Исроилова Ф.
Жиззах давлат педагогика институти
ТАЛАБА ЁШЛАРНИНГ КОМПЕТЕНТЛИКХУСУСИЯТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ
Аннотация: Мавзуда бугуннинг долзарб муаммолари,талаба ёшларнинг компетентлик хусусиятларини шакллантиришнинг мазмун мохияти ёритилган.
Калит сузлар: компетентлик, ижтимоий компетенция, хамкорлик, хулц-атвор, билим, куникма,малака, англаш.
Israilova F.
Jizzakh State Pedagogical Institute
PEDAGOGICAL FOUNDATIONS FOR THE FORMATION OF COMPETENCE CHARACTERISTICS OF STUDENTS
Abstract: The topic highlights the actual problems of our time, the essence of the content of the formation of the competence characteristics of students.
Keywords: competence, social competence, cooperation, behavior, knowledge, ability, skill, understanding.
Сунги йиллларда мамлакатимизда таълимни ривожлантириш умуммиллий дастури доирасидатаълим муасасаларини замон талабига мос равишда модернизация килиш, таълимнинг мазмун -мохиятини узгартириш борасида бир катор ишлар амалга оширилди.Маълумки жамият хар доим илмли, ракобатбардош, ижодий изланувчан компетентлик сифатига хусусиятларига эга шахсга эхтиёж сезади.
Хусусан хар бир сохада мутахассисларни тайёрлаш, талаба ёшларнинг компетентлик хусусиятларини шакллантириш бугунги кун долзарб масалаларидан биридир.
Бизнинг вазифамиз фан-техникани юксак савияда эгаллаган, жахон стандартлари даражасидаги мустакил фикрловчи, интеллектуал курсаткичи юкори булган компетентлик хусусиятлари шаклланган ёшларни тарбиялашдир.
Кадрлар тайёрлаш миллий дастури сифат боскичининг мохиятидан каралганда, мазкур масаланинг кай даражада долзарблиги уз-узидан намоён булади. "Компетентлик" тушунчаси таълим сохасига психологик изланишларнатижасида кириб келган.
Тарихга назар ташлайдиган булсак компетентлик, шахс компетентлик тушунчалари ХХасрнинг 90-йилларида ижтимоий компетентлик шахснинг шахсий сифати каби барча ижтимоий тармокларда
машхур булиб, фанлараро бир мавзу сифатида кабул килиниб мураккаб, куп компонентли ва куп улчовли ходиса сифатида тахлил килина бошланди.
Жумладан, тадкикотчи В.Н.Куницынанинг куп йиллик илмий тадкикотлари натижаларига асосланиб, ижтимоий компетентликнинг куйидаги турларини ажратиб курсатади: компетентлик; коммуникатив компетентлик; ижтимоий-касбий компетентлик; уз-узини аниклаш (эго-компетентлик) хакида хулоса чикаради.
Психолог И.А.Зимняя компетентликни инсонга ижтимоий таъсирига кура, ижтимоий хамкорлик (жамият, жамоа, оила, дустлар, хамкорлар билан зиддиятлар ва улардан кайтариш, хамкорлик, багрикенглик, ижтимоий сафарбарлик) ва муомала компетентлиги (огзаки, ёзма, сухбат, монолог, билим ва анъаналарга риоя килиш, этикет, маданий ва хорижий алокалар, бизнес, коммуникатив вазифалар) каби турларга ажратади. [1.37].
Е.В.Коблянскаянинг тадкикот ишида ижтимоий компетентликни "Мен" муносабатини тушуниш - жамият, тугри ижтимоий йуналишни танлай олиш, ушбу йуналиш буйича уз фаолиятини ташкил этиш" сифатида куриб чикади. Унинг фикрича ижтимоий компетентлик - " бу шахсий сифат булиб - кишининг ижтимоий нормалар билан боглик ушбу жамият аъзоси сифатидаги мехнат фаолиятидир, бунда жамият хаёти унинг аъзолари уртасидаги узаро алокани тартибга солади. [1.24].
Аввало этимиологик жихатданКомпетентлик тушунчаси- бу бирор сохада самарали фаолият юритиш учун зарурий тажриба ва керакли билимлар, компетенциялар тизимидир.
Бугунги кунда ана шундай натижаларни кулга кирита оладиган мутахассисларни тайёрлаш ута масъулиятли ва долзарб эканлиги хеч кимга сир эмас. Айникса, замонавий мутахассисларнинг асосий вазифаларидан бири хам улар узларининг интеллектуал салохиятини жамият тараккиёти савияларга мос холда мунтазам равишда юксалтириб боришдан иборатдир. Бунинг учунталаба ёшлар фан асосларини мукаммал узлаштиришлари учун таълим жараёнида фаол иштирок этишлари ва уларни кизикиш билан ишлашларига имкон берувчи компетентлик хусусиятларини шакллантириш максадга мувофик булади
Педагогик психологик туркум адабиётларда компетентликнинг бир куйидаги сифатлари фаркланади.Компетентликнинг куйидаги
компонентлари мавжуд булиб, ушбу компонентлар турли ёш даврларидаги инсонларда жамиятдаги ижтимоий институтларнинг тузилиши ва фаолият олиб боришига доир маълумотларни, ижтимоий ролга куйилган талаблар ва кутишларга оид билимларни, ижтимоий ролга хос булган хулкни эгаллаш малакасини, умуминсоний нормалар ва кадриятларга оид хамда кишининг узи хакидаги тасаввурлари, узини ижтимоий субъект сифатида идрок этиш билан боглик булган самарали
ижтимоий хамкорлик куникмалари ва малакаларини шакллантиради. Ижтимоий компетентликни талаба ёшларда шаклланишида куйидаги ижтимоий хулк малакаларини хам талаб этади.
• узаро биргаликдаги харакат малакалари;
• стресс(зурикиш)ли вазиятлардаги адекват хулк малакалари;
• ижобий мулокот малакалари;
• бошкаларни тушуниш ва уз-узини бахолаш малакалари;
• уз хулкини идора этиш малакалари;
• хиссий холатлар ва эмоцияларни бошкариш;
Шу сабабли компетентлик "ноанъанавий вазиятлар,кутилмаган холларда мутахассиснинг узини кандай тутиши, мулокотгакиришиши, ракиблар билан узаро муносабатларда янги йул тутиши, ноаниквазифаларни бажаришда, зиддиятларга тула маълумотлардан фойдаланишда,изчил ривожланиб борувчи ва мураккаб жараёнларда харакатланиш режасигаэгаликни англатади.Компетентлик тузилмасида ижтимоий компетентликка алохида урин берилган булиб, у узида турли хаётий сохалардаги ижтимоий хамкорликка булган кобилият ва ижтимоий мослашувчанликни акс эттиради.[4.112].
Маълумки олдинги таълим купрок академик билимлар беришга каратилган булса, бугунги кунда усиб келаётган ёшларнинг чукур назарий билимларга эга булиши билан биргаликда, уларнинг амалий куникмаларини ривожлантиришга алохида ахамият каратилмокда.Талаба ёшларнинг изчил равишда узининг компетентлик сифатларини ривожлантириббориш йулида амалий харакатларни ташкилэтиш муаммоси психологиядаги етакчи муаммолардан биридир. Бу муаммолар ечими укувчилар уз компетентлик сифатларини ривожлантириб бориши учун уз устида ишлаши жараёнида уз аксини топади:
-муваффакиятга эришиш мотивациясини бошкара олиш;
- укув фаолиятини такомиллаштириб бориш;
- фаолиятга танкидий ва ижодий ёндашиш;
- уртоклари билан ижодий хамкорликка эришиш;
-иродавий сифатларини ривожлантириб бориш;
- ишчанлик кобилиятини ривожлантириш;
-креативлик хусусиятларини ривожлантириб бориш;
- салбий одатларни бартараф этиб бориш;
-узига объектив бахо бериш;
-ижобий сифатларни узлаштириш чораларини излаш йулида олиб борадиган амалий харакатиталабаларнинг узустида ишлашини ифодалайди.
Талабада муваффакиятга эришиш мотивациясини бошкара олиш хусусияти, фаолиятга танкидий ва ижодий ёндашиши, уртоклари билан ижодий хамкорликка эришиш, иродавий, ишчанлик кобилияти, креативлик хусусиятлари ва салбий одатларни бартараф этиб бориши учун
имкониятлaр ярaтилaди. ШУНИНГ билaн биргa тaлaбa ёшлaрни компетентлик хyсyсиятлaри укув^рбиявий ишлaрдa интерaктив yсyллaридaн фойдaлaнa олaдигaн килибшaкллaнишидa кaттa aхaмият кaсб этaди.Бyнинг учун дaрс жaрaёнидa хaм турли интерфaол yсyллaрдaн фойдaлaнилсa мaксaдra мувофик бyлaди.
Ишбилaрмонлик yйинлaридaн фойдaлaнишдa тaлaбaлaрнинг компетентлик хyсyсиятлaри Ba мyстaкил, ижодий, aмaлий иш бaжaриш Kобилиятлaри нaмоён бyлaди хaмдa ривожлaнaди. Олдин эгaллaгaн билим Ba кyникмaлaрни бойитиш, янги вaзиятлaрдa куллвш имкониятлaри очилaди.
Ишбилaмонлик ёки ролли вaзиятли yйинлaр - мyaммоли вaзифaнинг бир туридир. Фaкaт бу yриндa мaтнли мaтериaл yрнигa тaлaбaлaр томонидaн роллaр yйнaлaдигaн хaётий вaзият сaхнaлaштирилaди.
Ишбилaрмонлик Ba ролли вaзиятли yйинлaр укув усули сифaтидa кyйидaги вaзифaлaрни бaжaрaди:
Ургатувчи: yмyмтaълим мaхорaтни шaкллaнтириш; ижодий кобилиятни Устириш; шу жyмлaдaн: янги вaзиятлaрни тушунтириш, aниклaш Ba тaхлил килиш;
Ривожлaнтирyвчи: компитентликни,мaнтикий тaфaккyрни, нуткни, aтроф-мyхит шaроитигa урганиш кобилиятини устириш;
Мотивaцион: тaлaбaлaрни укув фaолиятигa yндaмок, мyстaкил хyлосaгa келишгишга рaFбaтлaнтирмок;
Тaрбиявий: мaъсyлиятни коммyникaтивликни шaкллaнтириш. Уйин yсyллaри Ba вaзиятлaрини, мaшFyлотлaрнинг белгилaнгaн шaклидa aмaлгa ошириш кyйидaги aсосий йyнaлишлaр бyйичa содир бутади:
1. Дидaктик мaксaд тaлaбaлaр олдига вaзифa кyринишидa кУйилaди.
2. Укув фaолияти уйин коидaлaригa бyйсyнaди.
3. Унинг восш^си сифaтидa укув мaтериaлидaн фойдaлaнилaди.
4. Укув фaолиятигa дидaктик вaзифaни yйингa aйлaнтирaдигaн мyсобaкa элементини киритиш.
5. Дидaктик вaзифaни мyвофaккиятли бaжaрилиши укин нaтижaси билaн боFлaнaди.
Ишбилaрмонлик уйини иштирокчилaригa уйин сюжети тaклиф этилaди. Ундa, бaён килингaн хaётий вaзият бyйичa, иштирокчилaр олдига фaолиятнинг биттa умумий мaксaди кУйилaди: тaклиф килингaн мyaммони ечиш.
Шу билaн бир вaктдa, хaр бир иштирокчи aлохидa ролли мaксaдни бaжaриш керaк. Шунинг учун, ечимни ишлaб чикиш жaрaёни индивидyaл - гурухли хaрaктергa эгa: хaр бир иштирокчи, aBBan узининг ролли мaксaдигa мувофик ^рор кaбyл килaди, кейингиси гурух билaн мaслaхaтлaшaди. Ушбу шaхсий ролли мaксaдни бaжaрилиши бутун гурух aъзолaрининг нaтижaлaригa боFликдир. Одaтдa ишбилaрмонлик уйини
давомида муаммони ечиш бир нечта боскичда содир булади (2-3тадан 10тагача уйини мобайнида).
Катнашчилар фаолиятини бахолаш якуний ва оралик даврдаги курсаткичлар буйича амалга оширилади.
Оралик бахолаш уйини давомида катнашчилар фаолиятига таъсир курсатиш, олдига куйган вазифаларни мустакил амалга оширишга имкон беради.
Якуний бахолашда талабаларнинг ташкилий фаолияти ва улар томонидан уйиннинг ролли максадларини бажарилишини хисобга олинади.
Натижаларининг курсатишича, талабалар компетентлик
хусусиятларини шакллантиришда ишбилармон уйинни куллаш куйидагича катор таълимий афзалликларни кулга киритиш имкониятини берар экан:
• Укитишнинг ижодий мухити яратилади;
• Талаба сифатли ва ишончли укув-дидактик ва интеллектуал маълумотлар билан таъминланади, яъни улар шугулланаётган сохаси буйича узлари илм-фан ва техника-технологияларнинг энг сунгги ютукларидан хабардор булади;
• ишбилармонлар уйини барчатурдаги укув машгулотларида компьютер дастурларинингкулланилишиниаъминлашгаимкониятяратади;
• мустакилтаълимолишларигашароитяратади, яъниуларнингкасбийфаолиятида, мустакилхолда, билимларэгаллашларидаишончли усуллардан булиб, узлаштириш лозим булган билим куникма ва малакаларни шакллантиради.
Таълим жараёнида инновацион технологиялардан фойдаланиш булажак мутахассисларни хар томонлама шакллантиришга каратилган булиб,метод оркали укув максадларига эришилади, объект фаолиятини субъект муносабатига алмашиниш, фаоллаштириш ва натижани олдиндан кафолатини белгилашни таъминлаб беради
Хулоса урнида шуни таъкидлаш мумкинки,
талабалардакомпетентлик сифатлариривожланишгакаратилган харакатлар асосан мактабданок бошланади.Компетентлик -шахс установкалари ва маънавий кадриятлари, шахсий психологик хусусиятлар тизимига асосланувчи, узаро бир-бирига якин ижтимоий компетенциялар мажмуаси булиб,инсоннинг шахс булиб шаклланишига ва турли ижтмоий ролларни самарали бажаришга имконият беради. Албатта талаба ёшларда компетентлик сифатлариривожланиши учун имконият булади, ижтимоий фойдали фаолият мотивацияси ривожланади ва мустахкамланади..
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. М., Аспект пресс, 1996.37с
2.Белицкая Г.Э. Социальная компетенция личности. Сознание личности в кризисном обществе. М.,-Масягина1995.-24 с.
3. Г.П. Формирование социальной компетенции будущих педагогов: Автореф. дис. канд.пед.наук. - Астрахань, 2008. -54,55с.
4.Т.Гаффорова. Бошлангич таълимда замонавий педагогик технологиялар "Тафаккур"нашриёти.Т.:20П.-П2б