Техногендьбулшген жерлерд1 жэне биологиялык; рекультивация жург131лген уй1нд1лерд1 топырац-экологиялык; багалау Текст научной статьи по специальности «История и археология»

РЕКУЛЬТИВАЦИЯ ПОЧВ

ЭОЖ 631.4

ТЕХНОГЕНД1-БУЛ1НГЕН ЖЕРЛЕРД1ЖЭНЕ БИОЛОГИЯЛЫК; РЕКУЛЬТИВАЦИЯ ЖУРПЗЫГЕН УЙ1НД1ЛЕРД1 ТОПЫРАЦ-ЭКОЛОГИЯЛЫК; БАГАЛАУ

Козыбаева Ф.Е., Бейсеева Г.Б.

в.О.Оспанов атындагы Цазак; топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, Алматы, эль-Фараби дацгылы, 75 в, тел.: 8 (727) 269 4737; факс: 269 47 33; farida_kozybaeva@mail.ru; beiseeva2009@mail.ru

Мацалада топырак;тыц, атмосфералык; ауаньщ, есймджтщ жэне судьщ техногендж ласта-нуына тау-кен енеркэс1бшщ acepi жайлы материалдар кел-пршген. Калдьщ са^тагыштар жэне мырыш пен ^оргасын зауыттарыньщ шыгарылымдары Heri3ri ластаушылар болып табыла-тындыгы аньщталды.

К1Р1СПЕ

Ka3ipri жагдайда экологияльщ зерт-теулердщ мацызы ете зор, ce6e6i к;орша-ган ортаны i^opray жэне табиги ресурс-тарды тшмд1 пайдалану экономика жэне элеуметтш саланыц сэтт1 дамуыныц болашагын айк;ындайтын мацызды фак-торлар болып табылады. Цазацстанньщ топырац жамылгысыныц экологияльщ проблемасын шешу n;a3ipri кезде б1здщ мемлекет!м1здщ K;ayinci3fliri, Республи-каньщ тургындарыныц денсаулыгын сак;-тау мацсатында кейшге к;алдыруга бол-майтын шараларды жузеге асыруды талап етедь Шыгыс Казахстан облысын-дагы тау-кен байыту комбинаттарыньщ к;алдык;сак;тагыштары 140 гектарга жуьщ сонын, ¡шшде 80 гектар шацды ауданды алып жатыр. Жыл сайын цал-дьщсак;тагыштарга 1308133,17 тоннага жуьщ ушцщ цалдьщтары жиналады [1]. Жел жылдамдыгы 5-6 м/с болган кезде жерпл1кт1 жел эрозиясы пайда болаты-ны, ал 18-20 м/с болган кезде шацды боран туындайтыны белгип жэне ауада ете кеп мелшерде шацдак; белшектер пайда болады [2].

Калдьщсацтагыштар жэне енер-кэс1пт1к ушцщлер aya алабыныц экологияльщ жагдайын курт нашарлатып ж1бе-ретш ауыр металдар мен олардыц к;оспа-ларыныц к;алк;ымаларымен ауаньщ лас-тануыньщ антропогендж кездер1 болып

табылады. Соньщ салдарынан адамныц, eciMflÍKTep мен жануарлардьщ к;алыпты т1рпплж эрекет ету жагдайлары бузыла-ды, к;алдьщсак;тагыш мацындагы аумак;-тар ауылшаруашылыгына жарамсыз болып кдлады. Тау-кен байыту комбинаттарыньщ цалдьщсацтагыштарына кен байыту фабрикалардьщ турл1-туст1 металдар рудаларыньщ цалдьщтары, енеркэсштж цалдьщтары жинак;талады.

ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1 Шыгыс Казахстан облысыныц Зырян жэне Риддер к;алаларыныц ма-цындагы аумацтарды топырац-эколо-гияльщ зерттеулердщ мацызы мен езектипп 6ip^aTap себептермен айцын-далады. Зерттеужумысы TycTi металдар-ды ¡здест1ру, барлау, енд1ру жэне цазба-лау XIX гасырдан 6epi журпзыш келген Шыгыс К^азак;станныц Риддер кдласы-ньщ мацындагы аумак;тарда, Зырян кен орныньщ ушндглершде, Тишинка 2 ушндгандеп тэж1рибе тел1мдершде, мырыш, цоргасын зауыттарыньщ, к;ал-дьщсацтагыштардыц шыгарылымдары-ньщ эсер1нен эрозияга ушыраган жер тел1мдершде журпз1лдь Рудалардьщ Heri3ri компоненттер1 к;оргасын, мырыш адам денсаулыгына Kjayin тенд1ретш химияльщ уытты элементтердщ к;ата-рында жетекпп орын алады. Тау-кен eHflipy кэсшорындарыныц буюл инфрацурылымы (рудниктерь кен-

байыту фабрикалары, цалдьщ сацтагыш-тары, жолдары) к;алалардагы су жуйе-лер1 тыгыз орналасцан аумацтарда орна-ласк;ан. Осыган байланысты осы аумак-тардьщ табиги геологияльщ ортасыньщ компоненттершдеп техногендж анома-лияларды аньщтау, олардагы уытты эле-менттердщ элементтж к;урамын жэне ауыр металдардьщ турлерш аньщтау жэне табигатты цоргау шараларын ай^ындаууппн техногендж ластанудэре-жесш экологияльщ багалау мацызды мэселе болып табылады.

Топырацгрунттарында, ес1мджте-рде, су тубшдеп шепщцлерде химияльщ элементтер Республикальщ Ядрольщ Физика гылыми-зерттеу институтында физика гылымдарыньщ докторы, профессор Виктор Петрович Солодухиннщ жетекиплшмен атомдьщ-абсорбцияльщ ядрольщ-физикальщ, спектрография-лык; эдктермен журпзшдь

вамджтердщ кул анализ! К¥Рга1^тай кулге айналдыра отырып, эр1 карай кулдеп элементтерд1 аньщтау жолымен аньщталды. Тамырларды есептеу жэне жуу монолиттер 25x25 см эдгамен 4 ^ай-таланымда, 0,5 мм елеуште Станков эдга бойынша журпзыдь Жер бетшдеп ес!мдж биомассасы 1 м2 шшен ору эдюмен, 4 кайталанымда журпзыдь Фитоценоздарды зерттеген кезде геобо-таникада колданылатын эдктер к;олда-нылды: 1м2 немесе 100м2 аудан б1рлтнде есетш ес1мдж турлершщ мелшер1; фито-ценоздардагы турлердщ сандьщ ара цатынасын аньщтау Друде шкаласы [3] бойынша жэне кез мелшермен багалау эдга (ес1мджтщ топырак; бетш жауып жаткан ауданын аньщтаумен) бойынша журпзшдь Флораньщ турлж цурамын есептеу еамдж топтарын сипаттау урдкшде ес1мд1к турлерш т1ркеу эдк1менжузеге асырылды [4].

ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ

Тау-кен байыту комбинаттарыньщ кдлдьщсактагыштарына кен байыту фаб-рикалардьщ турл^тусп металдар рудала-рыньщ калдьщтары, енеркэсштж цал-дьщтары жинацталады. Калдьщсацта-гышта жинацталган масса 1999 жылдьщ кдцтарында 123 567,9 мыц тоннаны кура-ды. Агрегаттык; жагдайы кщты - шламдар (кум, кумбалшьщ балшьщ]. Кдлдьщсацта-гышкр туарген кездеп судьщ мелшер1 - 70 %, бегеттщ жагажайындагы кумдарда -27,3-15,7 %. Ндлдыктардыц тыгыздыгы 2,75 т/м3. Белшектердщ барынша улкен мелшер1 - 1 мм. Кен байыту фабрикасыньщ к;алдьщтарыныц цурамында суда элгаз еритш белшектер бар. Кен байыту фабрикасыньщ турльтусп металдарыньщ ушндшердеп цалдьщтарындагы уытты ингредиенттердщ орташа мелшер1 мына-ларга тец [5]: Си - 0,033 %; РЬ - 0,083 %; 2п - 0,2 %; Ре - 5,2 %; БЮ2 - 54,2 %; А1203 -1,5 %; Ва - 0,12 %; СаО - 3,37 %; М§0 -1,75 %; Мо - 0,02 %; ТЮ2 - 0,005 %; Иа20 -0,53 %; Ве - 0,001 %; № - 0,006 %; Сс1 -0,002 %;Мп-0,08%.

Кен байыту фабрикасыньщ турл1-туст1 металдарыньщ ушнд1лердеп к;ал-дьщтары цауштшп бойынша 4 класса жатцызылады [1]. Тау-кен байыту енеркэабшщ к;олданыстагы кдлдьщсак;-тагыштарыньщ шацын жою мэселей ете мацызды болып отыр. Тау-кен байыту кэсшорындарыньщ санитарльщщоргау аймагы - 1000 метр [6]. Зырян тау-кен байыту кэсшорныныц к;алдьщсак;тагы-шыныц санитарльщщорганыш аймагы-ныц шекарасындагы ауаньщ цурамында цалдьщтардьщ химияльщ цурамындагы элементтер кездеседь Коргасын зауыты-ньщ к;алдьщсак;тагышыньщ бет1, оны пайдалану тоцтатылганына царамастан к;органыш кабаттармен жабылмаган. Г.К. Сагымбаевтьщ [2] деректер1 бойынша

ауданы 1000 га цалдыцсацтагыштыц бе-тшен жел екшшмен 60 мьщ м3 жуык; цумды ушырып экете алады. Калдьщсац-тагыштардан заттардыц aya арк;ылы тасымалдану K;ayin™iri туралы б1здщ бак;ылауымыздыц деректер1 де растай-ды. Калдыцсацтагыштыц мацындагы еамджтер жойылып, топырагы деграда-цияга ушыраган, еамдж еспейтш бос калган жерл ер пайда болган.

Калдыцсацтагыштардыц мацында тургын уйлер орналасцан. Желд1 кундер1 к;алдык;сак;тагыштыц бетшен упщан шац топыракда жэне агаштыц жэне жем1с-жидек дацылдарыныц жапырак;тары-ньщ бет1не шегедь Сол мацда туратын тургындар картопты eKi реттен егед1, ce6e6i ecin шьщцан кешеттер еспей елш калады. Калдыцсацтагыштыц шацы тургындардыц денсаулыгына да жагым-сыз эсер етедь Калдьщсацтагыштыц мацында турган тургындардыц ko6ící демжпе, екпе к;атерл1 iciriMeH (рагымен) ауырады. Мше, осылай к;алдык;сак;та-гыштыц газды-шацды шыгарылымдары eciMfliK жамылгысын булд!ред1, техно-гендж еамдж еспейтш бос жерлердщ пайда болуына экеледь топырак; жабы-нын тоздырады, адамдардыц денсаулы-гынаэсер етедь

Коршаган ортаныц жагдайын эколо-гияльщ багалаудыц мацызды жагдайы топырацтыц, еамджтщ химияльщ к;ура-мын зерттеу, антропогендж жуктеменщ эсер1нен олардыц езгеруше талдау жасау болып табылады. Топырак; деген заттар жэне энергия агынымен цоршаган орта-мен байланысты ашьщ динамикалык; жуйеш б1лд1ред1. Сондьщтан атмосфера-дагы, гидросферадагы, биосфердагы бар-льщ езгерктер топырацтыц цурамына, цасиеттерше жэне цунарлылыгына эсер етедь

Топырацтьщ ец бетш к;абатына лас-таушы заттардыц жинак;талуы - техно-гендж ластануга тэн ерекшелж [7]. Буган

топырац бетше ер1мейтш шац белшек-тершщ iueryi гана емес, сондай-ак; поллютанттардыц топырацтыц органи-калык; заттарымен жэне усак; дисперсп белшектер1мен берж байланысуы себеп болады [8,9].

K^a3ipri заманда адамныц к;оршаган табиги ортамен езара эрекет ету мэсе-леа ерекше курдел1 жэне мацызды болып отыр. Жер шарыныц тургындары-ныц, индустриясыныц дамуыныц тез к;ар^ынмен ecyi табиги ресурстарды пай-далануды жэне табигатца адамныц эсер ету аук;ымын б1рнеше есе арттырды. Ce6e6i адам пайдалы к;азбаларды к;айта ецдеген кезде ез к;ажет1 ушш руданыц тек 30 %-ын гана пайдаланады, соган сэйкес цоршаган орта ушш барынша аз зиян келт1ре отырып, тау-кен байыту, к;айта ецдеу енеркэс!бшщ к;алдык;тарын жинак;тау мэселеа ете жт мэселенщ 6ipi болып табылады [5].

Адамныц денсаулыгы TipiuüiiK сапа-сы, тук;ымкуалаушылык^ денсаульщ сак;-тау жагдайы, сияцты б1рк;атар фактор-лардыц езара курд ел! эрекет1мен аньщ-талады. Оныц e3i ез кезепнде атмосфе-ралык; ауаныц жагдайымен, ауыз судыц, азьщ-тулж ешмдершщ, топырацтыц, еамджтщ, б1рк;атар басца компонент-тердщ жагдайымен сипатталады. Цор-шаган ортаныц непзп факторларыныц 6ipi - атмосферальщ aya болып табылады. внеркэсштж цалалардыц aya алабын Heri3ri ластаушы заттардыц арасында Kenniúliri i^ayinTwiri бойынша 6ipÍHiui жэне еюнип кластарга жататын ауыр металдар Heri3ri орынды алады [10]. Гео-химияльщ жэне гигиенальщ зерттеулер-мен атмосфералык; ауадагы ауыр метал-дардыц мелшер1 мен олардыц внеркэсштж цалалардыц аумагындагы топы-рак;к;а, к;арга, су айдындарына meryi ара-сындагы байланыс аньщталган [11]. Муныц 63Í топыра^ты, су айдындарын зерттеуд1ц нэтижелер1 бойынша aya ала-

быныц ластануына багдарлы гигиена-лык; бага беруге мумкшдж бередь Кешнп оншацты жылдьщ шшде, осы аймацта турльтусп металл кен орындарынан руданы енд1ретш, цайта ецдейтш алты ipi енеркэсштж OHflipic жумыс ктещц, олар: Шыгыс Казахстан мыс-химия комбинаты (ИЩ МХК], EpTic полиметалл комбинат (ЕПК), Риддер полиметалл комбинаты (РПК), Зырян цоргасын-мырыш комбинаты (ЗКДО), вскемен цоргасын-мырыш комбинаты (вКДОК) [12]. Цорша-ган ортага жагымсыз эрекет етудэрежес1 бойынша кэсшорындарды былай керсе-туге болады: 1) металлургияльщ OHflipic; 2) тау-кен байыту фабрикалары; 3) ашык; жолмен ецделген карьерлер; 4) жер асты рудниктерь Осы енеркэсш орындары к;ор-шаган ортага непзп зиян келт1ретшдер-ге жатады. Осы аталган кэсшорындар-мен аймацтыц атмосферасына орташа алганда 86,5 мыц тоннага жуьщ зиянды заттар шыгарылады. Аталмыш енеркэсштж кэсшорындардыц мацында вскемен, Зырян жэне Риддер енеркэсштж цалаларынын, аймацтарында жинацтал-ган ауыр металдар кеп мелшерде шогыр-ланган шлак, калдьщ сацтагыш, кек, клинкер жэне т.б. туршде ещцр1стщ 15 млн. м2 астам кдлдьщтары жинацталган [13]. Муныц 63Í аймацтыц тургындары-ньщ 45 %-ы езше тжелей ластанган атмосферальщ aya, жер бетшдеп жэне жер асты суларыньщ, топырактыц, азьщ-тулж ешмдершщ эсерш сезшетшдшн б1лд1редь

Атмосферальщ ауаныц ластануын елшеу Шыгыс Казахстан облысыньщ вскемен, Риддер жэне Зырян калаларында жуйел1 турде журпзипп отырады. Осы журпзыген зерттеулердщ нэтижесшде, осы к;алалардыц атмосферальщ ауасы-ныц цурамында шац, куюрттщ к;ос тоты-гы, KOMipTeri, азот, хлор, формальдегид, фенол, мышьяк, к;оргасын аньщталады.

Осы аталган ингредиенттердщ ¡ипнде ец уытты к;оргасын болып табылады. Риддер туст1 металдар комбинаттарыньщ ушндглершен, к;алдьщсак;тагыштары-нан атмосферага шацныц шыгарылуы 0,5-тен 1,5 мьщ тоннага дейш, оньщ ез! жылына орташа алганда 100 тоннаны Курайды [14, 15]. Еуропа упнн Буюл-элемдж денсаульщ сак;тау уйымымен усынылган атмосферальщ ауаньщ сапа-сыныц критерийлерше арналган нусцау-ларга сэйкес ерекше алацдатушыльщ тудыратын ластаушы заттарга: квм1р-теп оксида озон, азот диоксид^ куюрт диоксид^ кдлк;ымалы заттар, к;оргасын жэне кадмий жатады [16]. Риддер кала-сыныц физико-географияльщ жагдайы жэне климаты жел солтустж шыгыс жак;-тан совдан кезде ластаушы заттардыц цоргасын зауытынан тусуше, жел солтустж батыстан жэне батыстан сокдан кезде мырыш зауытынан жэне жылу электро орталыгынан тусуше себеп болады. Желаз кундер1 барльщ осы коспалар цала шуццырда орналас-к;андьщтан цалага шегедь

Риддер мырыш, цемент зауыттары-ныц ластаушы заттарды шыгарылымда-рыныц жалпы мелшершщ шшде газ тэр1зд1 ластаушы заттар 96,35 % болады, оныц кеп белш куюрт ангидридшен турады. К|атты заттар туршдеп шыгары-лымдарда мырыш, оныц к;осылыстары -34,3 %, тем1р к;осылыстары - 6 %, алюминий мен марганец 1,2-0,4 %; сурьма, к;ор-гасын, никель, хром, висмут - 0,1-0,001 % курайды [17].

Мырыш зауытыныц шыгарылымда-ры да к;оршаган ортага жагымсыз эсер етедь Желд1 кундер! жел етшде орналас-к;ан жерлерге мырыш зауытыныц шыга-рылымдары шегш, сол мацдагы ейм-джтерге кер1 эсерш типзедь вс1мджтер б1ртшдеп курап, тштен жойылып кетед! де, ол жерлерге кеп уацыт бойы еамдж

еспейдь Ондай жерлер су, жел эрозиясы-наушырайды.

Коргасын зауытыньщ шыгарылым-дары да цоршаган ортага зиянды эсерш типзедь Коргасын ауыр металдардьщ шшде к;оршаган ортаны ластаушылар-дыц 6ipi. Ол KSMipfli жэне мунай ешмдерш жак;к;ан кезде, бензинде анти-детонацияльщ зат ретшде пайдаланган кезде, аккумуляторларды дайындаганда, бояулар шыгарганда, оц-дэр1лер дайын-даган кезде шыгарылады. Сондьщтан K;a3ipri кезде топырацтагы к;оргасынныц орташа мелшер1 10 мг/кг-нан 16 мг/кг, ал кейжагдайда [18] 35 мг/кгартты.

Геохимияльщ керсетюштердщ тара-луын талдау тургындардьщ денсаулыгы уппн ец i^ayinTi ластанган аумацтыц кещстжтш цурылымын бередь Кер-ceTKimi бойынша топырацтыц ластану KayinTÚiiriH багалау багалау шкаласы бойынша журпзыедь Багалау шкаласы-ньщ градациясы топырагы эр турл! дэре-жеде ластанган аумацтарда туратын тургындардьщ денсаульщ жагдайыньщ KepceTKimTepiH зерттеу неНзшде эз!рленген [19]. Ол мына формула бойынша аньщталады:

Мунда Кс-химияльщ элементтщ кон-центрациясыньщ коэффициент^ ол ластанган аумацтыц топырагындагы i-металдыц нацты мелшершщ (С] шектеу-л1 жол берглген концентрациясына (СПДК) катынасымен аньщталады. Ластану коэффициентшщ жинактьщ KepceTKiiiii мына формуламен аньщталады:

п

Zc = Кс (2)

г = i

Мунда - Zc - ластанудыц жинактьщ керсетюпп; п - аньщталатын элемент-тердщ саны; Кс-химияльщ элементтщ

концентрациясыныц коэффициент^ ол ластанган аумацтыц топырагындагы i-металдыц нацты мелшершщ (С) шектеу-л1 ол берыген концентрациясына (СПДК] цатынасы.

Риддер кен орындарыныц мацынан алынган топырацтардыц ауыр метал-дармен жинацтьщ ластануы (Zc) = 88,7 Курайды, ягни зерттелетш аумак; топы-рацтыц ластануыныц KayinTi дегеш сана-тына жатады. Мырыш жэне коргасын зауыттарыныц шыгарылымдары жакын мацдагы аумацтардыц топырак; жамыл-гысына жагымсыз эсер етп. Ken жерлер су эрозия сына ушыраган.

Зырян кен орындарыныц мацынан алынган топырак;тардыц ауыр метал-дармен жинацтьщ ластану керсетюпп (Zc) = 108 цурайды, ягни зерттелген аумацтыц топырагыныц ластануы KjayinTi ластану децгейше жатады.

Техногендж ластанган жерлердщ экологияльщ жагдайы облыстыц тау-кен eHflipy жэне цайта ецдеу кэсшорын-дарыныц аймацтыц экологияльщ жагда-йын турацтандыруга багытталган ic шараларды тольщ зерттеуш жэне эз1рле-yiH талап етедь Алынган деректер Зырян жэне Риддер кен орындарыныц мацын-да енеркэсш кешендершщ техногендж эсершщ дэрежесш айцындайды. Осы зерттеу нысандарыныц мацындагы топырак;-еамдж-су жуйесше эсер ететш непзп ауыр металдар, олардыц жуйе-лерге тусу кездер1 аньщталды. Heri3ri ластаушы элементтер цоргасын, мырыш жэне мыс болып табылады.

Риддер кдласыныц табиги экожуйе-лерш ластаушы кездер:

- к;оргасын мырыш зауыты (Pb, Zn):

- кдлдьщсацтагыш (Pb, Zn, Cu);

- мырыш зауыты (Zn, Pb, Cu) (сурет-1).

Зырян кен орындарында:

- Зырян кен байыту комбинаты (Zn, Pb, Cu);

- Зырян кен байыту комбинатыныц

Сурет 1 - Риддер кен орныныц мацын-дагы зерттеу нысандарындагы топы-рак;тыц непзп ауыр металдармен ласта-ну керсетгапп Риддер кдласы енеркэсштж орта-льщтардыц ластануы бойынша ец к;олай-сыз санаттарыныц б1рше жатады. Мунда 1р1 тусп металдарды ещцретш жэне к;ай-та ецдейтш металлургия енеркэсштер1 (цоргасын жэне мырыш зауыттары, кен байыту фабрикасы, терт рудник] тыгыз орналаск;ан жэне де к;ала туйык; тау ара-лык; ацгарда орналасцан. Осынын, ез1 химияльщ компоненттердщ к;оршаган ортаны к;арк;ынды ластау ушш жагдай тугызады. Цаланыц ауасында к;оргасын-ньщ, мырыштыц, кадмийдщ, мышьяк-тьщ, шацныц, азот тотыгыныц, куюрт жэне бас^а цосылыстардыц жогары шогырлануы байцалады. Соцгы жылдар-дагы зерттеулер адамдардьщ ауруына, осы ластаушы заттардыц тжелей эсер ететшдтн аньщталды. Осы факторлар езшщ эсер ету купп бойынша езгешелж эрекет ету! немесе эр турл1 аурулардыц дамытуы мумкш. К|аз1рг1 кезде адам агза-сына эр турл1 ластаушылардыц кешенд1 жэне уйлес1мд1 эреке™ тусшжаз болып отыр, эаресе спецификальщ ластаушылардьщ компоненттер1 мен олардьщ уйлеамдершщ эсер етушен агзаныц бешмделупплж, иммуннологиялык;, жэне баск;а да агзаныц бешмделушыж механизмдершщ езгеру1 тусшжйз куйде

Сурет 2 -Зырян кен орныньщ мацында-гы зерттеу нысандарындагы топырак;-тыц непзп ауыр металдармен ластану

керсетюип к;алып отыр. Коршаган ортаныц тургын-дардыц денсаулыгына эсерш зерттеудщ циындыгы адам агзасына мекен еткен ортасыныц эсер етушщ кеп факторльщ сипатымен байланысты. Табиги-климаттыц жэне тургындардыц т1рш1л1гшщ элеуметтж жагдайлармен ^атар, техногендж ластанудыц эсер ету ерекшелжтерше, олардыц сапальщ жэне сандык; сипаттамалары, шыгарылу дина-микасы, к;оршаган ортага таралуы жэне кешу1, осы ластаушы заттардыц адам агзасына тусу узацтыгы мен нышандары да эсер етедь Цалада 1р1 к;оргасын жэне мырыш зауыттары, Тишинка кен орны жэне т.б. орналаск;ан. Бул кэсшорындар цауштшктщ 1 жэне 2 кластарына жатады, санитарльщ-цоргау аймагы жок^ к;ала шетшде орналасцан. 1^аланыц атмосфе-ральщ ауасына шыгарылатын шыгары-лымдар да алуан турль Оныц цурамында туст1 металдар (кадмий, цоргасын, мырыш, мышьяк, мыс, селен жэне т.б.), минералды шацдар, минералды газдар (кук1ртт1 цосылыстар, азот пен кем1ртегшщ тотьщтары, кугартасутек), органикальщ кем1рсутектер (фенол, формальдегид жэне т.б) шыгарылады. Непзп ластаушы компоненттер к;орга-сын, мырыш, кадмий, шац, куюртп к;осы-

лыстар болып табылады. Жалпыга ортак; цабылданган санитарльщ-гигиенальщ шкалага сэйкес к;ала ауасынын, к;орга-сынмен ластануы ерекше KjayinTi болып табылады.

Каланыц физико-географияльщ жаг-дайы жэне климаты жел солтустж шыгыс жацтан сок;к;ан кезде ластаушы заттар-дыц цоргасын зауытынан тусуше, жел солтустж батыстан жэне батыстан сокдан кезде мырыш зауытынан жэне ЖЭО Tycyi-не себеп болады. Желаз кундер1 барльщ осы цоспалар к;ала шуцк;ырда орналаск;ан-дьщтан к;алага шегед1.

Соцгы бес жыл пшнде кдланыц атмосферальщ ауасынын; кушрт диоксид1мен, азот диоксщцмен жэне фенолмен ластану децгеш темендегеш байцалады. 2006 жылмен салыстырганда атмосфераньщ ластану индекс! азайган. Атмосфераньщ ластану индекс! 2006 жылы - 7,6; 2007 жылы - 7,4 болды. Атмосферальщ ауаньщ ластану индексшщ езгеру динамикасы турацтану беталысын керсетедь Ридцер мырыш, цемент зауыттарыныц ластаушы заттарды шыгарылымдарыныц жалпы мелшершщ шшде газ тэр1зд1 ластаушы заттар 96,35 % болады, оныц коп белш куюрт ангидридшен турады. Катты заттар туршдеп шыгарылымдарда мырыш жэне оныц к;осылыстары - 34,3 %, TeMip крсылыстары - 6 %, алюминий мен марганец 1,2-0,4 % ; сурьма, к;оргасын, никель, хром, висмут - 0,1-0,001 % цурай-ды. Атмосферальщ ауага ластаушылар-дыц турацты турде шыгарылуы олардыц жауын-шашынмен топырац жэне су кездерше тусуше экеледь Нэтижесшде ауыз суда да, топырацта да ауыр метал-дардыц мелшер1 артады. Муныц e3i тургындардыц эртурл1 ауруларга ушыра-уына экелш согады. Тургындардыц ден-саулыгына Риддер кдласыныц цоршаган ортасыныц ластануыныц 9cepÍH б1здщ зерттеу жумыстарымыздыц деректер1 растайды [20,21].

Шыгыс Казахстан облысыныц аума-гына тусетш антропогендж жуктеменщ мелшер1 ете жогары: жыл сайын облыс-тыц атмосферасына 400 мыц тоннага жуьщ зиянды заттар шыгарылады, су айдындарына 350 млн. м3 жуьщ а^аба сулар келш тусед1, эр турл1 цалдьщсацта-гыштарда б1р млрд. т жуьщ цатты к;ал-дьщтар жинацталган. Цайта ецделетш рудаларда к;оргасын, мырыш жэне мыс-тан баск;а жа элементтер кездеседь Тштен литийдщ, таллий, ниобий, бери-лий жэне т.б. элементтердщ тусу кездер! де бар. Б1р сезбен айтцанда облыстыц ауа-сында да, топырагында да, суында да 100-ге жуьщ ластаушы заттар т1ркелген. Жэне де осы улагыш заттардыц мелшер1 талий, берилий, мырыш, мыс бойынша нормадан 1,5-5 есе асады, жэне бор, к;ор-гасын, хром, ванадий, никель, алюминий бойынша 10 жэне одан кеп мелшерде асып кетед1 [22]. Атмосферальщ ауаньщ ластануын елшеу Шыгыс Казахстан облысыныц Оскемен, Риддер жэне Зырян цалаларында жуйел! турде журпзшп отырады. Шац, куюрттщ к;ос тотыгы, кем1ртеп, азот, хлор, формальдегид, фенол, мышьяк, цоргасын аньщтала-ды. Осы аталган ингредиенттердщ шшде ец уытты к;оргасын болып табылады. Риддер тусп металдар комбинат-тарыныц ушндглершен, к;алдьщсак;та-гыштарынан атмосферага шацныц шыга-рылуы 0,5-тен 1,5 мыц тоннага дешн, оныц ез! жылына орташа алганда 100 тоннаны цурайды. [14]. Аймацтагы барльщ техногенд1к цалдьщтардан атмосферальщ ауаньщ шацмен ластануы жылына 113 мыц тоннаны цурайды. Шацмен ец кеп ластанатын аймацтар 1р1 кэсш-орындар жумыс ктейтш аймацтарда жогары болып табылады. Мысалы, Оске-мен цаласындагы к;оргасын-мырыш комбинаты жэне Риддер полиметалл комби-наттарында, цалдьщ сак;таштарында -

тэултне 1000 кг/км2 жэне одан кеп, оныц e3i атмосфераньщ ластануыньщ ете rçayinTi дэрежесше сэйкес келедь Ал Зырян каласыныц тау-кен байыту eHflipici аймактарында шацдану жукте-Meci тэултне 700 кг/км2 жетедь Зырян кал асыныц атмосферальщ ауасынын, жаг-дайыньщ нашарлауына жылуэнергетика кэсшорындарыныц шыгарылымдары, «Казакмырыш» АЦ Зырян тау-кен байыту комбинатыньщ уйшдыер1 жэне к;ал-дьщ сактагыштыц шацдары себеп бола-ды. MiHe, зерттеу нэтижелершщ жэне галымдардыц зерттеу деректер1 бойын-ша енеркэагтк eHflipic ортальщтарында орналаскан елд1 мекендердщ атмосфера-льщ ауасынын, жагдайы ете ластанган деген корытынды жасауга болады [16].

Риддер каласыныц мацындагы Ул ьба езеншщ непзп ластаушыларыньщ 6ipi Тишинка руднигшщ № 2 уйшдганщ акаба сулары болып табылады. Осы судьщ орташа жылдьщ жумсалымы 150 м3/саг. тец, мырыштьщ, мыстьщ, кад-мийдщ орташа жылдьщ мел mepi 158; 1,5; 0,5 мг/дм3 тец. Бул судагы металдыц шек-теул1 жол берыген шогырлануынан елеу-л1 асып кетедь Шыгыс Казахстан облы-сыныц Экология жэне биоресурстар бас-кармасыныц деректер1 бойынша Ульба езеншщ жуйес1 езд1гшен тазара алмай-ды жэне ластану оныц сагасына дейш жетедь т1птен Оскемен каласы мацында-гы сагасында мырыштьщ мелшер1 0,019 мг/дг3 (1,9 есе ШЖШ), мыстыц мелшер1 0,008 мг/дм3 (8 есе ШЖШ) курайды [13]. Топырактыц ец каркынды ластанганда-ры ауыр металдардыц шогырлануы аймактьщ кларктан 7 - 446 есе асып кететш нысандарга жакын орналаскан елд1 мекендерде аньщталган. Мысалы Риддер каласында фондьщ мелшер1 РЬ -18, Zn -10, Ag - 8, Cd - 6, Hg - 6, Си - 2, As - 2. Аталган элементтердщ аймактьщ топы-рактардагы аймактьщ кларкы мг/кг: РЬ -22, Си - 5,9, Zn-125, Ag- 0,08, Hg-0,093, As-

5,9,5Ь-0,6, Сс1-0,7. Риддер каласыныц кен байыту фабрикасыныц мацында улагыш заттардыц непзп компоненттер1мен к;атар Аэ, Ag, Hg, 5Ь, В1, Мо, 5п кездеседь Ластанудыц жалпы керсетюпп фондьщ керсеткшшен 33-70 дейш есед!, оныц ез1 топырактыц ластануыньщ каушт! дэрежесше сэйкес келед1 [12,23]. Корша-ган ортаныц ластануыньщ Риддер к;ала-сыныц тургындарыныц денсаулыгына эсерш зерттеу уппн топырактыц, судыц, ауаныц улплер1 жиналып алынды. Сон-дай-ак калалык санитарльщ-эпиде-миологияльщ стансаныц деректер1 де пайдаланылды [24].

КОРЫТЫНДЫ Корыта келгенде, коршаган ортаныц тургындардыц денсаулыгына эсерш зерттеудщ киындыгы адам агзасына мекен еткен ортасыныц эсер етушщ кеп факторльщ сипатымен байланысты. Табиги-климаттьщ жэне тургындардыц т1р1шлшнщ элеуметтш жагдайлармен Катар, техногендж ластанудыц эсер ету ерекшелжтерше, олардыц сапальщ жэне сандьщ сипаттамалары, шыгарылу дина-микасы, коршаган ортага таралуы жэне кешу1, осы ластаушы заттардыц адам агзасына тусу узактыгы мен нышандары да эсер етедь Риддер каласыныц б1регей ерекшелш, ол туйьщ тау аральщ ацгарда орналаскан. Калада 1р1 коргасын жэне мырыш зауыттары, Тишинка кен орны жэне т.б. орналаскан. Бул кэсшорындар Кауштшжтщ 1 жэне 2 кластарына жата-ды, санитарльщ-коргау аймагы жок, жел жш согатын кала шетшде орналаскан. Каланыц атмосферальщ ауасына шыга-рылатын шыгарылымдар да алуан турл1 Оныц курамында туст1 металдар (кадмий, коргасын, мырыш, мышьяк, мыс, селен жэне т.б.), минералды шацдар, минералды газдар (куюртт1 косылыстар, азот пен кем1ртегшщ тотьщтары, куюртткутек), органикальщ кем1рсу-тектер (фенол, формальдегид жэне т.б.)

шыгарылады. Heri3ri ластаушы компо-ненттер к;оргасын, мырыш, кадмий, шац, KyKipTTi цосылыстар болып табылады. Жалпыга ортак; цабылданган санитар-л ьщ-гигиенал ьщ шкалага сэйкес к;ала ауа-сыньщ цоргасынмен ластануы ерекше цауштч болып табылады. Атмосферальщ ауага ластаушылардьщ турак;ты турде шыгарылуы олардьщ жауын-шашынмен топырац жэне су кездерше тусуше эке-лед1 Нэтижесшде ауыз суда да, топырак;-та да ауыр металдардыц мелшер1 арта-ды. Муныц 03Í тургындардыц эртурл1 ауруларга ушырауына экелш согады. Тургындардыц денсаулыгына Риддер цаласынын, к;оршаган ортасыньщ ласта-нуыньщ эсерш б1здщ зерттеу жумыста-рымыздьщ деректер! растайды. Риддер цоргасын жэне мырыш зауытыныц мацында, сондай-ак; к;алдык; сацтагыш-тыц мацында туратын тургындарда к;атерл1 ícík, жуйке аурулары, демшпе, Tepi аурулары, тыныс жолдары аурула-

ры, соныц imiHfle окпенщ цатерл1 ícík аурулары жш кездеседь Мысалы к;орга-сын у бола отырып, ортальщ жэне шетю жуйке жуйелерш зак;ымдайды, журек-к;ан тамырлары ауруларыныц дамуына экелед1, суйекте жинацтала отырып, к;ан жасалудыц бузылуына экеледь Балалар-да кан аурулары, журектщ ишемияльщ ауруы жш кездеседь Жалпы онкология-льщ аурулармен тургындардыц ауруы 1000 адамга шакданда 285 жагдайды цурайды. Ауаныц ауыр металдармен ластануы нэтижесшде тыныс жолдарыныц ауруларымен цатар буйрек, Tepi, к;ан аурулары да, acipece балалардыц жш ауруына экеледь Сондьщтан Риддер кдласыныц экологияльщ жагдайы кдланыц цорша-ган ортасыныц цоргасынмен, кадмий-мен, мырышпен жэне тургындардыц OMÍpi мен денсаулыгына i^ayinTÍ баск;а да компоненттермен шамадан тыс ласта-нуымен сипатталады.

ПАЙ ДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР

1. Предельное содержание токсичных соединений в промышленных отходах, обуславливающее отнесение этих отходов к категории по токсичности. М. 1984.42 с.

2. Сагимбаев Г.К. Экология и экономика. Алматы. 1997. С. 96-100.

3. Drude О. Uber Prinzipen in der Unterscheidung von Vegetations formationen, erlutertan der Centraleuropaischen Flora/ Engler Bot. Jahrb.1890.11p.

4. Толмачев А.И. Изучение флоры при геоботанических исследованиях // Полевая геоботаника. М.-Л.: Изд. АН СССР, 1959. Т.1. С.369-383.

5. Мамбетказиев Е.А., Лобанов Ф.И., Мамбетказиева P.A. Проблема предотвращения пыления пляжей хвостохранилищ и способы их решения //Экология Восточного Казахстана: Проблемы и решения. Усть-Каменогорск. 2001. С. 27-31.

6. Боев В. М, Воляник М. Н. Антропогенное загрязнение окружающей среды и состояние здоровья населения Восточного Оренбуржья. Екатеринбург: УрО РАН. 1995. 126 с.

7. Ковальский В.В. Геохимическая среда и жизнь. М.: Наука. 1982. С.78.

8. Виноградов А.П. Геохимия редких и рассеянных химических элементов в почвах. М.: Изд-во АН СССР. 1957.238 с.

9. Боев В.М. Антропогенное загрязнение окружающей среды и состояние здоровья населения Восточного Оренбуржья. Екатеринбург. УрО РАН. 1995.126 с.

Ю.Алыбаева P.A., Беркинбаев Г.Д., Федоров Г.В. Экологическая оценка состояния атмосферного воздуха города Усть-Каменогорска по данным исследования содержания тяжелых металлов в снеговом покрове //Известия HAH PK. серия биол. 2008. №1. С. 65-68.

11. Панин С. М., Гельдымамедова Э. А., Ажаев Г.С. Эколого-геохимическая характеристика атмосферных осадков г. Павлодара // Доклады II Междун. Науч.-практ. Конф. «Тяжелые металлы, радионуклиды и элементы-биофилы в окружающей среде». Семей. 2002. Т. 1. С. 142-154.

12. Экологический бюллетень // ВК областное управление экологии и биоресурсов Выпуск №1. Усть-Каменогорск. 1998. С.10-11.

13. Экологический бюллетень // ВК областное управление экологии и биоресурсов Выпуск № X-XII. Усть-Каменогорск. 1995. С.18-20.

14. Левченко Г.А. Особенности формирования промышленных узлов Восточно-Казахстанской области // Сб. науч. ст. № 1. Усть-Каменогорск: ВКГУ1999. С. 336-340.

15. Большой Алтай (геология и металлогения) / Под. Ред. Г.Н.Щербы. Алматы: РИО ВАКРК. 2000.С.366-378.

16. Бейсеева Г.Б. Шыгыс Казахстан облысындагы енеркэсштердщ атмосферальщ ауаньщ техногендж ластануына acepi// Проблемы биогеохимии и геохимической экологии». Семей. 2009. №1.89 с.

17. Журавлева Л. И. и др. Экологическая обстановка воздушной среды в г. Риддере //В сб: Практические достижения медицины ВКО. Усть-Каменогорск. 2005. С. 175-182.

18. Кулажанов К.С., Омаркулов Т.О., Кошербаева Л.М. Актуальные проблемы экологии Казахстана и пути их решения. Адаптационные и иммунные реакции организма человека и животных на воздействие различных факторов внешней среды. Усть-Каменогорск. 1996. С. 36

19. Методические указания по оценке степени опасности загрязнения почвы химическими веществами №4266-87. М. 1987.12 с.

20. Бейсеева. Г.Б. Антропогенездщ ластаушы заттарымен техногецщ булшген лан-дшафтардагы топырацтыц, еамджтщ жэне судыц ластануы жэне оныц адам денсау-лыгынаэсер! // Почвоведения и агрохимия. 2010. №2. С. 47-56.

21. Бейсеева Г.Б. Риддер цоргасын жэне мырыш зауыттарыныц цоршаган ортага белш шыгарган шыгарылымдарыныц ^ала тургындарыныц денсаулыгына эсер1//1здешстер, Нэтижелер. Исследования, результаты. -Алматы - «Аграрльщ университет». Гылыми журнал. 2009. №2. 174-178 б.

22. Жаркинов Е.Ж., Голдобин В.Н., Дюсупов Ш.Д., Балтаева А.О. Состояние экологической ситуации в Восточном Казахстане и актуальные задачи научных исследований в этом регионе// Медицина: Опыт, проблемы, перспективы: Сб. научно-практических статей. Усть-Каменогорск: Изд-во ВКГУ 1999. С. 27-32.

23. Экологический бюллетень // ВК областное управление экологии и биоресурсов Выпуск №2. Усть-Каменогорск. 1998. С.15-16.

24. Козыбаева Ф.Е., Бейсеева Г.Б., Журавлева Л.И. Риддер цоргасын жэне мырыш зауыттарыныц цоршаган ортага белш шыгарган шыгарылымдарыныц к;ала тургындарыныц денсаулыгына 9cepi //«Мектеп дэр1герЬ>. 2007. №2. С.12.

РЕЗЮМЕ

В статье приводятся материалы исследования о влиянии горно-рудной промышленности на техногенное загрязнение почвы, атмосферного воздуха, растений и воды. Установлено, что основными загрязнителями являются хвостохранилища и выбросы цинковых и свинцовых заводов.

RESUME

In article research materials about influence are resulted is mountain-ore treating industry on technogenic pollution of soil, atmospheric air, a plant and water. It is established that the basic pollutants are tailing dumps and both emissions zinc and lead factories.