CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(4)/2024, 115-122
УДК:
DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 14
ТАШМАНБЕТ КЕНЕНСАРИЕВ ЧЫНЫГЫ ИНТЕЛЛИГЕНТ ЖАНА
ПАССИОНАРДЫК ИНСАН
ТАШМАНБЕТ КЕНЕНСАРИЕВ - НАСТОЯЩИЙ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЙ И
ПАССИОНАРНАЯ ЛИЧНОСТЬ
TASHMANBET KENENSARIEV IS A TRUE INTELLECTUAL AND PASSIONATE PERSON
Жакыпбеков Ж.Ж.
Жакыпбеков Ж.Ж. Zhakypbekov Zh.Zh.
д.и.н., профессор, КНУ имени Жусупа Баласагына
т.и.д., профессор, Жусуп Баласагын атындагы КУУ
Doctor of Historical Sciences, Professor, KNU named after Zhusup Balasagyn
ТАШМАНБЕТ КЕНЕНСАРИЕВ ЧЫНЫГЫ ИНТЕЛЛИГЕНТ ЖАНА
ПАССИОНАРДЫК ИНСАН
Аннотация
БYГYнкY кYндв Кыргызстандын тарых илиминин внYГYY процессинде, анын карама - каршылыктуу, татаал маселелери кайра каралып, ар - бир тарыхый окуянын салмагы, баалуулугу таразаланып, кылдат изилденYYгв багыт коюлуп, жацыча квз караштагы илимий эмгектер тарыхчылар тарабынан жарыяланып жаткан учур. Макалада ошондой тарыхчылардын бири, тарых илимдеринин доктору, профессор Т. Кененсариевдин тарых илимине кошкон салымы жана анын илимий теориялары, квз караштары тууралуу маалымат берилет. Т.Кененсариев элибиздин Кокон хандыгынан берки тарыхы жвнYндв квптвгвн фундаменталдуу эмгектерди жазган чоц тарыхчы окумуштуу, мицдеген студенттерди тарбиялаган чыгаан педагог, илимдин ондогон кандидаттарын, бир катар докторлорун даярдаган устат. Т.Кененсариев жалац эле Кокон хандыгы эмес, кыргыз элинин ХУШ кылымдан -XX кылымга чейинки мезгилиндеги тарыхый окуяларынын талаш-тартыштуу маселелери боюнча да вз позициясын, аналитикалык негиздеги вз квз караштарын берген.
Негизги свздвр. Ташманбет Кененсариев, илимпоз, Кокон ханлыгы, кыргыздардын тарыхы, илимге кошкон салымы
Ачкыч свздвр: Ташманбет Кененсариев, илимпоз, Кокон ханлыгы, кыргыздардын тарыхы, илимге кошкон салымы
ТАШМАНБЕТ КЕНЕНСАРИЕВ - НАСТОЯЩИЙ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЙ И ПАССИОНАРНАЯ ЛИЧНОСТЬ
Аннотация
Сегодня в процессе развития науки Кыргызстана, переосмысливаются сложные исторические вопросы ее противоречивое противостояние, взвешивается ценность каждого исторического события, задаются направления для тщательного изучения и публикуются историками научные труды с новой точки зрения. Одним из таких историков является доктор исторических наук, профессор Т. Кененсариев. В статье приводятся сведения о его вкладе в историческую науку, его научных теориях и взглядах. Т. Кененсариев - крупный историк и учёный, написавший немало фундаментальных трудов по истории нашего народа со времён Коконского ханства, выдающийся педагог, воспитавший тысячи учеников, педагог, воспитавший десятки кандидатов и ряд докторов наук. Т. Кененсариев в исторической науке имел свою позицию и свои аналитические взгляды по спорным вопросам не только Коконского ханства, но и исторических событий кыргызского народа ХУШ-ХХ веков.
TASHMANBET KENENSARIEVIS A TRUE INTELLECTUAL AND PASSIONATE PERSON
Abstract
Today, in the process of developing science in Kyrgyzstan, complex historical issues and its contradictory confrontation are being rethought, the value of each historical event is being weighed, directions for careful study are being set, and scientific works are being published by historians from a new point of view. One of these historians is Doctor of Historical Sciences, Professor T. Kenensariev. The article provides information about his contribution to historical science, his scientific theories and views. T. Kenensariev is a major historian and scientist who has written many fundamental works on the history of our people since the time of the Kokon Khanate, an outstanding teacher who has educated thousands of students, a teacher who has educated dozens of candidates and a number of doctors of science. T. Kenensariev in historical science had his own position and his own analytical views on controversial issues not only of the Kokon Khanate, but also of the historical events of the Kyrgyz people of the 18th-20th centuries
Ключевые слова: Ташманбет Кененсариев, ученый, Кокандское ханство, история кыргызов, вклад в науку.
Keywords: Tashmanbet Kenensariev, scientist, Kokand Khanate, history of the Kyrgyz, contribution to science.
Азыркы yчyрдa Kыргызстaндaгы тaрых илиминин негизи прoблeмaлaрынын бири -дYЙнeлYк кooмчyлyктyн цивилизaциялык мейкиндигине чыгуу бoлyп сaнaлaт. Еврoпa eлкeлeрYндe кooмдyк aq-сезимдин eнYГYШYHYн цивилизaциядaгы мaдaнияты XIX-кылымдын экинчи жaрымындa - XX-кылымдa эле кaлыптaнгaн.
^ф^з эли мицдеген жылдaрдaн бери жaшaп келишкен трaдициялык aq-сезимдеринин aлкaгынaн чыгышып, XX-кылымдa мaссaлык тYPдe eврoпaлык кooмдyн «eврoпoцeнтризм» кaнoндoрyнyн эрежелери менен «жуурулушуп» жaшaй бaштaшты. Прoблeмaны бул eRY'1''1^ aлып кaрaгaндa «eврoпoцeнтризм» кoнцeпциясынын дYЙнeлYк децгээлдеги мaaнисин тaнyyгa же жoккo чыгaрyyгa мYмкYн эмес. Ошoл эле yчyрдa eврoпoцeнтризмдин кемчиликтеринин бири, aлaр жaлпы aдaмзaт кooмyнyн eнYГYШYн Еврoпaлык стaндaрттaрдын eнYГYШYHYн yлaндысы кaтaры кaрaшaт. Ар кaндaй децгээлдеги eнYГYYHY бaшынaн eткeрYп жaтышкaн элдерди «Еврoпaнын прoвинциясы» кaтaры кaрaшып, тецсинбей мaмилe ^mb^a^ Ошoндyктaн, aлaр кeчмeн элдердин, aлaрдын ичинде кыргыздaрдын дaгы эл кaтaры, улут кaтaры eнYГYШYHYн eздeрYнe гата тaaндык eзгeчeлYГYн билишпейт, кeчмeндeрдY «тaрыхтaн сырттa кaлгaн эл» деп мYнeздeшeт.
Kыргыз эли бYГYнкY кYндe мицдеген жылдaр мурун жaшaшкaн aтa-бaбaлaрындaй эмес, дYЙнeлYк децгээлдеги eнYккYн цивилизaциянын шaртындa жaшaшaт. Ошoндyктaн кыргыз элинин бaйыркы мезгилден берки жaшooсyн илимий децгээлдеги ^з кaрaштa изилдеп, элге, келечек мyyндaргa жeткирYY XXI-кылымдaгы кыргыз интеллигенттеринин ыйык милдети. Бул прoблeмaны пaтриoт интеллигенттер гaнa тyyрa чече aлaт, себеби интеллигенттер бaрдык нерсени «тYШYнгeн, oй жYГYрткeн aкыл эмгеги менен, чыгaрмaчылык эмгек менен кесиптенген, мaдaниятты eнYктYргeн жaнa жaйылткaн эл ичиндеги кooмдyк кaтмaры» (Kыргызстaн. Улуттук энциклoпeдия. 3-тoм. 580-б.)
Пaтриoт, эли YЧYн жaнын aябaй кызмaт кылгaн Т.Keнeнсaриeвдин Kыргызстaндын тaрых илиминдеги, aнын eнYГYШYндeгY oрдy, aнын изилдеген тeмeнкY ^п бaгыттyy эмгектеринен билинет:
Т.Keнeнсaриeв тaрыхчы илимпoз жaнa aгaртyyчy кaтaры чыгaрмaчыл жoдy кээде бyyрaкaндaп, кээде жooшyгaн, yлaм жaцы тoскooлдyктaрды жецип eтпeй кoйбoгoн Аксынын Kaрa-Сyyсyндaй бoлдy. Дaл ушул бирде бyyрaкaндaп, бирде мелмилдеген тунук дaрыягa эрээркеп, aйтылyy Жeцижoк aтaбыз "Акган суу" чыгaрмaсын жyмaлaп aйткaн кaсиeттYY Аксынын кулуну эле.
Эгерде кeeнe дooрлoрдoгy бaбaлaр aйткaндaй бoлyп, чыгaaн aзaмaттaрдын жaцы жылдызгa aйлaнып, Ke^e жaрыгын тYбeлYктYY чaчып, aр дaйым жaнып кaлaт, дегенге ишенсек, aндa Тaшыкeмдин жылдызы бизге мээримин тeгYп, ушул тaптa дa Keктeн жaнып тyрaт. Тaшыкe дoстyккa, жoлдoштyккa бек, aдaмдын кeцYЛYн ooрyтпaгaн, жyмшaк CYЙлeп, бaaрлaшып жaткaн aдaмды eзYнe тaртып aлгaн, aны кeцYЛ кoюп угуп, тaк, дaaнa, жeткиликтYY жooп берип, yлyy-кичYYгe бирдей мaмилe кылгaн, кимге бoлсo дa жaрдaм бeрYYгe дaяр aк кeцYл, берешен aдaм эле. Тaшыкe YЙ-бYлeeгe кaмкoр aтa бoлyп, бaлдaр-кыздaрын мыкты тaрбиялaп, aлaргa терец билим берип турмуш жoлyнa yзaткaн. ЭмYP шериги Äшырaйым менен oкyп жYргeндe, студент мезгилде тaбышып, бaш кoшyшкaн бoлyyчy. ЭкeeбY тец илим жoлyнa тYШYп oкyмyштyy, бири-бирин ^з кaрaшы менен тYШYHYп, бири-бирине aяр мaмилe жaсaп, бири-бирин yрмaттaп-сыйлaп, бири-бирин тoлyктaп, жaрым кылым эриш^ргак жaшaп, тaттyy кYндeрдY eткeрYштY.Тaшыкeмин
кептеген шакирттери, окуучулары, аспиранттары болуп, алардын бардыгы менен тыгыз байланышып, тез-тез жолугушуп, ата-баладай мамиледе баарлашып туруучу.
Т.Кененсариев элибиздин Кокон хандыгынан берки тарыхы женYнде кептеген фундаменталдуу эмгектерди жазган чоц тарыхчы окумуштуу, мицдеген студенттерди тарбиялаган чыгаан педагог, илимдин ондогон кандидаттарын, бир катар докторлорун даярдаган устат. Ал тарыхнаамада бир катар жацы концепцияларды жаратты, парадигмаларды аныктады, илимге, коомго бир катар тарыхый инсандардын ишмердигин алып чыкты. Анын докторлук диссертациясынын негизги жоболорунун бири - кеп этностуу Кокон хандыгынын тарыхы кыргыз мамлекеттYYЛYГYHYн тарыхынын ажырагыс белYГY болгондугу женYндегY баалуу илимий жобо болчу.
Т.Кененсариев илимий жыйындарды уюштурууда мол тажрыйбага ээ инсан эле. Анын жеке салымы Ош шаарынын шарттуу 1000 жылдык мааракесине, Каганаттар тарыхына, кыргыз таануунун методологиялык кейгейлерYне арналган жыйынды, тарыхый инсандарга (Тайлак баатыр, НYЗYп Эсенбай уулу, Полот хан, Алымкул аталык, Алымбек датка, ж.б.), ошондой эле манас таанууга арналган жыйындарды еткерYYДе билинди.
Тынымсыз эмгектенYY, изденYY, чыгармачылык тYЙшYк, жоопкерчилик, адамдын энергиясын алган компьютер, кесиптик чарчоону жаратты. Ошондуктан, Т.Кененсариев езY 450 барак жазам деп пландаштырган "Кокон хандыгынын тарыхы" жазылбай калды. Ошондой болсо да, келечекте муундар алмашып, адамдар коомунун, анын ичинде Кыргызстандын тарыхынын енYГYYCYHYн мыкты барактарын, ез элин CYЙген патриот жаштар, кесипкей уул-кыздар тарыхыбызды улантып жазышаарына ишенебиз.
Ташыкем менен турмуштун ар кандай жагдайларында эмнелер баштан етту, кандай сыноолордо бирге санаалаш, пикирлеш болдук, мына ушулар женYнде кыргызча айтканда «аз эле» бир, эки эпизоддорду эске тYШYPYп, айтып берейин:
Биринчи эпизод: 1980-жылдардын башында мен МГУга стажировкага барып калдым. Анда Г.А.Мохова эжебиз убактылуу кафедра башчысынын милдетин аткаруучу болуп калган экен. МГУга стажировкага керектYY документтерди толугу менен бYTYрбей эле, барып калыптырмын... Анан Москвадан Фрунзеге телефон менен кабарлап, езYбYЗДYн кафедранын чечимин ж.б. документтерди алар даярдап, кайра Москвага самолет менен каттаган кишилерден мага берип жибергенге чейин 1 жума (7 кYн) Ташыкем жашап жаткан, кадимки 36 этаж МГУнун башкы имаратынын «Г» секторундагы №416 комнатасында жашоого туура келди. Анткени, ошол мезгилдерде Ташын МГУда аспирантуранын СССР тарыхы кафедрасында, KYHДYЗГY белYMYнде окуп жаткан (очная аспирантура). Ошол убактарда КМУнун тарых факультетинде иштеген мугалимдер, ФПКга барганда, же илимий командировкага барганда, баардыгы тец: «ошол жакта окуган Т.Кененсариевге жолугабыз, аны менен илимий иштерибиз женYнде кецешебиз»,-дешип эле, ошол №416 комнатаны бары билишчY. Т.Кененсариевдин илимий жетекчиси МГУнун тарых факультетинин профессору, 20 жылга жакын Россия империясынын Орто-Азия элдерине жYргYЗген «активдYY» жана «пассивдYY» саясаттарын, Кавказ элдери менен Россиянын XIX кылымдын ортосундагы ез ара мамилелерин тыгыз изилдеген Н.С.Киняпина эле. Мен дагы ошол «традицияны» бузбай, адеп угуп барганда, так ошо №416 комнатага, Ташыкеме барбадымбы! Мына ошол «аргасыз» документ кYTYп жаткан 7 KYHДYH ичинде мен Ташындан МГУнун СССР тарыхы кафедрасында менин стажировкалык ишим женYнде сез болуп, ал эми
жашаган жерим МГУнун официалдуу корпустарынын бири болгон ДАСта жашоого мYмкYнчYЛYк болгонун угуп билдим. Стажировканын мезгилинде менин илимий консультанттарым, профессор Н.С.Киняпина менен чогуу бир кафедрада иштеген профессор М.Г.Седов экендигин дагы Ташындан угуп билип алдым. Мунун баарын айтып аткан себебим, ошол 7 кYндYн ичинде, Ташындын жашап жаткан комнатасында мен ез YЙYмдe жYргeндeй эле тYштYктeгY туугандар айткандай, беймарал жашап жYPДYм. Кечинде уктап, эс алуунун малы келгенде, Ташыкем ез кроватындагы ордун мага бошотуп берет да, e3Y матрацты астына салып, полго эле жатып алат. Мындайды ким кылат!?
Кийин, албетте Фрунзеден, документтеримди толуктап кишилер аркылуу мага жeнeтYштY^
Анан мен закондуу тYPдe ДАСка которулуп, кафедрадагы стажировкалык мезгилимди ийгиликтYY аяктап, Фрунзеге, иштеген жериме кайтып келдим.
Экинчи эпизод: Ташын Москвадан аспирантураны бYTYPYп, диссертациясын ийгиликтYY жактап, ОшМУда иштеди. Доценттик даражага жетип, ОшМУда тарых жана укук таануу факультетинде декан, андан кийин ОшМУнун проректорлук кызматтарында, ректор Б.Мурзаибраимов менен чогуу YзeцгYлeш иштеди. Ошол эле учурда eзYHYн дисертациясынын проблемаларын кецейтип, тынымсыз изилдee иштерин системалуу жолго коюп, 1997-жылы «Кыргыздар жана Кокон хандыгы» (Ош., 1997.) деген монографиясын жазып бYTYп, басмаканадан жарыкка чыгарды.
Постсоветтик историографиянын учурунда бул эмгек, профессионал тарыхчылардын арасында резонанс жаратты. Себеби, Россиядагы, Эзбекстандагы, Кыргызстандагы тарыхчылардын арасында, мурунтадан калыптанып калган: «...Кокон хандыгы кыргыздарды эзип, салык салып, зордукчул саясат жYргYЗгeн», - деген концепция YCтeмдYк кылып келген. (XIX к. 30-жылдарындагы Чоро саяктарынан чыккан Атантай, Тайлактардын Кокон хандыгына каршы боштондук кYрeштeрYн эске алыцыз - Ж.Ж.).
1990-жылдарда Т.Кененсариев eз эмгектеринде жогорку концепцияны сын кeз менен карап мамиле кылды. Кeп жылдык мээнеттенип, архивдик ж.б. булактарга таянып изилдеп, Кыргызстандагы, Эзбекстандагы окумуштуулардын эмгектерин анализдеп, иликтeeнYн натыйжасында, Ташын Кененсариев 2000-жылдардын аралыгында: «Кокон хандыгы XVIII к. - XIX к.-дын аягындагы Орто Азия элдерине бирдей орток мамлекет болгон», - деген позитивдYY концепцияны иштеп чыкты. Ташындын бул ою, келтирген жыйыктыктары Кыргызстанда дагы (К.Молдокасымов), Эзбекстанда дагы (К.Шамсутдинов) eз колдоочуларын тапты. Ошол эле учурда: «Кокон хандыгы орто кылымдардагы Орто Азиядагы феодалдык мамлекет. ЭЗYHYH кYч кубаты, мамлекеттик структуралык TYЗYЛYШY жагынан дагы Орто Азия элдерине орток мамлекет боло албайт. Кокон хандыгынын мезгилиндеги кыргыздардын коомдук-саясий турмушун чагылдырган элдик оозеки чыгармаларда дагы, Кокон мамлекети карапайым дыйкандарга, кeчмeн турмуштагы малчы, ж.б. социалдык катрмарларга зордук-зомбулук жYргYЗYп келген», - деген концепцияны карманышкан тарыхчылар да жетиштYY эле. (В.М.Плоских, Д.Б.Сапаралиев, А.Жапаров ж.б.). Ушул саптардын автору дагы, экинчи ^з карашты жактоочулардын бири болгон. Тарых илиминдеги мындай дискуссиялар табигый кeрYHYш. Болбосо илим eнYкпeйт. Ошентип, мен дагы Ташынга: «Ташыке, сен Кокон хандыгы Орто Азия элдеринин орток хандыгы болгон, муну комплекстYY таризде дагы терецдетип изилдеш керек деп жатасьщ.
Бирок, мындай жыйынтык чыгаруу али эрте...» деп айтар элем. Башка бир досторумдай мYнезY болсо, мага нааразычылыгын билдирип, «менин оюма каршы болбо», - деп айтса да ез эрки эле да.
Мына ушундай жагдайларда мен Ташындын тарых илимине, профессионал тарыхчыларга карата кандай мамиле кыларын дааналап TYШYHДYM. Мен жогоруда белгилегендей, Кокон хандыгы женYндегY оюмду билдиргенде, Ташыкем эч капа болбой, мени бир карап алып, KYЛДY дагы (кYЛгенде жYЗY нурланып кетчY): - «Ошондойбу?» - деп гана койду. Ташыкем эч качан езYнен башка тарыхчылардын пикирлерине ачууланып, жецил желпи кишилердей кызацдап, yhyh катуу чыгарып CYЙлечY эмес. Акырын гана, жылмайып кYЛYп туруп: «Ошондойбу», - деп койчу. Анан унчукпай эле сутканып кайсы убагы болсо да, езYHYн ноутбугун алып, жадабай иштеп берYYЧY.
Мындай мамилени, илимдеги сабырдуулукту орус коллегаларыбыз: «научная добросовестность» деп коюшат. Илимий иштер менен алектенген интеллигенттерге мындай сапат абдан керек.
Жалац эле Кокон хандыгы эмес, 2200 жылдык тарыхы бар кыргыз элинин XVIII кылымдан - XX кылымга чейинки мезгилиндеги тарыхый окуяларынын талаш-тартыштуу маселелери боюнча да Ташыкемдин ез позициясы, аналитикалык негиздеги ез кез караштары бар болчу. Ошондуктан биз, Ташманбет Кененсариевдин тарых илиминде «ез школасы», - бар деп сыймыктануу менен айта алабыз. БYГYнкY кYнде Т.Кененсариевдин 30дан (отуз) ашык аспиранттары жана доктаранттары диссертацияларын ийгиликтYY жакташып, эл кызматында жигердYY иштеп жатышат.
БYГYнкY кYнде Кыргызстандын тарых илиминин енYГYY процессинде, анын карама -каршылыктуу, татаал маселелери кайра каралып, ар - бир тарыхый окуянын салмагы, баалуулугу таразаланып, кылдат изилденYYге багыт коюлуп, жацыча кез караштагы илимий эмгектер тарыхчылар тарабынан жарыяланып жаткан учур.
Ошондой тарыхчылардын бири, тарых илимдеринин доктору, профессор Т. Кененсариев тарых илиминин майданындагы айтылбаган кара тактарды, советтик историографиядагы «толук илилденди» деген маселелерди, жацыча кез карашта, кYЖYрмендYYЛYк менен изилдеген.
Т. Кененсариевдин тарых илиминин бийиктигине жеткен жолу 1981 - 1984 - жылдарда Москвадагы М. В. Ломоносов атындагы университеттин тарых факультетиндеги аспирантурада окуган мезгилинде башталган. Ошол эле жерде ез меенетYнде «Экономическая политика царизма в Киргизии в конце XIX- начале XX вв.» деген темадагы кандидаттык диссертациясын ийгиликтYY жактаган.
1984 - 1985 - жылдарда Кыргыз мамлекеттик университетинде (Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университети - Ж. Ж.) окутуучу болуп эмгектенген.
Республикабыздын ВУЗдарындагы окутуучулук - педагогдук багытындагы жетекчилик ишмердигин тарых илиминдеги изилдеечYЛYк иштери менен айкалыштырып, ал 1985 - 2019 жылдары 19 илимий монография, 4 окуу - методикалык керсетме, 350ден ашуун илимий макалаларын жарыялады. 30га жакын докторанттардан, аспиранттардан жана шакирттеринен турган илимий мектеби калыптанды.
Т. Кененсариевдин Кыргызстандагы тарых илиминин eнYГYШYндeгY орду, анын Кыргызстандын бYткYЛ аймагынын Орусияга каратылышынындагы (покорение - Ж. Ж.), адегенде дипломатиялык - соода жолу менен, андан кийин драмалуу аскердик ЖYPYШ менен коштолгон тарыхый процессти кецири панорамада изилдеген окумуштуу экендигинде.
Аталган маселени 14 жыл тынбай изилдеп, мурунку СССРдеги Москва, Санкт -Петербург, Ташкент ж.б шаарларындагы архивдик жана башка материалдарды ирээтщуу иликтеди. Натыйжада, 1998 - жылы Бишкек шаарындагы диссертациялык советте «XIXкылымдын 50 - 70 - жылдарындагы Кыргызстандагы саясий eнYГYY» деген темадагы докторлук диссертациясын ийгиликтYY коргоду. Диссертация жактаганга чейин эле Т. Кененсариев, ондогон жылдар бою изилдеген проблемаларынын мазмунун, мYнeзYн жана илимий жыйынтыктарын 1997 - жылы Бишкекте жарыяланган «Кыргызстандын Орусияга каратылышы» деген монографиясында чагылдырган. Бул эмгек кыргыз историографиясында (тарыхнаамада) салмактуу изилдeeлeрдYн катарында экендиги талашсыз.
Автор бул эмгегинде Кыргызстандын Оруссияга каратылышы 80 жылга созулган ^п кырдуу процесс болгондугун ачып берген. ТYндYк кыргыз урууларынын Россияга кириши 13 жылга созулган процесс экендигин дана кeрсeтYп, автор бул процессти ишке ашырууда орус бийликтеринин эки моделди: «1. келишимдер, бYTYмдeр; 2. Куралдуу басып алуу» (карацыз: Кыргызстандын Орусияга каратылышы. - Б. 1997. 307 б.) ыкмасын кодонуп, натыйжада Кыргызстан Оруссиянын чыныгы типтеги колониясына айланган деп белгилейт. Ал эми TYШTYK Кыргызстанды Оруссияга каратуу процесси 1873 - 1876 ж. ж. элдик кыймыл менен тыгыз байланышып, анын жYPYШYнe кeз каранды болгон деген жыйынтыкка келген. Натыйжада Т. Кененсариев башка тарыхчылардан айырмаланып, «1873 - 1876 ж. ж. кeтeрYЛYш Кудаяр хандын бийлигине каршы антифеодалдык, Орусия баскынчылыгына каршы антиколониялык, боштондук кыймылдардын органикалык биримдигиндеги диалектикалык жараян», - деп белгилейт, (карацыз: Ошол эле эмгек. 311 - б.)
Докторлук диссертациясын жактагандан кийинки тынымсыз изилдеген кыргыз тарыхнаамасындагы: Кыргызстандын колониялык доорундагы Кокон хандыгынын кыргыздардын мамлекттYYЛYГYндeгY орток хандык экендиги жeнYндeгY концепциясы, кыргыз тарыхынын инсандары боюнча жацы кeз караштагы изилдeeлeрY манас таануунун маселелерине арналган эмгектери ж. б. Т. Кененсариевдин илимий чабытынын кенендигин, кeп кырдуулугун билгизип турат.
Ал эми XIXкылымдын экинчи жарымындагы XXкылымдын башындагы кыргыз - орус мамилелериндеги «колониялык доор» деп аталган проблеманы 20 жыл тынбай изилдeeнYн натыйжасында, 2019 - жылы Бишкекте жарыяланган: «Кыргызстан оторчулук доорунда (1855 - 1917) аттуу кeлeмдYY монографиясы eзYнчe сeз кылууга арзыйт.
Монографиянын кeлeмY - 760 беттен турат. Проблеманы изилдeeнYн объектисине жана мазмунуна ылайык эмгек киришYYДeн, 6 бeлYмдeн, 19 баптан, корутундудан жана тиркемелерден турат. Ар бир бeлYмдYн аягында пайдаланылган булактардын жана адабияттардын тизмеси берилген.
Автор eзY белгилегендей, китеп академиялык стилдеги таза илимий эмгек болуп саналбайт. (карацыз: Кыргызстан оторчулук доорунда. - Б. 2019. 3 - б.). Автордун бул эскертYYCY илимий категориялардагы татаал терминдерди, тYШYHYктeрдY татаал ойлонуп,
бирок женекей жаза ала турган дарамети бар экендигин билгизип турат. Эмгек кыргыз тилинде жазылгандыгын, автордун окурмандарды урматтап мамиле кылгандыгы деп TYШYHYY керек.
Бир сез менен айтканда, бул китеп Кыргызстандын 1855 - жылдан 1917 - жылдарга чейинки Орусия - Кыргызстан мамилелеринин колониялык (оторчулук) мезгилиндеги тарыхын ез кучагына алат. ИзилдеенYн хронологиялык алкагында орус оторчулук саясаты, Орусиянын Кыргызстандагы экономикалык саясаты, алардын кыргыздарды ез жерине отурукташтыруусу, социалдык турмушу, элдYY конуштарды TYЗYY маселелери чагылдырылат. Бул маселелер автор тарабынан архивдик булактарды, совет дооруна чейинки, советтик доордогу жана постсоветтик мезгилдеги илимий адабияттарды пайдалануунун негизинде кецири иликтенет. Эмгекте жацы илимий айлампага киргизилген табылгаларды колдонуу менен, учурдагы объективдYY тарыхыйлык принциптерди эске алып, автор эл аралык дэцгээлдеги концептуалдык кез карашты иштеп чыккандыгы менен баалуу.
Монографиянын мазмунундагы дагы бир жацычылдык, кыргыз тарыхнаамасында аз изилденген XIXкылымдагы геосаясаттык «Чоц оюн» жYрген Чыгыш ТYркстан, Памирлик кыргыздар жана Памир маселесинин чечилиши сыяктуу татаал маселелердин кецири берилиши болуп эсептелет. Бул проблемалар Т. Кененсариевге чейин кыргыз тарыхнаамасында профессор Б. Жумабаевдин «Памир: Улуу державалардын ортосундагы геосаясий ^реш» (Бишкек, 2009) деген монографиясында, анан ушул эле автордун 2010 -жылы «Памир маселесинин» алкагында улуу державалардын ортосундагы геосаясий ^реш. (Россия, Англия жана Кытай. XIX кылым) деген темадагы ийгиликтYY жакталган докторлук диссертациясында иликтенген.
Т. Кененсариев китебинде езYне чейинки «Памир маселесине» арналган окумуштуулардын эмгектерин да анализдеп келип, алардын ичинде Б. Жумабаевдин эмгектерин мыкты изилдеелердYн катарына кошот. Т. Кененсариев бул женYнде китебинин 6 - белYMYHYн 3 - бабында минтип жазган: «бул бапты даярдоодо маркум Б. Жумабаевдин изилдеелерY кецири колдонулду. Автор ага терец ыраазычылык билдирет». (Карацыз: Ошол эле эмгек. 701 - б.).
Эмгегинин корутунду сезYнде автор: «так ушул Тецир - Тоонун батыш - чыгышында, ^цгей - тескейинде улуу державалар: Орусия, Улуу Британия жана Кытайдын геосаясий кызыкчылыктары тогошуп, Кыргызстан «Чоц оюндун» чордонуна айланган, - деген ачык -айкын жыйынтыкка келген. (Карацыз: Ошол эле эмгек. 739 - б.).
СезYбYЗДYн акырында айтарыбыз, элде: «мугалим дYЙне тиреги», - деген сез бар. Т. Кененсариевдин 40 жылдан ашуун эмгектенген ар - тараптуу илимий - педагогикалык ишмердигиндеги ийгиликтери есYп келе жаткан жаш муундарга ернек, YЛГY болуп саналат.
Колдонулган адабияттар
1. Кененсариев Т. Кыргызстандын Орусияга каратылышы. - Б. 1997.
2. Кененсариев Т. Кыргызстан оторчулук доорунда (1855-1917) - Б. 2019.
3. Кыргызстан. Улуттук энциклопедия. 3-том.
