердi нацтылауда, угымдарды турацтандыруда эд^темелж цурал бола-тындыгын кврсеmедi.
ННЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКОГО ФОНДА
Турарова Жумакуль Мухтаровна
Ведущий научный сотрудник сектора научной лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: zhumat 08@mail.ru
Мемлекептик mmdezi зац шыгармашылыгы пракпшкасынан \: :::;::::::::
Кадирова Алия Назаргалиевна
Старший научный сотрудник сектора научной лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: aliya.kadirova@mail.ru
Ключевые слова: понятие термина; терминообразование; терминология и проблемы терминов.
Аннотация. Статья посвящена обсуждению вопросов совершенствования понятия «термин» и применения терминов. Рассказывая о практике казахских ученых-языковедов, авторы кратко излагают о трудах А. Байтурсынулы, касающихся терминообразования и применения. В статье также подчеркивается преемственность сформированного казахского терминологического опыта до настоящего времени и совершенствования действующих терминов.
Излагают, что вопросы совершенствования терминологии действующего законодательства связаны с формированием в системе законодательства часто используемых терминов путем отбора оригинальных и основных понятий, присущих отрасли, а также систематизации новых понятий, обеспечения всеобщей последовательности.
В частности, авторы связывают их с координацией применения терминологических словарей, разработкой методики, включающей требования соблюдения языковых норм, необходимых для использования при разработке законопроектов и проведения лингвистической экспертизы законопроектов, способов унификации терминов, и с реализацией данных мер совместными и согласованными усилиями государственных органов и организаций.
Отмечая научное определение теоретических и практических основ терминологической работы (регулирование, систематизация, унификация, стандартизация) в качестве мер по совершенствованию терминов, авторы указывают, что дифференцированные отраслевые терминологические словари являются методическими пособиями в уточнении терминов, стабилизации понятий.
SOME ISSUES OF IMPROVEMENT OF THE TERMINOLOGICAL FUND
Turarova Zhumakul Mukhtarovna
Leading Researcher of the Scientific linguistic expertise sector of NLA projects and international treaties of the Linguistic center of the Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan; Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: zhumat_08@mail.ru
Kadirova Aliya Nazargalievna
Senior Researcher of the Scientific linguistic expertise sector of NLA projects and international treaties of the Linguistic center of the Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan; Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: aliya.kadirova@mail.ru
Keywords: term concept; term formation; questions of terminology and terms.
Abstract. The article is devoted to the improvement of the concept "term" and the use of it. Taking into account the practice of Kazakh linguists, the authors briefly describe the works of A. Baitursynuly concerning the term formation and use of it. The article also emphasizes the importance of the experience of Kazakh terminology in the improvement of existing terms.
Generalizing the concept of «term» with motivated theoretical conclusions, the authors associate the role of terms in the development of science and technology in modern society with its specificity, certainty, general acceptance, consistent application of concepts.
It is stated that the issues of improving the terminology of the current legislation are associated with the formation in the laws of the system of frequently used terms by selecting the original and basic concepts inherent in the industry, as well as the systematization of new concepts, ensuring all consistency.
In particular, the authors associate them with the coordination of the use of terminological dictionaries, the development of a methodology that includes the requirements of compliance with language norms necessary for use in the development of bills and linguistic expertise of bills, methods of unification of terms, and the implementation of these measures by joint and concerted efforts of state bodies and organizations.
Noting the scientific definition of the theoretical andpracticalfoundations of terminological work (regulation, systematization, unification, standardization) as measures in order to improve the terms that indicates differentiated terminological dictionaries are methodological materials.
«Казакстан - 2030» багдарламасында ^лт-тык терминдк корды байыту женшде мшдет-тердщ айкындалгандыгы белгш [1].
Казак терминологиялык жYЙесiн калып-тастыру, салалык терминдердi ретке келтiру мэселелерi мамандардыц YHeMi назарында болган мэселелер екенi белгш.
Терминдердi калыптастыруга б^лайша айрыкша мэн берiлуi кепшшктщ кабылдауы-на тYсiнiктi жэне колдануына кажетт гылыми ^гымдардыц казак тiлiндегi магынасын дэл айкындаудан туындайтыны мэлiм.
вткен тарихымызды зерделесек терми-нологияны калыптастырудыц гылыми-прак-тикалык негiздерi 1920 жылдардан бастау алгандыгын керемiз. Алгаш рет 1924 жылы Орынбор каласында еткен казакстандык мэ-дениет жэне гылым кайраткерлершщ I съезш-де терминдердi колдану мэселелерi кетерiлiп, кейiннен 1926 жылы Баку каласында еткен терминологтардыц БYкiлодактык I съезшде де тYркi тшдершщ терминологиясы мэселе-лерi каралган.
Казак тш бшмшщ негiзiн калаушы лингвист, галым А. Байт^рсын^лыныц «Тiл к¥ра-лы» ецбегшщ лингвистикалык терминдерд1 калыптастырудагы мацызын атауга болады. А. Байт^рсын^лы ез ецбектершде термин-жасамныц лексика-морфологиялык тэсiлi жеке сездердi мэнiстiк-морфемдiк жагынан тYрлендiру, ал морфологиялык-синтаксистiк тэсiлмен сездердi бiрiктiрудiц тэсiлдерiн казак тшнщ ерекшелiгiне карай шебер колдану-мен [2] катар, терминологиялык ж^мыстарды жYргiзуге, баскаруга, ретке келтiруге, бiрiз-дендiруге бастамашылык жасаган [3].
Терминдердi калыптастыру, оларды казак тiлi зацдылыктарына икемдеу, жYЙелеу женiндегi пiкiрлер сонымен катар К. Басымо-втыц, Т. Шонановтыц, Х. Досм^хамедовтщ, Н. Терек^ловтыц, К. Кемецгеровтщ, М. Оуе-зовтщ, К. Ж^бановтыц, Н. Сауранбаевтыц, М. Балакаевтыц, в. Айтбаевтыц жэне езге де га-лымдардыц да ецбектершде [4] керiнiс тапты.
Кецестк кезецде шектеулi дамып, ал еге-мендк алган кезецде жацаруга тYCкен тер-миндер мэселесi бYгiнгi кYнi кажетт жэне са-раланган негiздердi накты айкындауга багыт алып отырганын атап ету кажет.
Б^л - когамдык катынастардыц, ендiрiс жэне гылымныц дамуымен, жаца ^гымдар-дыц Yздiксiз аныкталуымен, оларды корыту-мен, кабылдаумен байланысты туындайтын терминдер мэселесшщ езектiлiгiн керсетедь
Осыган катысты бiркатар теориялык ере-желердi атап керсетуге болады. Мэселен,
Г.О. Винокур «терминдердi ерекше функ-циясы бар сездер», «Термин мен карапайым сездердi ажырату осы гылым жэне оган тэн ^гымдар жYЙесiне тэн ерекшелiгiмен аныкта-лады» десе, А.А. Реформатский «Терминология бэршен б^рын гылымныц ^гымдар жYЙ-е^мен тыгыз байланысты» деп, ^гымдардыц ездерi де езгеруге ^шырап, ез мэншщ ерiсiн кецейтедi [5] деп керсетедь Ал академик I. Кецесбаев пен профессор Т. Жан^заков та термин ^гымыныц «шек», «шекара» де-ген сездерден пайда болганын айта келш: «Гылым мен техниканыц, керкеменер мен когам емiрiнiц алуан тYрлi саласына байланысты колданылатын, тиянакты, т^жырымды ^гымды бiлдiретiн сездер мен сез ^ркестер^ атау сез», - деген т^жырым жасаган [6].
Сонымен, алаш зиялылары т^жырымдаган кагидалар мен тэжiрибелерден бастап казiр-гi кезецге дешн терминдердi колдану туралы пiкiрлердiц когам дамуындагы тiлдiц жэне колданылатын терминдердщ езектi мэселе болганын керемiз.
Б^л ретте Казакстан Республикасыныц бiрiншi Президент Н. Назарбаевтыц 2018 жылгы 10 кацтардагы Казакстан халкына арнаган «Тертiншi енеркэсiптiк революция жагдайындагы дамудыц жаца мYмкiндiктерi» атты Жолдауында аталган: «Егер бiз казак тiлi г^мырлы болсын десек, оны женсiз термино-логиямен киындатпай, казiргi заманга лай-ыктауымыз кажет, казак тiлiн халыкаралык децгейге жакындатуымыз керек...» [7] деген тапсырма тiл жанашырларыныц т^жырым, ^станымдарымен Yйлеседi.
Казiргi кезде б^л мiндеттердi орындаудыц бастамасы ретiнде Казакстанда 2020-2024 жылдарга арналган мемлекеттiк тiл багдарла-масын кабылдау жоспарлануда. Багдарлама-ныц мшдеттерк
латинографиялык алфавит негiзiнде казак тшн ортологиялык кодификациялау;
жаца элiпби непзшде казак тiлiнiц салалык терминожYЙесiн жетiлдiру, бiрiздендiру жэне кодификациялау;
латын элiпбиi негiзiнде ономастикалык кецiстiктi реттеу жэне стандарттау; «Казак тшнщ ^лттык корпусы» мегажобасын iске асыру;
бiлiм беру саласында казак тiлiнiц колда-нылуын кецейту жэне оны пайдалану мэдени-етiн арттыру;
мемлекеттiк жэне мемлекеттш емес сектор ^йымдарында казак тшн мецгеру децгей-iн арттыру болып табылады.
Багдарламаны iске асыру аясында когам-
Мемлекепгпик ттдегг зац шыгармашылыгы пракпшкасынан
дык жэне элеуметтiк гылымдар бойынша 20 салалык терминологиялык сeздiктi 2023 жылы, техника гылымдары бойынша 15 салалык терминологиялык сeздiктi, жаратылыста-ну гылымына арналган 15 томды 2024-2025 жылы эзiрлеу жоспарланып [8] отыр.
БYгiнгi кYнi казак тшнщ реттелген терминологиялык коры - 243000 термин. Онын 40,8 процент (8571 термин) - тел терминдер, 59,2 процент! (12429) юрме жэне аралас терминдер [9].
Терминдердi нактылауга, угымдарды турактандыруга, дурыс колдануга, бiрiзден-дiруге бастайтын кадам ретшде Терминологиялык комиссияныц терминдердi беютумен байланысты жумысыныц жандана бастаган-дыгын, онымен бiрге терминдердi жетш-дiру мэселесiнде Ахмет Байтурсынулы ка-лаган терминжасам кагидаттарын негiзге алуга, эаресе халыкаралык терминдердi казак тшнщ ерекшелiктерiне сай кабылдауга умтылысты атауга болады [10].
Осы орайда колданыстагы зацнамадагы терминдердi, эсiресе салалык зацдардагы тэн тел жэне негiзгi тYсiнiктердi жинактау мен талдаудыц, олардыц тшдш нормага жэне зац стилi талаптарына сэйкестiлiкке келтiру, жYЙелеу, реттеу, бiрiздендiру мен стандарттау бойынша Yйлестiру жумыстарыныц зацнама-ны жетiлдiрумен коса терминологиялык корды жетiлдiру Yшiн де мацызы зор.
^азiргi когамныц дамуы, ондагы гылым мен техникадагы езгерютер зацнамага кукыктык озык Yлгiлерiн кабылдаумен катар, тYрлi угымдар мен терминдердщ колданыска енуiне ыкпал етуде. Мэселен, ^азакстан Ре-спубликасыныц Азаматтык процеспк ко-дексiнде колданылган терминдердi атап ету-ге болады. Мысалы 8-баптыц 5-тармагында «иск» (заявление) - «талап кою (арыз)» деген термин к¥кыктык угымныц, процестiк ку-жаттыц мазмунын камтитын арызды толык ашпайды. «Талап кою» дегендi «предъявление иска» деп аударсак эрекет угымын иеле-недi. Сонымен бул термин «^р гана угымды камтуы кажет» деген терминге койылатын талапка сэйкес келмейдь Осы Кодексте «судебное заседание» - «сот отырысы» деп кол-данылса, кейбiр зацдарда «сот мэжша» деп колданылады. Терминологиялык комисси-ямен «судебное заседание» деген термин-нiц «сот отырысы», «сот мэжшю» деген ем нускасы да бектлген.
Сондыктан зацдарды эзiрлеу, жетiлдiру жумыстары барысында зацдардагы угымдык мэнше сэйкеспейтiн, кукыктык колданыста бiрiздi тYсiнудi киындататын терминдерд1 азайту жолдарын, оныц iшiнде Терминологиялык комиссияда каралатын терминдердiн бекiтiлген кезде эртYрлi нускада алынбауын терминком мYшелерi мукият карауы кажет.
Аталган Багдарлама мiндеттерiмен нор-мативтiк кукыктык актiлер жэне халыкара-лык шарт жобаларыныц зац техникасы мен тiлдiк нормага сай эзiрленуiн багалау макса-тында жYргiзiлетiн гылыми лингвистикалык сараптама мiндеттерi де сабактас. Сараптама шегшде каралатын мэселелер зац мэтЫндегт терминдер мен угымдардыц, сездер мен сез тркестершщ магыналык шегiн нактылауга жэне колданылу сапасын жетiлдiруге багыт-талатын iзденiстi, талдау мен багалауды, нор-мативтiк кукыктык актiлер мен халыкаралык шарт жобаларыныц сапасын арттыруды кез-дейдi.
^огам дамуыныц кукыктык куралы зацна-маны жетiлдiру - Yздiксiз процесс. БYгiнгi кYнi колданыстагы зацнамадагы, нормативтш кукыктык актiлер жобаларындагы термин-дердiц колданылу сапасын жетiлдiруге ыкпал ететiн шараларды жYзеге асыру алга койылады:
1) зац жобаларын эзiрлеу жэне олардыц лингвистикалык сараптамасын жYргiзу кезш-де тiлдiк нормаларды сактау талаптарын камтитын эдiстеменi эзiрлеу. Онда терми-нологиялык жумыстардыц теориялык жэне практикалык негiздерi (реттеу, жYЙелеу, бiрiз-дендiру, стандарттау) аныкталуы кажет;
2) Нормативтiк кукыктык актшерге жYр-гiзiлетiн кукыктык мониторинг шегшде тер-миндiк, сезжасамдык жэне езге де тшдш норманы бузатын олкылыктарды аныктауга, оларды тYзетуге багытталган усынымдарды эзiрлеу кажет;
3) терминологиялык сeздiктердi сарапта-мадан eткiзу аркылы колданыска ортак, бiрiз-дендiрiлген, бекiтiлген терминдердi камтитын сeздiктердiц пайдаланылуын Yйлестiру кажет.
Алайда, бул мемлекеттiц колдауымен мемлекетпк органдар мен уйымдардыц бiр-лескен жэне келiсiлген iс-шараларын жYргiзу-мен жYзеге асырылуы мYмкiн.
Осы орайда «Зацнама жэне кукыктык акпарат институты» республикалык мем-лекеттiк казыналык кэсшорны зацнаманы жетiлдiруге арналган iргелi жэне гылы-ми-колданбалы зерттеулер шегiнде нормативтш кукыктык актiлер жобаларыныц гылыми лингвистикалык сараптамасын жYргiзуде практикалык мацызга ие сeздiктердi эзiрле-гендшн атауга болады.
Тэж1рибеде Yлкен сураныска ие болып отырган осындай ецбектщ бiрi - «Зацнама жэне кукыктык акпарат институты» республикалык мемлекетпк казыналык кэсiпорны Лингвистика орталыгыныц жетекшi гылыми кызметкерi М. Айымбетовтыц курасты-руымен жэне жалпы редакторлыгымен 2011 жылы бiрiншi нускасы эзiрленген жэне 2016 жылы кайта толыктырылып, ецделген нускасы болып табылатын Зацнама терминдерiнiн казакша-орысша, орысша-казакша сездш.
«Зацнама жэне кукыктык акпарат институты» республикалык мемлекеттiк казыналык кэсшорны 2020 жылы осы Сездктщ латын элшбшндеп н^скасын басып шыгаруды жоспарлап отыр.
Аталган сездiк Лингвистика орталыгы ма-мандарыныц ноpмативтiк кукыктык актiлеp жэне халыкаралык шарттар жобаларыныц гылыми лингвистикалык сараптамасын жYp-гiзуде кYнделiктi пайдаланатын куралы болып отыр. Сездктщ осылай колданыс табуыныц себебi зацнамада колданылатын терминдерд1 жинактауды жYЙелi тYpде тэжipибемен ^шта-стырып, терминдердщ баламаларын саралап
жYЙелеумен, кеп жылдар бойы бектлген тер-миндердi жинактаумен байланысты.
Зацнаманы жетiлдiрудщ тiлдiк мэселе-лершде, эЫресе терминдер магынасы мен колданысын аныктауга багыт-багдар беретiн осындай сездктердщ болуы мацызды. Сон-дай-ак тiлдiк нормаларды сактау бойынша эдютемелк кдаалдардыц да болуы аса кажет.
Дорыта айтканда, нормативтiк кукыктык актiлер жобаларын эзiрлеуде терминдер жYЙ-есiн, к^рамы мен кдоылымыныц сапалык дец-гейiн жетiлдiрудiц кез-келген тэсш зацнама мен кдоык колданудыц тиiмдiлiгiн арттыру-дыц шарасы болары анык.
ЛИТЕРАТУРА
1. Назарбаев Н.Э. «Болашацца багдар: рухани жацгыру», мацала. http //www.akorda.kz//. https:// www.zakon.kz//
2. 0мiрзац Айтбайулы. Казац тт бтмтщ терминологиясы мэселелерi. - Алматы: «Абзал-Ай» баспасы, 2013. - 400 б.
3. Курманбайулы Ш. Терминтану. Оцу цуралы. - Алматы, 2006.-160 б.
4. Балацаев М., Сыздыцова Р., Жанпешсов Е. Казац эдеби тшнщ тарихы. - Алматы: Мектеп, 1968. - 239 б.
5. Реформатский А. А. Мысли о терминологии // Современные проблемы русской терминологии. - М.: Наука, 1986. - С. 163-198.
6. Кецесбаев I., Жанузацов Т. Тт бiлiмi терминдершц орысша-цазацша сездт. - Алматы, 1966.
7. Назарбаев Н.Э. «Тeртiншi енеркэсттжреволюция жагдайындагы дамудыц жаца мумктдж-терi», Казацстан Республикасы Президентшц 2018 жылгы 10 цацтардагы Жолдауы. http // www. akorda.kz//
8. Ерден Кажыбек. Терминологиялыц жумыстардыц тiлдi дамытудагы рeлi // https://readtiger. com/tilalemi.kz/, 22.4.2019ж. - 4 бет.
9. «Рухани жацгыру: цазiргi цазац терминологиясы» гылыми-практикалыц конференция мате-риалдары /жауаптыред.: Г. Кубаш, С. Итегулова, Нур-Султан, 2019. - 65 бет.
10. Салауат Кэрiм. Термuндi циындатпайыц //http:// tilalemi.kz/, 15.10.2018ж. - 4 бет.
REFERENCES
1. N. A. Nazarbaev. «Bolashaqqa bagdar: ryhani jangyry», maqala. http //www.akorda.kz/.
2. Omirzaq Aitbaiuly. Qazaq til biliminin terminologiasy mäseleleri. - Almaty: «Abzal-Ai» baspasy, 2013 zh. - 400 bet.
3. Sh. Qurmanbaiuly. Termintany. Oqy quraly. - Almaty, 2006. -160 b
4. M. Balaqaev, R. Syzdyqova, E. Janpeiisov. Qazaq ädebi tilinin tarihy. - Almaty: Mektep, 1968. - 239 b
5. Reformatski A.A. Mysli o terminologii // Sovremennye problemy rysskoi terminologii. M.: Nayka, 1986. - . S. 163-198 bet.
6. i. Kenesbaev, T Januzaqov. Til bilimi terminderinin oryssha-qazaqsha sozdigi. - Almaty, 1966.
7. Nazarbaev N.A. «Tortinshi onerkäsiptik revolüsia jagdaiyndagy damydyn jana mümkindikteri», Qazaqstan Respyblikasy Prezidentinin 2018 jylgy 10 qantardagy Joldayy. http // www.akorda.kz //
8. Erden Qajybek. Terminologialyq jumystardyn tildi damytydagy roli //https://readtiger.com/tilalemi.kz/, 22.4.2019j. - 4 bet.
9. «Ryhani jangyry: qazirgi qazaq terminologiasy» gylymi-praKtikalyq konferensia materialdary / jayapty red.: G.Qubash, S.Itegulova, Nur-Sultan, 2019. - 65 bet.
10. Salayat Kärim. Termindi qiyndatpaiyq //http://tilalemi.kz/, 15.10.2018 j. - 4 bet.
