CC BY
5UO'K: 550.8:553.9:622.271
d 10.5281/zenodo. 13740336
TEPAQO'TON KALIY TUZLARI KONINING GIDROGEOLOGIK
STRUKTURASINI O'RGANISH
Nomdorov Rustam Uralovich
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti "Konchilik ishi" kafedrasi, t.f.f.d. (PhD) dotsenti, Qarshi, O 'zbekiston E-mail: rustamnomdorov@mail. ru ORCIDID: 0009-0000-6987-8995
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti "Geodeziya, kadastr va yerdan foydalanish" kafedrasi, p.f.f.d (PhD) dotsenti, Qarshi, O'zbekiston E-mail: zukhurov86@mail. ru
Zuxurov Yigitali Tog'ayevich
Anotatsiya. Ushbu maqolada Tepaqo'ton kaliy tuzlari konining gidrogeologik strukturasi o'rganilgan. Kon hududining gidrogeologik xususiyatlari, yer osti suvlarining tarqalishi va ularning kon qazib olish jarayonlariga ta'siri tahlil qilingan. Tadqiqotda konning geologik tuzilishi va gidrogeologik sharoitlari o 'rtasidagi o 'zaro bog 'liqlikni o 'rganishga alohida e'tibor qaratilgan. Shuningdek, yer osti suvlarining oqim yo'nalishlari va ularning miqdoriy tavsifi keltirilgan. Maqolada kaliy tuzlarini qazib olish jarayonlarida yer osti suvlarining salbiy ta 'sirini kamaytirish bo 'yicha tavsiyalar berilgan va konning ekologik barqarorligini ta 'minlash uchun zarur chora-tadbirlar muhokama qilingan. Ushbu tadqiqot Tepaqo'ton konining samarali ishlashi va yer osti suvlarining nazorati bo 'yicha ilmiy va amaliy asos yaratishga qaratilgan.
Kalit so'zlar: gidrogeologik sharoit, geologik holati, strukturav va tektonika, angidrit yadrosida gil, qum va kichik ohaktosh, galit tuzlari.
Аннотация. В данной статье изучена гидрогеологическая структура месторождения калийных солей Тепакотон. Проведен анализ гидрогеологических характеристик территории месторождения, распространения подземных вод и их влияния на процессы добычи полезных ископаемых. Особое внимание уделено исследованию взаимосвязи между геологическим строением и гидрогеологическими условиями месторождения. Описаны направления потоков подземных вод и их количественная характеристика. В статье представлены рекомендации по снижению негативного воздействия подземных вод на процессы добычи калийных
ИЗУЧЕНИЕ ГИДРОГЕОЛОГИЧЕСКОГО СТРОЕНИЯ ТЮБЕГАТАНСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ КАЛИЙНЫХ СОЛЕЙ
Номдоров Рустам Уралович
Зухуров Иигитали Тогаевич
Каршинский инженерно-экономический институт, кафедра «Горное дело», к.т.н. (PhD) доцент, Карши, Узбекистан
Каршинский инженерно-экономический институт, Кафедра геодезии, кадастра и землепользования доцент (PhD), Карши, Узбекистан
тлей и обсуждены .меры (для обеспечения экологической устойчивости месторождения.
Данное исследование направлено на создание научной и практической базы для эффективной работы месторождения Тепакотон и контроля подземных вод. Ключевые слова: гидрогеологические условия, геологическое состояние, строение и тектоника, глины, пески и мелкие известняки, соли галита в ангидритном ядре.
STUDY OF THE HYDROGEOLOGICAL STRUCTURE OF THE TEPAKOTUN
POTASSIUM SALT DEPOSIT
Nomdorov Rustam Uralovich Zuhurov Yigitali Togaevich
Karshi Engineering-Economics Institute, Department of Geodesy, Karshi Engineering-Economics Institute, Department of Mining, ,TTA n r-^
Cadastre and Land Use Associate Professor (PhD), Karshi,
PhD, Associate Professor, Karshi, Uzbekistan
Uzbekistan
Abstract. This article studies the hydrogeological structure of the Tepaqoton potash deposit. The hydrogeological characteristics of the deposit area, the distribution of groundwater, and their impact on mining processes are analyzed. Special attention is given to the study of the relationship between the geological structure and hydrogeological conditions of the deposit. Groundwater flow directions and their quantitative characteristics are described. The article provides recommendations for reducing the negative impact of groundwater on potash mining processes and discusses measures to ensure the ecological sustainability of the deposit.
This research aims to create a scientific and practical foundation for the efficient operation of the Tepaqoton deposit and groundwater management. Keywords: hydrogeological conditions, geological condition, structure and tectonics, clays, sands and small limestones, halite salts in the anhydrite core.
Kirish. Tepaqo'ton Kaliy tuzlari koni O'zbekiston Respublikasi (Qashqadaryo viloyati) va Turkmaniston Respublikasi (Charjoy viloyati) chegarasida joylashgan bo'lib, chegara daryo bilan bo'linadi. Sho'rdaryo ikki qismga bo'ladi.
Konning janubi-g'arbdan shimoli-sharqgacha bo'lgan uzunligi 24 km (shu jumladan O'zbekiston Respublikasida 14 km), Lalimkan antiklinal hududida (Turkmaniston Respublikasi) eni 7 km. O'zbekiston Respublikasi hududidagi konning kengligi 1,5 dan 3,0 km gacha yetadi. Zaxiralarni hisoblashning umumiy rejasida uning maydoni 69,6 km2 bo'lib, shundan 31,4 km2 O'zbekiston Respublikasi hudu-
dida (shundan 30,7 km2 barcha toifadagi tasdiqlangan zahiralar sxemasida) [1].
Morfologik jihatdan kon hududi janubi-sharqda joylashgan Gaurdak-Tepaqo'ton tepaliklari guruhidan iborat tog'li hududdir. Mintaqaning eng baland cho'qqisi Gaurdak tog'idir (1443 m). Konning O'zbekiston qismi doirasida relyefning maksimal absol-yut balandligi 1100 m, minimali 830 m (Sho'rdaryoning suv chekkasi konning o'r-ganilgan qismining shimoli-g'arbiy chega-rasi yaqinida).
Strukturaviy va tektonik jihatdan Tepaqo'ton koni hududi Janubi-G'arbiy Hisor megantikliniyasida joylashgan. Me-gantiklinal shimoliy-sharqiy zarbaning o'z-
KON-METALLURGIYA VA ISHLAB CHIQARISH SANOATI www.srt-iournal.uz
ГОРНОДОБЫВАЮЩАЯ МЕТАЛЛУРГИЯ И ОБРАБАТЫВАЮЩАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ -
MINING METALLURGY AND MANUFACTURING INDUSTRY 45
garuvchan antiklinal va sinklinal zona-laridan iborat. Megantiklinalning o'rta qismida bir qancha mustaqil braxifoldlardan tashkil topgan Gaurdak-Tepaqo'ton antiklinal zonasi joylashgan [2].
Ulardan ikkitasi (Tepaqo'ton va Lalimkan) kaliy tuzlarining Tepaqo'ton koni bilan bog'liq. Kon maydonining tektonik strukturasini shakllantirish Alp burma-lanishining asosiy bosqichida yakunlandi. Eng muhim tog' qurilish harakatlari davri Pliotsen va Antropogenga to'g'ri keladi va hozirgi kungacha davom etmoqda.
Tepaqo'ton antiklinal - katta braxiyan-tiklinal burma bo'lib, tik janubi-sharqiy (50° gacha) va shimoliy-g'arbiy (15—20°) qanot-lari bor. Burma shimoliy-sharqiy zarbaga ega, 30 km masofaga cho'zilgan, kengligi 12-15 km ga yetadi va ko'rib chiqilayotgan hudud chegarasidan tashqariga shimoliy-sharqiy yo'nalishda ketadi. Strukturada mezo-kaynozoy cho'kindilarining butun majmuasi burmalanishda ishtirok etadi. Antiklinalning markaziy qismi yemirilib, uning o'zagida yuqori Yura davri tog' jins-lari to'g'ridan-to'g'ri yer yuzasiga yoki antropogen shakllanishlar ostida chiqadi. Maydonning markaziy qismidan shimoli-sharqda, Tepaqo'ton antiklinalining shimoli-g'arbiy qanoti ikkinchi tartibli kichik gum-bazsimon tuzilma bilan murakkablashgan bo'lib, uning o'zagida Gaurdak formatsiyasi cho'kindilari yuzasiga chiqadi. Gumbazning diametri 3,0-3,5 km.
Adabiyot tahlil va metodlar. Gidrogeologik tuzilishining murakkabligi-dan kelib chiqib, O'zbekiston Respublikasi hududida joylashgan konning "qatlam-lin-zasimon, tuzlarning qalinligi va sifati bo'yicha nisbatan mos keladigan" deb tasnif-lanadi.
Kon hududida yura, bo'r va to'rtlamchi
davr yotqiziqlari rivojlangan. Gaurdak qat-lami O'rta Osiyoning tuzli tuzilmasi tar-kibiga kiradi. Litologik tarkibiga ko'ra qatlam cho'kindilari ikki qismga bo'linadi: pastki (angidrit va o'tish subformatsiyalari, kimmerij bosqichiga tegishli) va yuqori (titon bosqichiga tegishli tuzli yoki galit subformatsiyalari).
Angidrit subformatsiyasining kesimi ko'k-oq va kulrang rangdagi monolit marmarga o'xshash nozik tanali angidritlar bilan ifodalanadi. Subformatsiya kesimining yuqori qismida turli qalinlikdagi (10-60 m) tosh tuzining linzalari joylashgan. Tosh tuzi qo'pol kristalli, zieh, oq, kulrang, zangori tusli, kamdan-kam uchraydigan qo'shim-chalar va kulrang angidrit qatlamlari bilan joylashgan. Kondagi angidritli qatlam qalinligi 250-300 m [3].
O'tish subsuiteti 0,5-14,0 m gacha bo'lgan angidrit va tosh tuzi qatlamlarining oraliq qatlamlaridan iborat. Angidrit nozik kristalli, zich, bitumli ohaktoshning ipsimon tomirlari bilan yondoshgan. Tosh tuzi oq, kulrang, qo'pol va o'rta kristalli, bitumli va o'tish qatlamining qalinligi 50-100 m.
Titon bosqichi stratigrafik jihatdan Gaurdak qatlamining yuqori qismini (alit subformatsiyasi) va Karabil qatlamlarining quyi subformatsiyasini birlashtiradi.
Konning markaziy qismida galit subformatsiyasining konlari ochiq emas, balki konning butun maydoni bo'ylab quduqlar orqali ochiladi. Galit subformatsiyasi quyi (kaliyli bo'lmagan) va yuqori (kaliyli) a'zo-larga bo'linadi.
Ustki gorizont angidrit va karbonatli gil qo'shimchalari va tomirlari bo'lgan pushti rangli dag'al kristall tosh tuzidan tashkil topgan. Bu gorizontning qalinligi 150-200 m. Ustki (kaliyli) a'zosi pushti va to'q pushti rangli tosh tuzining qatlamlari va linzalari
bilan almashinishi bilan ifodalanadi. Sil-vinit, karbonat-gil tosh tuzi va angidrit mavjud.
Kaliy tuzlari mavjudligiga qarab, kaliy-li element oltita gorizontga bo'linadi: quyi kaliyli, birinchi oraliq galit, o'rta kaliyli, ikkinchi oraliq galit, yuqori kaliyli va man-tiya-galit. Galit (tuz saqlovchi) subfor-matsiyasining umumiy qalinligi 350-400 m
[4].
Kaliyli gorizont ostida tolali tomirlar yoki mayda qo'shimchalar ko'rinishidagi karnallit qo'shimchalari bo'lgan karbonat-gilli tosh tuzi qatlami yotadi. Ushbu qat-lamning qalinligi 0,3 dan 5,1 m gacha. Qatlam pastki (kaliyli bo'lmagan) element-ning tomida yotadi, bu pastki (kaliysiz) va yuqori (kaliy) o'rtasida shartli chegara bo'lib xizmat qiladi.
Quyi kaliyli gorizont uchta samarali qatlamdan iborat:
Quyi (Nijniy) I, Quyi II, Quyi III va ularni ajratib turadigan ikki qatlamli tosh tuzi.
Qalinligi 0,5 dan 3,0 m gacha bo'lgan angidrit-galit jinsi qatlami.Tog' jinsi galit va sezilarli miqdorda (38% gacha) linzalar va qo'shimchalar ko'rinishidagi angidritdan iborat.
Qalinligi 0,8-10,6 m bo'lgan Quyi II (sanoat) qatlam yupqa tomirli to'q pushti va to'q sariq-qizil silvinitdan, kamdan-kam karnallit, angidrit va karbonatli loydan iborat.
Tosh tuzi qatlami, uning pastki qismida silvit qo'shimchalari mavjud.
Qalinligi 1,0 dan 10,2 m gacha bo'lgan Quyi III qatlam silvitli tosh tuzi bilan ifodalanadi. KCl miqdori - 1,5 dan 8,7% gacha.
Konning sanoat gorizonti (Quyi II qatlam) 51 ta quduq bilan kesib o'tgan
bo'lib, ularáan 32 tasi O'zbekiston Respublikasi hududida joylashgan konning Ыг qismida bwg'ulangan. Qidimv taimog'i notekis, quduqlar orasidagi masofa 250 dan 2000 m gacha, konning ushbu qismidagi o'rtacha qidimv zichligi taxminan 1,1 quduq/km2 ni tashkil qiladi.
Tepaqo 'ton kaliyli tuzlari koning 1-2-qatlam yotqiziqlari
Konning asosiy minerallari silvinit rudalari (silvinit)dir. Silvinit asosan galit (NaCl) va silvitdan (KCl) iborat. Silvinit rudalarining uchinchi komponenti suvda erimaydigan qoldiqdir.
Karbon davrining metamorfik jinslari — slanetslaridan tuzilgan. Lyossimon yotqiziqlar tub jinslar ustida qalin qatlam hosil qilgan. Lyossimon yotqiziqlar - mayda (0,05 — 0,001 mm) changsimon hamda loyqa zaiTalaráan tuzilgan bo'sh cho'kindi tog' jinslari. Ba'zan ta^ibida turii kat-talikdagi mineral bo'laklaT (qum, shag'al toshlaг) bo'ladi. Paydo bo'lishiga qaгab, asosan, prolyuvial, allyuvial, delyuvial, flyuviglyasial, elyuvial tiptoga bo'linadi. Bu jinslaг O'zbekistonning tog', tog' oldi tekislik hududlarida uchraydi. Elyuvial, lyossimon jins^ tub tog' jinslari (granit, granodiorit, gil, qumtosh, ohaktosh va boshqalar) ning nurashi va nurash material-
larining o'z joyida qolib, qayta-qayta nu-rashi natijasida shakllanadi. Qalinligi 0,102 m bo'ladi. Lyossimon jinslar tog' yuqori mintaqalarida uchraydi.
Natijalar va muhokama. Hududning gidrotexnik tarmog'i kam rivojlangan va asosan vaqtinchalik oqimlar bilan ifoda-lanadi. Viloyatning asosiy suv arteriyasi daryo hisoblanadi. Foydali qazilma bo'ylab O'zbekiston qismining janubiy chegara qismidan Sho'rdaryo o'tgan. Daryoning manbai qor va buloqlar, kuchli yomg'ir mu-him ahamiyatga ega. Suv iste'moli doimiy emas: qishda va bahorda - 0,1 dan 1,4 m3/s gacha, yozda - 0,04 dan 0,07 m3/s gacha.
Daryoning muayyan davrlarida Sho'rdaryo butunlay quriydi. Rasmiy ravishda bu daryo, daryo havzasiga kiradi. Amudaryo esa tog' oldi tekisligidagi to'rtlamchi davr cho'kindilari orasida yo'qolganligi sababli doimiy suv oqimlariga etib bormaydi.
Vodiy tubi to'rtlamchi davr cho'kindi-laridan tashkil topgan (asosan, allyuviy va prolyuviy), vodiyning uzunligi 20 km ga yaqin, eni 0,2 dan 1,0 km gacha. Vodiy tubi biroz tepalikli hududdir. Vodiyning shimoli-g'arbiy ramkasi ko'pincha qoyali qoyalar va tik qirlar bilan ifodalangan, sharqiy ramka esa bir qator tepaliklar va kichik tepaliklar bilan ifodalanadi. Oxirgi ikkita suvli qatlam qalin tuzli qatlamlar ostida joylashgan bo'lib, konning kon-geologik sharoitlariga ta'sir qilmaydi. Kalloviya-Oksfordiy suvli qatlam majmuasining eng diqqatga sazovor obyekti daryoning o'ng qirg'og'ida joylashgan Xo'jaypaqning ko'tarilgan bulo-g'idir. Sho'rdaryo Tepaqo'tan (yoki Xo'jaypak) qishlog'ining janubi-sharqiy chekkasi yaqinida. Bu butun dala may-donidagi eng kuchli buloq (minimal oqim tezligi 31 l / s). Suvi iliq (200C), o'ta sho'r (minerallanishi - 64,7 g/l, shu jumladan
NaCl - 52,11 g/l) vodorod sulfid hidli.
Sulfatli karst Tepaqo'ton antiklina-lining asosiy qismidagi to'rtlamchi davr yotqiziqlari ostidagi Gaurdak qatlamining angidritli subformatsiyasining tog' jins-larining chiqishlarida uchraydi. Konturning janubi-sharqida tuz ustuni bor uzunligi 100150 m gacha bo'lgan karst chuqurliklari va karst jarlari mavjud. Bu yerda kaliy tuzlari uchun qidiruv quduqlarini burg'ilashda (75 va №76 quduqlar) angidritlarda karst bo'shliqlari uchragan bo'lib, ularni to'ldirish uchun 140 t sement, 495 m3 ballast va 57 tonna boshqa materiallar ishlatilgan, ammo bu burg'ulash suyuqligining so'rilishini to'xtatishga olib kelmadi. Ushbu subfor-matsiya jinslarining yorilishi va karstatsiyasi kuchaygan intervallar mahalliy eroziya ba-zasidan yuqorida qayd etilgan, lekin ba'zan katta chuqurliklarda (200-300 m gacha) kuzatiladi. Bunday tadqiqotlar kaliy tuzlari konlarining samarali qazib olinishini ta'min-lash, kon qazish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xavflarni oldindan aniqlash va suv oqimi kabi xavfli jarayonlarni oldini olish maqsadida amalga oshiriladi. Ushbu maqola quyidagi muhim yo'nalishlarga e'ti-bor qaratadi:
1. Kaliy tuzlari qatlamlarining tuzilishi - tuz qatlamlari geologik qatlamlar bilan o'zaro aloqada bo'ladi, shuning uchun ularning joylashuvi va kimyoviy tarkibini o'rganish ke-rak.
2. Gidrogeologik struktura - yer osti suvlarining harakati, ularning man-balari va minerallanish darajasi muhim ahamiyatga ega, chunki bu kon qazish jarayoniga ta'sir qiladi.
3. Qo'shimcha geofizik va geo-kimyoviy tadqiqotlar - bu usullar orqali kaliy tuzlarining chuqurligi,
zichligi va kimyoviy tarkibini aniqroq aniqlash mumkin.
Xulosa. Ushbu o'tish subformat-siyasining karstlanishi tosh tuzining a'zolari, qatlamlari va linzalarining yuvilishi bilan bog'liq bo'lib, buning natijasida uning ustida joylashgan angidritlar hosil bo'lgan bo'shliqlarga qulab tushadi. Angidrit yadrosida gil, qum va kichik ohaktosh parchalari bilan to'ldirilgan bo'shliqlar aniqlangan. Biroq, g'orlarning aksariyati to'ldirilmagan. Kon hududidagi tuz qat-
lamlari karstini (galit subsuiteti) shartli ravishda ikki turga bo'lish mumkin - yopiq (qadimiy) va ochiq (zamonaviy). Ustida joylashgan tuzli karst Tepaqo'ton antik-linalining asosiy qismidagi angidrit chiqim-larini o'rab turgan chekka tosh tuzi ketma-ketligida rivojlangan.
Hududning gidrodeologik holatidan kelib chiqqan holda kon mashinalarini, texnikalarini va mustahkamlash material-larini tanlashni tavsiya etaman.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. N.A.Boymurodov. Kaliy rudalarini qazib olish va qayta ishlash. Darslik. - Qarshi "Intellekt" nashriyoti, 2023 yil.
2. Батурин Е.Н., Меньшикова Е.А., Блинов С.М., Наумов Д.Ю., Белкин П.А. проблемы освоения крупнейших калийных месторождений мира // Современные проблемы науки и образования. - 2012. - № 6.
3. Геологические исходные данные для проектирования горнодобывающего комплекса Дехканабадского завода калийных удобрений. ООО «НПФ «Геопрогноз». Пермь, 2007 г.
4. Геомеханические исходные данные для проектирования отработки Тюбегатанского месторождения калийных солей. ОАО "Галургия". Пермь, 2008 г.
