CC BY
1INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
© M.Rashidov 1H_
1O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti, Toshkent, O'zbekiston
Annotatsiya
KIRISH: ushbu tadqiqotda teatr san'atining tarixiy an'analari va zamonaviy yangiliklari o'rganilib, ularning shaxsni tarbiyalashdagi o'rni tahlil qilinadi. Tadqiqot davomida teatrning ta'limiy va estetik ta'siri, shuningdek, uning inson ma'naviyatini boyitishdagi ahamiyati ko'rib chiqiladi.
MAQSAD: teatr san'ati orqali shaxs tarbiyasida an'ana va yangiliklarning o'zaro bog'liqligini o'rganish.
MATERIALLAR VA METODLAR: tadqiqotda tarixiy manbalar, zamonaviy teatr texnologiyalari va o'quv dasturlarining tahlili qo'llanildi. Etnografik kuzatishlar va sifatli intervyular yordamida ma'lumotlar yig'ildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR: tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, teatr san'ati shaxsning ijodiy tafakkurini rivojlantirishda va ijtimoiy ko'nikmalarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. An'analar va yangiliklarning uyg'unligi teatrning ta'limiy ahamiyatini oshirishda muhim o'rin tutadi.
XULOSA: teatr san'ati shaxsni tarbiyalashda an'ana va yangiliklarni uyg'un qo'llash orqali sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Kelajakda teatr texnologiyalari va innovatsiyalarini ta'lim tizimida kengroq qo'llash tavsiya etiladi.
Kalit so'zlar: teatr san'ati, an'ana, yangilik, tarbiya, shaxs.
ТЕАТРАЛЬНОЕ ИСКУССТВО: ТРАДИЦИИ, НОВШЕСТВА И ЕГО РОЛЬ В ВОСПИТАНИИ ЛИЧНОСТИ_
© М. Рашидов1И
1Узбекский государственный институт искусств и культуры, Ташкент, Узбекистан Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: в данном исследовании рассматриваются исторические традиции и современные новшества театрального искусства, а также анализируется его роль в воспитании личности. В ходе исследования изучается образовательное и эстетическое влияние театра, а также его значение в обогащении духовного мира человека.
Iqtibos uchun: Rashidov M. Teatr san'ati: an'analar, yangiliklar va shaxsni tarbiyalashdagi roli // Inter education & global study. 2025. №1. B. 574-579.
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
ЦЕЛЬ: изучить взаимосвязь традиций и новшеств в воспитании личности через театральное искусство.
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: В исследовании использованы исторические источники, современные театральные технологии и образовательные программы. Данные были собраны с помощью этнографических наблюдений и качественных интервью.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: результаты исследования показали, что театральное искусство играет важную роль в развитии творческого мышления личности и формировании социальных навыков. Гармония традиций и новшеств имеет ключевое значение для повышения образовательной роли театра.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ: театральное искусство оказывает значительное влияние на воспитание личности через гармоничное применение традиций и новшеств. В будущем рекомендуется более широкое использование театральных технологий и инноваций в образовательной системе.
Ключевые слова: театральное искусство, традиция, новшество, воспитание, личность.
Для цитирования: Рашидов М. 1еатральное искусство: традиции, новшества и его роль в воспитании личности // Inter education & global study. 2025. №1. С. 574-579.
THE ART OF THEATRE: TRADITIONS, INNOVATIONS, AND ITS ROLE IN PERSONAL DEVELOPMENT_
© Mahmud Rashidov1®
1Uzbek State Institute of Arts and Culture, Tashkent, Uzbekistan_
Annotation
INTRODUCTION: this study examines the historical traditions and modern innovations of theatrical art, analyzing its role in personal development. The research explores the educational and aesthetic impact of theatre and its importance in enriching human spirituality.
AIM: to study the interrelation of traditions and innovations in personal development through theatrical art.
MATERIALS AND METHODS: the study utilized historical sources, modern theatre technologies, and educational programs. Data were collected through ethnographic observations and qualitative interviews.
DISCUSSION AND RESULTS: the results of the study demonstrate that theatrical art plays a vital role in developing an individual's creative thinking and shaping social skills. The harmony between traditions and innovations is crucial for enhancing the educational value of theatre.
CONCLUSION. Theatrical art significantly influences personal development through the harmonious application of traditions and innovations. It is recommended to
© intereduglobalstudy.com 2025, ISSUE 1
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
integrate theatre technologies and innovations more extensively into the educational system in the future.
Key words: theatrical art, tradition, innovation, education, personality.
For citation: Mahmud Rashidov. (2025) 'The art of theatre: traditions, innovations, and its role in personal development, Inter education & global study, (1), pp. 574579. (In Uzbek).
Teatr - madaniyat, ma'naviyat bilan tanishishning eng kuchli vositalaridan biri bo'lib, ma'rifatli odamlarning yangi avlodini tarbiyalashda asosiy rol o'ynaydi. Bu bolalar uchun eng demokratik va arzon san'at turlaridan biri bo'lib, bolaga uning ma'naviy va ijodiy salohiyatini ochib berishda yordam beradi. Teatrning sintetik tabiati har tomonlama: adabiy asar, sahna o'yini va spektaklning badiiy bezaklari (dekoratsiyalar, rekvizitlar, dekoratsiyalar) va spektaklda ishlatiladigan musiqa insonga ta'sir ko'rsatadi.
Teatr san'ati bolaning shaxsiyatini rivojlantirishga, nutq, ovoz, ritm hissi, harakatlarning plastikasini rivojlantirish jarayonini optimallashtirishga imkon beradi.
Teatr o'zining barcha o'ziga xos tomoshalari bilan birinchi navbatda harakat san'atidir. Hatto uni ijro etuvchilar "qahramonlar" deb nomlangan. Ular nimani xohlashadi, nimaga intilishadi, vazifaga qanday erishadilar? Bolalar ushbu savollarga spektakl qahramonlari bilan birgalikda javob izlaydilar. Va bu ularda faol hayotiy pozitsiyani rivojlantiradi. Ular yanada hissiy kuchli, qiziquvchan, erkin bo 'lishadi.
Teatr zamonaviy pedagogika va psixologiya bilan bog'liq muammolarni hal qilishga imkon beradi: badiiy ta'lim va bolalarni tarbiyalash; estetik didni shakllantirish; axloqiy tarbiya; shaxsning kommunikativ fazilatlarini rivojlantirish (og'zaki va og'zaki bo'lmagan aloqa turlarini o'rganish); irodani tarbiyalash, xotirani, tasavvurni, tashabbusni, nutqni rivojlantirish (dialog va monolog); ijobiy hissiy kayfiyatni yaratish, keskinlikni engillashtirish, nizolarni hal qilish.
Zamonaviy teatrda "an'ana" uzoq vaqtdan beri asosiy atama emas. "An'ana" deganda nimani tushunish kerak? Bu sovet davrida rivojlangan rus psixologik teatri, ya'ni urushdan keyingi rejissura - Efros, Efremov va Tovstonogov teatrlari tomonidan o'zgartirilgan badiiy teatr maktabi, shuningdek, parallel ravishda "an'ana" ni Meyerxold, Lyubimov teatrlari deb atash mumkin. Ba'zilar an'anani ikonka sifatida hurmat qilishadi va uzoq vaqtdan beri o'rnatilgan qonunlardan bir qadam orqaga chekinishni xohlamaydilar. O'ttiz yil oldin temir parda qulab tushdi. Tomoshabinlar G 'arbiy, Sharqiy va Amerika teatrlarini ko'rishga muvaffaq bo'lishdi. Ma'lum bo'lishicha, dunyoda sovet madaniyatida mavjud bo'lganidan o'nlab marta ko'proq teatr qilish usullari mavjud. Bugungi kunda dekolonizatsiya vaqti-o'nlab yillar davomida birinchi marta teatr, rejissura, rassom, sahna dizayneri, dramaturg, tanqidchi asboblari o 'zgarib bormoqda. Bugun teatrga kelganingizda, nimani ko'rishingizni oldindan aytib bo'lmaydi. Ma'lumki, teatr sintetik san'at bo'lib, musiqa, raqs, rasm, arxitektura bilan doimiy aloqada. Bundan kelib chiqadiki, teatr maydoni o'z chegaralarini kengaytirish, ularning chegaralaridan
© intereduglobalstudy.com 2025, ISSUE 1
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
tashqariga chiqish qobiliyatiga ega, bu uning madaniy makonga kirib borishi va madaniyatning mohiyatini tashkil etuvchi boshqa bo'shliqlar bilan aloqa darajasiga ko'tarilishida namoyon bo'ladi. Bunga shahar maydoni, ijtimoiy makon, siyosiy, diniy, shaxsning yashash maydoni, tabiiy va boshqa joylar kiradi. Bugungi kunda immersiv teatr, Boardwalk teatri yoki Rouming teatri deb ataladigan janr dunyoda tobora ommalashib bormoqda. Immersiv spektakl tomoshabinni ishlab chiqarish syujetiga to ' liq singdirish effektini yaratadi, bu tomoshabin sodir bo'layotgan voqealarning to'liq ishtirokchisi bo'lgan jalb qilish teatri. Zamonaviy teatr janrlari bizni hayratda qoldirishdan to'xtamaydi. Ularning soni juda katta va tuzilishi jihatidan nihoyatda xilma-xildir. Biroq, ushbu janrlarning umumiy tendensiyasi aniq: zamonaviy rejissyor odamni iloji boricha harakatga yaqinlashtirish va ko'pincha bu harakatga to'liq botirish vazifasini qo'yadi, bu bizni sodir bo'layotgan barcha narsalarning ishtirokchisiga aylantiradi.
Teatr bir-biri bilan o'zaro aloqada bo'lgan ko'plab san'atlarning simbiozidir. Teatr san'atining xususiyatlari-ommaviylik, o'yin - kulgi, sintetika - bolalarni rivojlantirish va estetik tarbiyalashda ham, bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda ham bir qator boy imkoniyatlarni taklif etadi. Shuning uchun teatr jamoasidagi mashg 'ulotlar raqs, musiqa, tasviriy san'at va amaliy hunarmandchilik bilan birlashtirilgan.
Barcha asrlarda bolalar teatr san'ati so'zning keng ma'nosida madaniy an'analarning shakllanishi va uzatilishi bilan chambarchas bog'liq edi. Teatr o'yinlari shaklida bolalar har doim o'z jamoalarining asosiy madaniy qadriyatlari, uning an'analari, e'tiqodlari va umuman dunyoqarashi bilan tanishishgan.
Bolalar uchun adabiy asarlar yoki ertaklarning turli janrlaridan foydalanish har doim bolalarning axloqiy yo'nalishiga (do'stlik, mehribonlik, jasorat) ega. Buning yordamida bola dunyoni aql va yurak bilan o'rganadi. Va u nafaqat biladi, balki yaxshilik va yomonlikka o'z munosabatini bildiradi. Sevimli qahramonlar namuna va identifikatsiyaga aylanadi. Bu bolaning sevimli qiyofasi bilan bunday identifikatsiya qilish qobiliyati, o'qituvchilarga teatr faoliyati orqali bolalarga ijobiy ta'sir ko'rsatishga imkon beradi.
Teatr jamoaviy san'at bo'lgani uchun spektaklning yaratuvchisi alohida shaxs emas, balki ijodiy ansambl bo'lib, unda har bir bolaning o'ziga xos ijodiy vazifasi bor, bu unga o'zini e'lon qilish va jamoaviy biznesga qo'shilish imkoniyatini beradi. Kollektivizmning birligi hissi, albatta, darhol emas, balki asta-sekin, kundan-kunga, o'quv va ijodiy jarayonda paydo bo'ladi. Bu teatr tayyorgarligi asoslarini olgan bolalar spektaklni mashq qilishni boshlaganlarida kuchayadi. Bu har doim juda hayajonli lahza. Bu g'ayrat, aqldan ozgan qiziqish va hayajon to'lqinida sodir bo'ladi. Bularning barchasi bolalarning yanada yaqinlashishi uchun qulay zamin yaratadigan ajoyib sharoitlar majmuasidir. Axir, spektakl ko'plab tarkibiy qismlardan tashkil topgan murakkab mexanizm bo'lib, ularning har biri o'ziga xos, aniq belgilangan joyga ega.
Spektaklda "asosiy" va "asosiy bo'lmagan" ishtirokchilar yo'q. Bosh rolni ijro etuvchidan ko'ra musiqiy dizayn yoki texnik ta'minot uchun mas'ul bo'lgan bir xil darajada muhim shaxs. Teatr-bu tomoshabinlar oldida yaratilgan jonli san'at. Bu erda jamoa sinovdan o'tkaziladi, sahna ortida hamma birgalikda chiqish yo'lini topishi,
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
sahnada adashib qolgan sherigiga yordam berishi, harakat davomida yo'l qo'yilgan xatolarni tuzatishi mumkin. Jamoa qanchalik do'stona bo'lsa, u bu qiyinchiliklarni osonroq еngib chiqadi.
Jamiyatning bo'lajak a'zosi shaxsini shakllantirish mas'uliyatini o'z zimmamizga olgan holda, har birimiz bu jamiyat a'zosiga xos bo'lgan ijtimoiy rollar majmuasini muvaffaqiyatli bajarishga tayyorlikni shakllantirish jarayoni ekanligini yodda tutishimiz kerak. Madaniy, aqlli va erkin odamni tarbiyalashda asosiy narsa - bu o'z hayotining xo'jayini kabi his qila oladigan, shuning uchun o'zi va atrofidagi dunyo uchun javobgar bo'lgan uyg'un, ijodiy faol shaxsni shakllantirish. Shu ma'noda teatr san'ati ta'lim jarayoniga katta ta'sir ko'rsatishi kerak.
Har qanday san'at singari, teatr ham tarbiyaviy funksiyalarga ega, ular faqat teatr ijodiy jamoasida amalga oshiriladi. To'g'ri tashkil etilgan pedagogik ish ishtirokchilarga vazifalarni yanada samarali hal qilish, kerakli natijaga erishish imkonini beradi. Shuni ta'kidlash kerakki, teatr ta'limi, shaxsning umumiy madaniy ta'limining bir qismi sifatida, professional teatrning yutuqlari va havaskor teatrning tajribalarini, shuningdek tarixiy va zamonaviy teatrgacha, kundalik va bayramona marosimlarda to'plangan madaniy yuklarning butun qatlamini o'z ichiga oladi. Xalq musiqiy (qo'shiq va raqs) ijodi kabi kuchli asoslar, hissiy prinsipning ratsional-mantiqiy, genetik jihatdan teatr ijodiga xos bo'lgan sinkretizm, tabiiy ravishda turli xil san'at turlarini birlashtirgan holda, ijodning jamoaviy tabiati teatr tamoyilining yosh avlodni tarbiyalash sohasiga faol kirib borishi uchun noyob shart-sharoitlarni yaratadi.
Mustaqillik qariyb bir asrlik tarixga ega bo'lgan o'zbek professional teatrining tashkiliy-ijodiy va badiiy jarayonlaridagi yangi davrni boshlab berdi. Yangi siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlar teatr san'atining ham yangicha tamoyillar asosida rivojlanishini hamda faoliyat yuritishini taqazo etdi. Yangi davr ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda o'zbek teatr san'ati boshqaruvi alohida tadqiqot yo'nalishi sifatida o'rganilmoqda. Bu borada professor N.Sayfullayevning "Yangi davr O'zbekiston teatri: rivojlanish muammolari va izlanish omillari" mavzusidagi monografiyasida ko'plab ma'lumotlarni keltiradi. Ushbu tadqiqotda O'zbekiston teatr san'atining yangi davri o'zbek teatrshunosligida ilk marotaba bozor iqtisodiyotiga o'tish nuqtai nazaridan qaraladi. O'zbekistonda azaldan savdo -sotiq taraqqiy etgan bo'lib, an'anaviy tarzda bozor munosabatlari shakl langan, mol egasi bilan xaridor o'rtasida vositachilik qiluvchi dallollar xizmati qadrlangan. Ba'zi dallollar san'at sohasida ham faoliyat yuritishgan. Undan tashqari, xalq amaliy-bezak san'ati, raqs san'ati, an'anaviy teatr, maydon tomoshalari, xalq sirki sohalarida dallollar muhim rol o'ynagan. Tadqiqotchi A.Ro'zmetovning "Qadrlangan teatr mehnati" nomli maqolasida aynan iqtisod va teatr masalalariga alohida to'htalib o'tadi. Xususan, mafkuraviy yangilanishlar davrida zamon va tarixga obyektiv munosabat bildirish talabi qo'yildi. Taraqqiyotning bozor iqtisodiyoti yo'liga o'tgan jamiyatning teatrga munosabati va zamonaviy jarayonlarning badiiy ijodga ta'siri oldingidan o'zgacha ko'rinish oldi. Bu esa, mustaqillik davridagi ijtimoiy-madaniy jarayonlarning teatrga ta'sirini tarixiy-nazariy xususiyatlar asosida ko'rib chiqish zaruratini keltirib chiqaradi.
© intereduglobalstudy.com 2025, ISSUE 1
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Muhtaram Prezidentimizning 2017-yil 3-avgust kuni ijodkor ziyolilar bilan bo'lgan uchrashuvida yurtimiz madaniyat, adabiyot va san'at sohalarini rivojlantirish ьо'ую!^ aniq vazifalar belgilab berilgan edi. Ushbu vazifalardan kelib chiqib mazkur teatr jamoasida ham Wstlar klubi" tashkil etilib, teatrga homiy tashkilotlar biriktirildi. Bu esa ijodiy jamoa imkoniyatini yanada kengaytirish imkoniyatini yaratdi.
Teatr direktorining bilim darajasi, bosh rejissori, badiiy rahbari, adabiy emakdoshi, madaniyati, tashkilotchilik qobiliyati, teatr jamoasi ijodining strategik yo'nalishlari, ijodiy imkoniyatlari yangi davr, yangi sharoit, yangi talablar darajasida bo'lishi, teatr strukturalarida faoliyat ko'rsatayotgan barcha rahbarlar bozor iqtisodiyoti talablarini yaxshi bilgan holda teatr repertuarlariga yangi asar tanlab, o'z mahsulotlarini tomoshabinlarga sota bilishlari, yangi sahna asari uchun ketgan xarajatlarini qoplab, teatr kassasiga daromad keltirishlarini taqozo qiladi. Hozirgi kunda aksariyat viloyat hamda shahar teatrlari eski tizimda ishlab kelmoqda. Bugungi kunda teatr jamoalari zamon talablariga mos ish yuritishlari, kreativ ijod qilishlari, badiiy saviyali, tarbiyaviy jihatdan mukammal asarlarni sahnalashtirib xalqimizga еtkazishlari kerak.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. Шульпин А.П. Театральные каникулы. Проблемы развития детского и юношеского театра. Сборник статей и материалов. М.: ГРДИТ, 2004 г.
2. Sayfullayev N. Yangi davr O'zbekiston teatr san'ati. - Toshkent: Mumtoz so'z, 2011. -
3. A^zmetov. "Qadrlangan teatr mehnati".// Teatr. - 2015. -№ 4. -B. 6-7
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev kuni mamlakatimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi nutqi. 2017-yil 3-avgust. President.uz.
5. T.Bayandiyev, H.Ikromov, M.Ahmadjonova. "O'zbek teatrida milliy g'oya talqini". Toshkent-2009. 79-b.
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
^Rashidov Mahmud, professor, [Рашидов Махмуд, профессор], [ Mahmud Rashidov, Professor]; manzil: O'zbekiston Respublikasi, Toshkent shahri, 100164, Yalang'och dahasi, 127 «a» uy [адрес: Республика Узбекистан, город Ташкент, 100164, махалля Ялангач, дом 127 «а»], [address: Republic of Uzbekistan, Tashkent city, 100164, Yalangoch mahalla, house 127 «a»].
15-b.
