УДК: 330.147.3.5.
ТАШКИЛИ РО^ОИ САМАРАНОКИ ФОНД^ОИ АСОСИ ДАР КОМПЛЕКСИ АГРОСАНОАТЙ
Ахмедов Д.Х,.
Кудратзода П.К.
Аннотатсия: Дар мацолаи мазкур, рощои ташкили самараноки фонд^ои асосии комплекси агросаноатй дар шароити имрузаи Цум^урии Тоцикистон мавриди тащиц царор гирифта, щмзамон барои такмили роуу усули рушд ва ицтидори мавцуда пешнщод^о гардидааст. Бояд цайд, ки Баланд бардоштани фондтаъминкунии исте^солоти кишоварзи бо мацсади таъмини соуа бо техникаю технология мувофици талабот^ои муосири агротехники ва цори намудани технологищои пешрафта, дар якцоягй бо дигар чорабинщои ташкилию ицтисоди, исте^соли кафолатноки ма^сулоти хушсифати кишоварзи, паст кардани арзиши аслии он^о ва баланд бардоштани рацобатпазирии со^аро таъмин менамояд. Тащицот нишон медщад, ки барцарорсозии заминаи моддию техникии бахши аграри ва афзоиши минбаъда бояд дар сатщ нави техники ва технологи гузаронида шавад. Ин на тан^о афзоиши мицдории восита^ои асоси, балки тагироти сифатии он^оро бо дарназардошти истифодаи дастовард^ои пешрафти илмию техники, азхудкунии технологищои сарфакунандаи захира^о, модернизатсия (навсози) ва тацдиди исте^солотро талаб мекунад. Ёдовар мешавем, ки барои ноил шудан ба ин мацсад %ар сол зиёд кардани маблаггузори ба кишоварзи - бо щсоби миёна 2 баробар зиёд карданро талаб мекунад. Калидвожахр: фонд^ои асоси, маблаггузори, ицтисоди бозоргони, кишоварзи, меъёр, технология, техника, маблаг, арзиши асли, комплекси агросаноати. Барои ицтибос: Ахмедов Д.Х.. Ташкили рощои самараноки фонд^ои асоси дар комплекси агросаноати/ Д.%. Ахмедов, П.К,. Кудратзода//Паёмимолия ва ицтисод. - 2024. - N0. 3(42). - С. 418-425.
ОРГАНИЗАЦИЯ ЭФФЕКТИВНЫХ ПУТЕЙ ОСНОВНЫХ ФОНДОВ В
АГРОПРОМЫШЛЕННОМ КОМПЛЕКСЕ
Ахмедов Д.Х.
Кудразода П.К.
Аннотация: В данной статье исследованы пути эффективной организации основных фондов агропромышленного комплекса в современных условиях Республики Таджикистан, а также сделаны предложения по совершенствованию методов развития и имеющихся мощностей. Следует отметить, что увеличение финансирования сельскохозяйственного производства в целях обеспечения отрасли оборудованием и технологиями в соответствии с современными агротехническими требованиями и внедрение передовых технологий в комплексе с
другими организационно-хозяйственными мероприятиями гарантировало производство высококачественной сельскохозяйственной продукции. А также, снижение их первоначальной стоимости и повышение конкурентоспособности отрасли обеспечивает. Исследование показывает, что восстановление материально-технической базы аграрного сектора и дальнейший рост должны осуществляться на новом технико-технологическом уровне. Для этого требуется не только количественное увеличение капитальных средств, но и качественное их изменение с учетом использования достижений научно-технического прогресса, освоения ресурсосберегающих технологий, модернизации и обновления производства. Напоминаем, что для достижения этой цели необходимо ежегодно увеличивать инвестиции в сельское хозяйство - в среднем их нужно увеличить в 2 раза.
Ключевые слова: основные фонды, финансирование, рыночная экономика, сельское хозяйство, ставка, технология, техника, деньги, себестоимость, агропромышленный комплекс.
ORGANIZING EFFECTIVE WAYS OF FIXED ASSETS IN THE AGRO-INDUSTRIAL COMPLEX
Akhmedov D.H.,
Qudratzoda P.Q.
Annotation: This article examines the ways of effective organization offixed assets of the agro-industrial complex in the modern conditions of the Republic of Tajikistan, and makes proposals to improve the methods of development and existing capacities. It should be noted that an increase in financing of agricultural production in order to provide the industry with equipment and technologies in accordance with modern agrotechnical requirements and the introduction of advanced technologies in combination with other organizational and economic measures guaranteed the production of high-quality agricultural products. And also, reducing their initial cost and increasing the competitiveness of the industry provides. The study shows that the restoration of the material and technical base of the agricultural sector and further growth should be carried out at a new technical and technological level. This requires not only a quantitative increase in capital funds, but also a qualitative change in them, taking into account the use of achievements of scientific and technological progress, the development of resource-saving technologies, modernization and renewal of production. We remind you that to achieve this goal, it is necessary to increase investments in agriculture annually - on average, they need to be increased by 2 times.
Key words: fixed assets, financing, market economy, agriculture, rate, technology, equipment, money, cost price, agro-industrial complex.
Гузориши масъала: Фондхои асосй нав кардани онхо дар хар як давраи дар такрористехсолкунии чамъиятй хамчун истехсолот буда ва воситахои мехнат воситаи мехнат накши калон дошта, якчоя бо метавонанд такроран истифода бурда шавад. чувваи коргарй ва ба объектхои мехнат, Аз ин ру, харочоти ба даст овардани онхо ба хдмчун воситахои истехсолот дохил карда арзиши махсулоти навбунёд дохил карда мешавад. Хусусиятхои объектхои мехнат ин намешаванд.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт: Добили кайд аст, ки намудхои алохидаи фондхои асосии истехсолй дар дарачахои муайян дар истехсолоти кишоварзй иштирок менамояд. Як гурухи онхо ба истехсоли асоси алокаманд буда, хамчун омили муаяйнкундаи афзоиши махсулотхои сохаи растанипарварй ва чорводорй баромад мекунад.
Максади макола: Аз бехтар намудани роххои истифодаи фондхои истехсолй, нигох доштани таносуби оптималии фондхои асосй ва муомилот мебошад. Дар сурати нарасидани маблагхои муомилот самаранокии истифодаи фондхои асосии истехсолй паст мешавад.
Мухтавои асосии мавод: Бояд кайд кард, ки чараёни истехсолот дар сектори аграрии Чумхурии Точикистон аз захирахои гуногун, аз чумла истехсолот ва иктидори истифодабарии он вобаста мебошад. Такроистехсолотро метавон хамчун раванди истехсоли махсулоти комплекси агросаноатй мехисобанд, ки дар он такроршавии тамоми самтхо ва унсурхои муайяи сохаро фаро мегирад.
Ба акидаи мухакик Р.И. Мамедов фондхои асоси дар такрористехсолкунии чамъиятй хамчун воситаи мехнат накши калон дошта, якчоя бо чувваи коргарй ва ба объектхои мехнат, хамчун воситахои истехсолот дохил карда мешавад. Хусусиятхои объектхои мехнат ин нав кардани онхо дар хар як давраи истехсолот буда ва воситахои мехнат метавонанд такроран истифода бурда шавад. Аз ин ру, харочоти ба даст овардани онхо ба арзиши махсулоти навбунёд дохил карда намешаванд.
Воситахои асосй - воситахои мехнат (бинохо, иншоот, мошинхо, тачхизот ва гайра) дар раванди истехсолот шакли аслии табиии худро тагийр намедихад. Онхо арзишро ба махсулоти нав офаридашуда ё кори анчомдодашуда кисм-кисм, хамчун фарсудашавии чисмонй мегузаронанд, зеро
онхо дар хочагй барои бисёр даврахои истехсоли махсулот пайдо ва истифода мешаванд. Накши воситахои асосй дар раванди мехнат аз он иборат аст, ки онхо дар мачмуъ заминаи истехсолй -техникиро ташкил медиханд ва иктидори истехсолии корхонаро муайян мекунанд.
Х,амин тарик, воситахои асосй мачмуи арзишхои моддй мебошанд, ки хамчун воситаи мехнат дар шакли натуралй дар тули зиёда аз 12 мох, хам дар сохаи истехсолоти моддй ва гайриистехсолй истифода мешаванд.
Фондхои асосй ба таври зерин тавсиф карда мешаванд:ба категорияи фондхои асосй воситахои истехсолот дохил мешаванд, ки арзиши баробари мехнати барои офаридани онхо сарфшударо доранд ва онро ба махсулоте, ки дар истехсоли онхо иштирок мекунанд, интикол медиханд. Ба андешаи мо, хусусияти асосии фарккунандаи фондхои асосй инъикос намеёбад - кисм - кисм интиколи арзиши он ба махсулоти нихой дар давраи фаъолият ё "воситахои мехнат, ки дар шакли арзишй ифода карда мешаванд, дар раванди истехсолот иштирок мекунанд, шакли аслиро тагйир намедиханд, арзиши худро ба махсулоти нав офаридашуда ё кор кисм ба кисм мегузаронанд, ки дар корхона муддати дароз истифода мешаванд, фондхои асосй фахмида мешавад.
Дар амалияи бахисобгирй ва омор ба фондхои асосй объектхое дохил мешаванд, ки мухлати хизматашон на камтар аз як сол аст ва арзиши онхо вобаста ба динамикаи нарххои махсулоти сохахои фондсозанда мукаррар карда мешавад.
Дар бахисобгирии мухосибй, фондхои асосй як кисми амволе хисобида мешаванд, ки хамчун воситаи мехнат дар истехсоли махсулот, ичрои кор ё хизматрасонй ё барои идоракунии ташкилот дар тули зиёда аз 12 мох ё давраи амалиётии мукаррарй, агар он аз 12 мох зиёд бошад истифода мешаванд.
Ба фондхои асосй инчунин сармоягузории асосй барои бехбудии куллии замин (захкашй, обёрй ва дигар корхои мелиоративй) дохил мешаванд.
Зарурати навсозии асосии фондхои истехсоли дар комплекси агросаноати дар холатхои зарури ба монанди фарсудашавй ва нестшавй арзиши аслии худро гум мекунад. Фарсудашавй метавонад ду намуд бошад — чисмонй, ки ба чараёни кор алокаманд, ахлокй дар асоси прогреси илмию техникй.
Х,амзамон кайд кардан бомаврид аст, ки барои самаранок рушд намудани истехсолоти кишоварзй зарурати баркарор намудани базаи моддию техникй ва иктидори захиравй, инчунин харидани маркахои нави мошинолотхову тачхизоти технологй, ки ба истехсолот имконият медиханд махсулоти кишоварзй бо
истифода аз технологиями муосири инноватсионй ба рох монад.
Дар чараёни истехсоли махсулоти кишоварзй фондхои асоси сифатхои аслии худро гум карда, барои истифодаи минбаъда корношоям мешаванд, бинобар ин онхоро иваз кардан ва ё хатто зиёд кардан кобили кабул буда, ки ин барои васеъ кардани такрористехсолкуни имкон медихад. Бинобар ин, такрористехсолкунии фондхои асоси шарти мухим мунтазам кор кардани чараёни истехсолот дар комплекси агросаноатй мебошад.
Бояд кайд кард, ки барои пешбурди фаъолияти хочагидории хар як корхонахои кишоварзй, ин доштани фаъоли фондхои асосии он ба хисоб меравад, ки таснифоти он дар расми 1 нишон дода шудааст, ки аз он гуруххо ва таркиби унсурхои фондхои асосй дида мешаванд.
Бояд кайд кард, ки замин дар баробари мошину механизмxо саxми асосии худро дар чамъоварии маxсyлоти асосии кишоварзй мегузорад ва мисли дигар намyди фондxо арзиши худро гум накарда, дар xолати самаранок истифодаи он метавонад ба афзоиши маxсyлот таъсир расонад.
Ба таркиби гyрyxи навбатй: чорвои зотй, маxсyлдеx, корй, ки такроран ё ки доимо дар истеxсолоти кишоварзй истифода мешаванд дохил мебошанд.
Дарахтони бисёрсола чунин тасниф карда мешаванд:
• тамоми намуди ниxолxои бисёрсолаи сунъй, новобаста аз синну соли онxо, аз чумла мева ва буттамева (дарахту бухг^о);
• кабудизоркунй ва ороишй;
• деворxои сабз, хатxои мyxофизати киштзорxо аз барф, ниxолзорxо барои мyстаxкам кардани рег ва соxили дарёxо, ниxолxои барои мyxофизати чуйбор ва f.;
• ниxолзорxои боFxои ботаникй ва дигар мyассисаxои тадкикотй инчунин мyассисаxои таълимй бо максади тадкикоти илмй;
• объекщои табиатистифодабарй ва захираxои табий (манбаъxои об, чангалxо).
Ёдовар бояд шуд, ки фондxои асосй дар комплекси агросаноати бо ифодаи натуралй ва арзишй ба xисоб гирифта мешаванд. Нишондиxандаxои натуралй микдор ва сифат, имкониятxои истеxсолй ва мудлати хизмати восш^ои асосиро ифода менамоянд. Баxодиxии арзишй гуфта муайянкунии арзиши фондxои асосй, таxлили xисоботxои иктисодй ва ташаккулёбии нишондиxандаxои
чамъбасткунандаро мефаxманд. Баxодиxии пулии фондxои асосй андозаи маблаFгyзориро барои бунёди онxо инъикос
карда, маблаFи хурдашавиро, ки ба маxсyлоти тайёр гузаронида мешавад, муайян мекунад.
Дар шароити бозор фондxои асосии комплекси агросаноати бо намyдxои арзиши зерин баxо дода мешаванд:
• пурраи балансй
• пурраи баркароркунй
• бокимондаи балансй
• бокимондаи баркароркунй
Арзиши пурраи балансии фондxои
асосй гуфта, арзиши то баxодиxии охирини онxоро мегуянд, яъне арзиши хариди онxо бо назардошти харочотxои кашонидан мебошад. Он барои баxодиxии самаранокии истифодабарии фондxои асосй ва хурдашавии онxо истифода карда мешавад.
Добили кайд аст, ки намyдxои алоxидаи фондxои асосии истеxсолй дар дарачаxои муайян дар истеxсолоти кишоварзй иштирок менамояд. Як гyрyxи ож,о д ба истеxсоли асоси алокаманд буда, xамчyн омили муаяйнкундаи афзоиши маxсyлотxои соxаи растанипарварй ва чорводорй баромад мекунад. Ба ин гyрyx тракторxо, комбайнxо, автомобидxои боркаш, мошинаxои кишоварзй, тачxизотxо, чорвои маxсyлдеxи корй ва Fайраxо дохил мешавад. Гyрyxи дигари фондxои асосии истеxсоли корхонаxои кишоварзй ба истеxсоли маxсyлоти характери саноатй дошта, сохтмон, савдо ва хуроки умум алокаманд мебошад.
Аз ин лиxоз, фондxои асосии истеxсоли кишоварзиро ба фондxои асосии истеxсолии аxамияти кишоварзи надошта чудо мекунанд. Накши асосиро дар истеxсоли маxсyлоти кишоварзй фондxои асосии аxамияти кишоварзи дошта мебозад. Ба ин намуди фондxо 80 фоизи арзиши фондxои асосии истеxсоли рост меояд. Фондxои асосии истеxсоли ба таркиби онxо
воридшаванда барои ба даст овардани максадхои гуногуни истехсоли истифода мешавад. Ба таркиби фондхои асосии ахамияти кишоварзй дошта гурухи бинохо ва
Иншоотхои растанипарварй анборхои нигохдории галла, картошка, сабзавот, мевагихо ва дигар махсулоти сохаи мазкур, бинохои нигохдории техникаи кишоварзй, бинохои ва анборхои нигохдории нурихои минералию захрхимикатхо ва гайрахо дохил карда мешавад. Дар сохаи чорводори бошад, ба ин кисмат бинохои нигохдории чорво, лабораторияхои зоотехникй, ветеринарй, анборхои нигохдории хурокй сергизои чорво, анборхои нигохдории махсулоти чорводорй ва дигар намудхои бинохои ба ин соха мансуббуда муталик мебошад.
Дар амали хочагидорй ба гайр аз бахогузории номбаршудаи фондхои асосй арзиши бархамдихиро низ истифода мебаранд. Арзиши бархамдихии фондхои асосй - ин арзиши воситахои мехнат (аксар вакт ин нархи оханпора) мебошад. Азнавбаходихии саривактй ва мушаххас ба фондхои асосй, пеш аз хама барои такрористехсолкунии оддй ва васеъи онхо ахамияти калон дорад. Дар шароити таваррум азнавбаходихии фондхои асосй имкон медихад:
• арзиши вокеии онхоро объективй арзёбй мекунанд;
• харочот барои истехсол ва фуруши махсулот дурусттар ва аниктар муайян карда шавад;
• аник кардани маблаги истехлок, ки барои такрористехсолкунии оддии фондхои асосй кифоя аст;
• нарххои фуруши фондхои асосии фурухташуда ва ичорапулиро, хангоми ба ичора додани онхо мукаррар менамояд;
• барои муътадил кардани равандхои сармоягузорй шароит фарохам оварад.
Азнавбаходихии фондхои асосиро бо ду рох амалй кардан мумкин аст:
- бо рохи индексатсияи арзиши тавозунии объектхои алохида бо истифодаи индексхои тагйироти арзиши фондхои асоси (усули индексй);
- бо рохи аз нав хисобкунии бевоситаи арзиши объектхои алохидаи фондхои асосй бо нарххои бо хуччатхои бозории барои онхо мукарраршуда, ки то 1 январи соли чорй амал мекунанд (усули экспертй). Дар раванди истехсолот на танхо мавчуд будани фондхои асосй, балки сохтори онхо, таносуб бо кисмхои гуногун, пайвастшавй бо дигар омилхои моддии истехсолот накши халкунандаро мебозад. Ин омилхо вазъи молиявии корхона ва умуман сохаро муайян мекунанд
Дар шароити иктисодиёти маъмурию иктисодй фондхои асосии истехсолй дар асоси мушаххасот ва пешомадхои рушди корхона ташаккул меёбад. Таъмини фондхои асосии истехсолй аз хисоби маблаггузорй аз тарики таксимоти тачхизот ва дигар захирахо сурат мегирифт. Ислохоти корхонахои кишоварзй, хусусигардонии замин ва моликият боиси ташаккули сохтор ва муносибатхои нав дар иктисодиёт гардидааст. Мутаассифона, дар ин раванд кисми зиёди корхонахои кишоварзй, иктидори захиравй ва пеш аз хама фондхои асосии истехсолиро аз даст доданд. Аз ин ру, имруз барои рушди босамари шаклхои гуногуни хочагихои кишоварзй заминаи харобшудаи неруи захирахоро баркарор кардан, инчунин ба даст овардани мошину тачхизоти нав, ки имкон медихад, бо истифода аз технологияхои муосири инноватсионй ба истехсоли кишоварзй имконият дод, зарур аст.
Назар ба давраи пештара тартиби ташаккули фондхои асосии истехсолй тагйир ёфт - таксимоти мутамаркази онхо вучуд надорад ва хар як корхона
мустакилона хал мекунад, ки чиро, аз кучо муомилот мебошад. Дар сурати нарасидани ва дар кадом шароит харида гирад. маблагхои муомилот самаранокии истифодаи
Дар нихояти кор фондхои асосии фондхои асосии истехсолй паст мешавад. истехсолии иктисодиёт бояд ба сохтори Масалан, нарасидани хуроки чорво боиси истехсолии кордона, махсусгардонии он паст шудани махсулнокии чорво, нарасидани мувофик бошанд, дарачаи баланди сузишворй ва равганхои молиданй боиси паст интенсификатсия ва тараккиёти шудани махсулнокии тачхизот мегардад. Дар
инноватсиониро таъмин кунанд. баланд бардоштани самараи иктисодии
Хулоса, яке аз роххои бехтар намудани истифодаи фондхои истехсолй афзоиши истифодаи фондхои истехсолй нигох доштани косили зироатхо ва махсулнокии чорво таносуби оптималии фондхои асосй ва ахамияти калон дорад.
АДАБИЁТ
1. Ахмедов Д.Д/ Сармоягузорй хамчун омили баланд бардоштани истехсоли махсулоти богдорй. -Душанбе -2022, №4/2. (44) сах. -129.
2. Баутин В.М. Научно-технический прогресс - основа эффективного развития АПК//АПК: достижения науки и техники, 2000. - №7. - С. 2-5.
3. Система ведения агропромышленного производства (вопросы теории и практики).
- Москва - 1999; - 357 с.
4. Самандаров И.Х. Современное состояние и совершенствование социальной инфраструктуры села в условиях становления рыночной экономики. Душанбе. Изд-во ТАУ, 2004.- 142с.
5.
6. Бобоазиззода Ш.А., кудратзода ПД., Ахмедов ДД. Фаъолияти сохибкории хурду миёна дар Чумхурии Точикистон. Паёми донишгохи омузгории Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С.Айнй. Душанбе - 2021. № 3-4 (11-12).- с. 138 - 142. - ISSN 2707-9996
7. Ахмедов ДД Дастгирии давлатии сохаи богу токпарварй ва рушди он // Кишоварз.
- Душанбе - 2023. № 1 (98).- с. 202 - 205. - ISSN 2074-5435
Маълумот дар бораи муаллифон:
Ахмедов Давлатали Х,айталиевич - н.и.и., дотсент мудири шуъбаи омузиш ва мониторинги сармоягузорй дар КАС-и Институти иктисодиёт ва тахкики ситемавии рушди кишоварзии АИКТ. Тел.: (+992) 93 171 11 99. [email protected];
Кудратзода Парвиз Кудрат - н.и.и. декани факултаи Молиявию иктисодии Донишгохи давлатии Дангара. Тел:93 179 02 54.
Свидения об афторах:
Ахмедов Давлатали Хайталиевич - к.э.н., дотцент зав.отделом изучение и мониторинг инвестиции в АПК Института экономики и системного анализа развития сельского хозяйства ТАСХН. Адрес: 734049, г. Душанбе , ул Хаёти-Нав 306. Телефон: +992 93 171 11 99. E-mail: [email protected];
Кудратзода Парвиз Кудрат - к.э.н. декан Экономическо финансового факултета Дангаринский государственный Унверситет. Тел: 93 179 02 54.
Evidence about the authors:
Akhmedov Davlatali Haytalievich - candidate of economic sciences, docent, head of the department of study and investment monitoring at IAS of the Institute of Economics and Systematic Research of Agricultural Development of Tajik Academy of Agricultural Sciences: Address: Dushanbe city, Hayoti Nav 306: tel: 918-68-49-05
Kudratzoda Parviz Kudrat - Ph.D. Dean of the Faculty of Economics and Finance, Dangara State University. Tel: 93 179 02 54.