CC BY
10Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11
2020 - 5.497
2021 - 5.81
ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ И АРХЕОЛОГИЯ HISTORICAL SCIENCES AND ARCHAEOLOGY
A
TARIXI MUHITD9 VIZUAL KOMMUNIKASIYANIN T9KAMULU
FiRUZa TOFiQ QIZI B9D9LOVA
Azarbaycan Memarliq va in§aat Universiteti Azarbaycan, Baki
Giri§: Bizi ahata edan cdmiyydt vizual kommunikasiyalarla zangindir. Vizual dil ünsiyydt vasitdsi, vizual qavrayi? va s. insanlara tasir edarak yönlandirma xüsusiyyatina malikdir. Vizual ünsiyyatin ötan asrlardan alaqa vasitasi kimi istifada olunmasina baxmayaraq, müasir camiyyatda zanginla§arakmüxtalif sahalar üzraformala§mi§, inki§af etmi§,lakin tayinatxarakterin dayi§mami§dir.
Vizual dil, kommunikasiya regional ünsiyyat vasitasi kimi formala§sa da eyni zamanda beynalxalq statusunu qorumaga gali§mi§dir. Malumdur ki, kommunikasiya camiyyatda ünsiyyat vasitasi kimi qabul olunur. Bu prosesin qloballa§mada heg da digar ölkalardan ba§langic götürdüyü anlamina galmir. Vizual kommunikasiya prosesi bütün ölkalarin madaniyyatlarini ehtiva edir va bu zaman har bir xalq özü sanki qloballa§manin bir subyektina gevrilir. Bu cür ünsiyyat vasitasi insanlarin camiyyati düzgün dark edarak kommunikativ dilin bir millat ügün deyil, bütün ba§ariyyat ügün önamli oldugunu öna gixarir.
Agar sözlzr: vizual ünsiyyat, vizual dil, kommunikasiya, piktoqrafik i§aralar, qloballa§ma.
Vizual kommunikasiya, vizual ünsiyyat, kommunikativ dizayn yeni anlayi§lardir.
Malumdur ki, vizual elementlara dair tarixi ara§dirmalar vizual ünsiyyat, xabar va informasiya sistemlarinin tadqiqatina dolgunluq gatirir. Manavi rahatligin artmasi sosial madani ya§amin asasini ta§kil edan tasvirlara ehtiyaci artirir.
Vizual ünsiyyat qar§iliqli alaqanin qurulmasinda ba§lica alamatlardandir. Azarbaycanin vizual tasvirlardaki tarixi ke9mi§i dövrümüzadak abidalar üzarinda ya§amaqdadir. Azarbaycan qadim tarixa malik ulu ölka oldugundan demak olar ki, har qari§inda bir nama gizlanir.
Qadim dövrlardan insanlar maskunla§digi arazilarda iz qoymaqla galacak nasillara nama yolladiqlarindan xabarsiz idilar. insan maskunla§digi arazilari tabii §araita uygun formaya salmaqla müxtalif sanat növlarinin inki§afina sabab olmu§dur.
Ov9uluq, baliq?iliq, duluz9uluq toxuculuq va s. ünsiyyata xidmat edan bir 9ox vasitalarin olmasina baxmayaraq qloballa§mada sasli ünsiyyat zaruri ünsiyyat vasitasi idi. Lakin insanlar sasin 9ata bilacayi masafaya qadar ünsiyyat saxlaya bilirdilar. Sasin e§idilmaz oldugu masafada alaqa yaratma imkaninin itmasi ba§ariyyatin yeni ünsiyyat vasitasi olan yazi növünün meydana 9ixmasina gatirib 9ixardi. insanlar zamanla inki§af edan ünsiyyat vasitasinda mücarrad fiqurlardan, §arti i§aralardan,real obrazlardan va sama cisimlarindan geni§ istifada edirdi. Dilin inki§afi tafakkür faaliyyatini hayata ke9irirdi. Bela ki, xabar va alaqa növü olan qrafiki kod aslan dilsiz ifadali i§ara demakdir. Qrafiki kod uzun va mürakkab yol ke9arak camiyyatin an vacib alaqa növüna, talab olunan elementina 9evrilmi§dir.
Belalikla yazi sasli dilin normalarda qavrayi§larini tamin edan simvollar sistemini yaratdi ki, sonraki marhalada yazi formasinin bir ne9a növü meydana galdi:
• a§yavi yazi;
• piktoqrafik yazi (§akli);
• ideoqrafik yazi (fikri);
• fonoqrafik yazi (harfi).
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11
2020 - 5.497
2021 - 5.81 ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ И АРХЕОЛОГИЯ
А
HISTORICAL SCIENCES AND ARCHAEOLOGY
0§y9viyazi - §arti i§aralar sisteminda a§yavi yazi insanlar arasinda yaranan ilk yazi formasidir. insanlar a§yalar vasitasila dü§üncalarini ifada edirdi. Bu cür yazi formasi an qadim yazi novü olmasi va kollektiv amayin naticasinda yaranmasi malumdur. Burada istifada olunan har bir a§ya (da§, odun par9asi va s. ) insanlarin tahlükadan qrupla§araq qorunmalarina komak edirdi.
Qeyd etmak lazimdir ki, i§aralarin prototiplarinin saslanmasi onlarin manasini daha 9ox güclandirmi§ vasitaya 9evirirdi (taaccüb, qi§qiriq, aglamaq va badanin harakati).
Camiyyatin inki§afinda i§aralardan istifadanin geni§landirilmasi piktoqrafik informasiya dilini zaruri hala 9evrilmi§dir. Bu informasiya formasi matn, nitq, raqamli gostaricilar, informasiyanin taqdimat formasi idi. [4]
Tarixi dovrlara nazar saldiqda vizual i§aralarin §araita uygun yeri va yeni taqdimat tipi aldiginin §ahidi oluruq.
Piktoqrafik i§ara dili kigik, lakin manaca ahamiyyatli, obrazli informasiya da§iyicisidir. Obrazli, §akli yazi mütlaq har hansi bir malumati aks etdirmalidir.
Zamanla inki§af edan §üur insanlarin piktoqrafik §akli yazi formasindan istifadasini sarbast hala gatirmi§di. §akli yazi ünsiyyati asanla§dirirdi. Bu yazi formasi daha geni§ istifada olunmu§ va indiki dovrda da aktualligini qorumaqdadir. insanlar bu yazi formasina ke9arak gündalik hayat tarzlarini ma§guliyyatlarini, fikir va dü§üncalarini, raqslarini da§larda, qayalarda, magaralarda, hazirladiqlari gil lovhalarda cizirdilar. Lakin har cizilan rasmi yazi adlandirmaq olmazdi. Bu cizilan rasmlar mütlaq na isa i§ara etmali, xabar vermali idi.
Piktoqrafik yazinin Canubda-Basra korfazi yaxinliginda ya§ayan §umerlarin kaf etdiyi va yazinin §umer madaniyyatindan ba§lanmasi yazili qaynaqlarda yer alir. §umer yazisi piktoqrafik (§akilvari) yazi idi. Müxtalif heyvanlari aks etdiran cizgilarda sxematik formadan geni§ istifada olunurdu. [2]
Oküz ba§mi ifada edan sxematik cizgilar
Heroqlif yazi novü
Piktoqrafik yazilarla ifada edilan movzularin ahata dairasi o qadar da geni§ olmami§dir. 9sasan ov sahnalari, hadisalar, ticarat müqavilalari va s.
ideoqrafik yazi yunan dilind9 fikri yazi adlanir. Bu yazi formasinda insanlar dü§ündüklarini ideoqram va ya simvollar vasitasila ifada edirdi. §umerlarin kaf etdiyi bu yazi formasi misirlilar da geni§ istifada edirdi. Onlar bu yazi formasini heroqlif yazisi adlandirirdilar. Heroqlifin Ü9 novü vardir: a§ya va canlilari ifada edan, fikri ifada edan piktoqamlar, saslari ifada edan fonoqramlar (sas yazi) -bir, iki va ya Ü9 harfi ifada edan yazi vahidlari, a§ya va varliqlarin asas movzu oldugunu gostaran i§aralardan ibarat idi. Misir yazisi adatan sagdan sola oxunurdu.
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11
2020 - 5.497
2021 - 5.81 ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ И АРХЕОЛОГИЯ
А
HISTORICAL SCIENCES AND ARCHAEOLOGY
ideoqrafik yazi ifada dilini tamsil edan sozlarin simvollar vasitasila ifadasidir. Fikri i§aralar, simvollar vasitasila 9atdiran, birba§a manani deyil, hamin i§aradan torayan fikri da§iyan yazi üsuludur. [1]
Qobustan
Kslbscsr
Bu yazi üsulu müxtalif sanat novlarinda tatbiqi formasini tapmi§dir. Lakin bazi maqamlarda piktoqrafik va ideoqrafik yazi dilini farqlandirmakda 9atinlik 9akirik. Ancaq unutmaq olmaz ki, piktoqrafik yazi birba§a manani otürdüyü halda, ideoqrafik yazi bazan ironiya, macazi, xabardarliq kimi müxtalif manalar ifada eda bilar.
Zamanla tarixi ara§dirmalar sübut edir ki, insanlar cizgilari qrafiki ünsiyyat va alaqa novüna 9evirarak alifba yaratmaga 9ali§mi§lar. Bu , ozülü qoyulan sosial ya§amin asasini ta§kil edan manavi rahatligin artmasi va bazi maqamlarin qalama alinmasi ehtiyacini artirdi. [6]
Camiyyatda gedan qlobal iralilayi§ fonoqrafik yazi novünün suratli inki§afina yol a9di. Bu yazi novü §arti i§aralarla birga saslari aks sasli yazidir.Fonoqrafik yazinin asasan Yaxin §arqda ticari alaqalarin inki§afi ila bagli oldugu malumdur. Digar yazi novlarindan farqli olaraq, fonoqrafik yazida dilin sasi, ayri-ayri harflarla yana§i, digar i§aralardan (apostrof, haraka va s.) da istifada olunur.
Belalikla, dilin inki§afi ticari alaqalarin geni§lanmasina va yeni ya§ayi§ mühitinin formala§masina asasli sabab olmu§dur.
B.e. ilkin marhalalarinda informasiyanin yazi novündan memarliq mühitinda istifada olunmaga ba§lanmi§dir.Memarliq mühitinin formala§masi, yerli iqtisadi potensialin movcudlugu salinan §aharlarin, meydan, kü9a, ya§ayi§ mahallalarinin plan makan se9imina tasir edirdi.
Har bir memarliq nümunasinda aks olunan elementlarin informasiya da§iyicisi kimi düzgün oxunmasina,izah olunmasina ehtiyac duyulur. 9lda olunan tapintilar, otan asrlara aid olan sxemlar va rasmlar,tabiatdan va talabatdan formala§an vasitalarin camiyyatda neca idara olunmasini aks etdirir.
Qeyd etmaliyik ki, a9iq makanlarda vizual tafakkür güclü olarsa, vizual madaniyyati da§iyan informasiya vasitalari yaddaqalan va daha tasiredici olar. Bu metodlarin tapilmasi va ara§dirilmasi ü9ün har zaman tarixi zangin tacrübaya ehtiyac duyulur. [5]
9lda olunan maddi dalillar sübut edir ki, Azarbaycan arazisinda vizual dil ünsiyyat vasitasi zamanla formala§araq kamil forma almi§dir. Olkanin farqli arazilarinda a§karlanan qaya §ahari olan
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11
2020 - 5.497
2021 - 5.81 ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ И АРХЕОЛОГИЯ
А
HISTORICAL SCIENCES AND ARCHAEOLOGY
Qobustan rasmlari, magaralardaki ideoqrafik rasmlar, amak alatlari, mai§at va bazak a§yalari üzarindaki i§aralar va s. arazilardaki vizual kommunikativ tapintilar sübuta yetirilmi§ tarixi faktlardir.
Müasir dövrda §ahar mühitinda vacib funksiya da§iyan vizual informasiya vasitalari aktualligini artirmaqdadir. Buna sabab vizual vasitalarin camiyyat tarafindan qabul edilmasidir. Ba§ariyyatin yarandigi dövrdan inki§af etmaya can atan insanlarin vizual tafakkürü zamanla dayi§mi§dir.
Yer üzünda ya§ami§ insanlarin hayat tarzlarinin tarixi tahlillari sübut edir ki, vizual tafakkür güclü olduqda §ahar mühitinda vizual madaniyyati tamsil edan informasiya va i§ara vasitalari daha taassüratli olur.
Maqalada tarixi ke9mi§a qari§mi§ vizual kommunikasiyanin camiyyatin maraqlarini aks etdirmasi, maariflandirmasi, malumatlandirmasi va motiva etmasi yer alir. Camiyyatda ba§ veran mürakkab proseslar insanlara psixoloji va fizioloji tasir edarak fardi qavramani tamin edir. öcdadlarimizdan biza miras qalmi§ vizual i§aralari müasir hayat tarzina uygunla§dirmaq borcumuzdur. Bela ki, müasir dövrda söz va i§ara ümumi, lakin §arti qabul edilmi§ bütöv bir fikri ifada edir.
§aharin planla§masi, qurulu§u va vizual kommunikasiya vasitalari memarliq xüsusiyyatlarina tasir göstarmi§dir. Qadim dövrdan balayan xirda qigilcimlar,orta asrlar dövründa memarliq mühitinda abidalar üzarinda ,lövhalarda, damga va möhürlarda, yeni 9aglarda artiq qrafik obrazlarin §aharin müxtalif fraqmentlarinda kommunikativ ünsiyyati formala§dirmasini ba§langic dövr adlandirmaq olar.
Belalikla, a9iq makanlarda istifada olunan vizual informasiya talablara cavab veran, rang va görüntüsü ila camiyyat tarafindan qabul edila bilan olmalidir. Vizual informasiyanin §ahar dizayninda vacib funksiyalardan olan tahlükasizliyi, komfortu, eyni zamanda yönlandirici xüsusiyyatlari yüksak keyfiyyatla nümayi§ etdirilmalidir.
ölbatta ki, §ahar dizayninda daha 9ox diqqat ayirmali maqamlardan biri istifadasiz, tark edilmi§ arazilarin istifada olunmasi va yararli hala gatirilmasidir. [3]
§ahar arazisinda yerla§dirilan bir 9ox kommunikativ i§aralar öz tayinat xarakterini da§imir. Nazara alsaq ki, yeni §ahar mühitda ideyalarin tatbiqi camiyyatda qabul olunur va insanlari dü§ünmaya vadar edir, bu halda istifada olunacaq har bir kommunikativ i§ara düzgün taqdimat va tayinat yerina asasan uygunluq ta§kil etmalidir.
Bu sahada parakandalik aradan qaldirilmali, markazi kü9alarin fuksional idara sisteminin digar kü9alarda, park va ke9idlarda, mahallalarda, i§iqlanmada va s. tatbiqi tamin edilmalidir.
Paytaxt Baki müasir §ahar modelini formala§dirib. Onun görkaminda müasirlik va tarixiliyin bir yerda vahdat ta§kil etmasi §aharin vizual görkamini daha tasiredici edir.
§aharin simasini formala§diran masalalardan biri va önamlisi qloballa§madir. Qloballa§ma biza dünyada ba§ veran yeniliklari mübadila edarak tatbiqin va tasir dairasini ötürür. Bu isa biza yeni alaqa növlarinin daha funksional, konkret va yönlandirici vasitalarinin geni§ tatbiqina §arait yaradir.
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11
2020 - 5.497
2021 - 5.81 ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ И АРХЕОЛОГИЯ
А
HISTORICAL SCIENCES AND ARCHAEOLOGY
Azarbaycan, Baki
Camiyyatda kommunikasiyaya olan talabatin düzgün ödanmasi, sisteminin a9iq makanlarda düzgün tachiz olunmasi, müasir §ahar fonunda asasli yer tutmasi va inki§afi vacibdir. Yol ke9idlarinda kommunikasiyalarin innovativliyi önam da§iyir. Müasir tatbiq üsullari §ahar mühitinin yeralti va yerüstü makanlarinda tatbiqi formalarina baxilmali,9ati§mazliqlar aradan qaldirilmalidir.
Memarliq elementlari maddi va madani ananalari aks etdirarak §aharin obrazini yaradir.Mahz sadalanan masalalar §ahar mühitina madaniyyatin informasiya kommunikasiya vasitalari prizmasindan baxilmali oldugunu aktualla§dirir. Bir sözla,vizual kommunikasiya §ahar madaniyyatini hacm-makan ,forma ,qavranilma §artlarini taqdim edir.
Natica Kommunikasiya va inteqrasiyanin ümumdünya saviyyasinda aparilmasini taklif edan yana§ma §aharin planla§masi, qurulu§u va vizual kommunikasiya vasitalari memarliq xüsusiyyatlarina tasir göstarmi§dir.
Vizual kommunikasiya vasitalarinin formala§masi qadim dövr, orta asrlar va yeni 9aglarin qrafik obrazinin formala§maga ba§ladigi dövrlar müqayisa edarak qrafik rasmlar,epiqrafik yazilar ara§dirilmi§,bu istiqamatda alimlarin tadqiqatlarina istinad edarak fardi tahlillar asaslandirilmi§dir. Burada ham9inin madani ünsiyyatin qurulmasi ,qrafiki cizgilarin daha tasirli vasitaya 9evrilmasi tahlil edilir.
insanin hayat faaliyyati §aharda ba§ veran müayyan funksional proseslardan qidalanaraq psixoloji va fizioloji rahatliq yaradan mühit dizaynini meydana 9ixarir. Yaranan §ahar mühiti geni§landikca (ya§ayi§ kompleksi, ictimai - inzibati markaz, istehsal zonasi, land§aft istirahat va mai§at zonalari) sosial mahiyyatli funksional makan daxilindaki tikililar ekoloji xüsusiyyata malik mühit kimi formala§ir. Forma va kommunikasiyalarin görüntülari qar§iya qoyulan mazmunluluq, tutumluluq va birmanaliliq anlayi§larini aks etdirir. §ahar markazini dolgun funksional mazmuna malik "informativ bir mühit" saymagimiza §arait yaradir.
9lbatta,yeni mühitda ideyalarin tatbiqi camiyyatda qabul olunur va insanlari dü§ünmaya vadar
edir.
ÖDÖBiYYAT SiYAHISI
1. Azarbaycan tarixi (an qadim zamanlardan XX asradak) / Z.M.Bünyadovun, Y.B.Yusifovun redaktasila, - Baki: Qraq, - 2007. - 720 s.
2. Salamzada, Э.Э. Vizual informasiya. - Baki: Elm, 2003.-133s. 60. Salamzada, Э.Э. Dizayn va informasiya / ö.ö.Salamzada. - Baki: Sada, - 2006. - 133 s.
3. §ükürlü, Э. Qadim türk yazili abidalarinin dili / 9.§ükürlü. - Baki: Maarif, - 1993. - 336 s.
4. Абдуллаева Р.Г. Проблема художественного стиля в информационной культуре, - Б.: Элм, 2003 - 256 с.
5. Авербах М.Я. Восприятие визуально-информационного пространства архитектурной среды современного города // - Баку: Журнал Ученые записки ААСУ, Архитектура, - 2017. №1. - с.3-9
6. Райс, Э. Маркетинговые войны / Э.Райс, Д.Траут. - СПб.: Питер, - 2014. - 304 с
