СУРХОНДАРЁ ВИЛОЯТИНИНГ ШИМОЛИЙ ТУМАНЛАРИДА HYPOGASTRURIDAE BORNER, 1906 ОИЛАСИГА МАНСУБ КОЛЛЕМБОЛАЛАРНИНГ ТАР^АЛИШИ
Малика Жуммаевна Тошбоева
ТерДУ магистранти
АННОТАЦИЯ
Илмий маколада Сурхондарё вилоятининг шимолий туманлари гуза, бугдой ва олма агроценозлари тупрок катламларида учрайдиган Hypogastruridae оиласига мансуб коллемболаларнинг морфологияси ва таркалиш хусусиятлари очиб берилган.
Калит сузлар: Hypogastruridae оиласи, коллембола, тупрок, агроценоз, морфологик хусусиятлар.
DISTRIBUTION OF HYPOGASTRURIDAE BORNER, 1906 COLLEMBOLES IN THE NORTHERN DISTRICT OF SURKHANDARYA REGION
Malika Jummaevna Toshboeva
Master student TezSU
ABSTRACT
The scientific article reveals the morphology and distribution characteristics of collembolas belonging to the family Hypogastruridae, which occur in the soil layers of cotton, wheat and apple agrocenoses of the northern districts of Surkhandarya region.
Keywords: Hypogastruridae family, collembola, soil, agrocenosis, morphological features.
КИРИШ
Тупрок организмлари ичида коллемболалар тупрокнинг гумус микдорини оширишда жуда катта ахамиятга эгалиги билан ажралиб туради. Айникса, коллемболаларнинг антропоген худудларда экологик инкирозни аниклашдаги индикаторлик хусусияти алохида ахамиятга эга булиб, интенсив кишлок хужалиги юритилаётган майдонларда уларнинг экологик хусусиятларига караб агрофитоценозлар холатини бахолаш тизимининг самарадорлигини ошириш мумкин. Шунга кура, турли агроценозлар ва табиий экосистемалар тупрокларида учрайдиган коллемболалар турлар таркибини аниклаш, уларнинг экологик классификациясини ишлаб чикиш, морфо-физиологик адаптациясини асослаш ва
биоиндикаторлик хусусиятини амалиётга жорий этиш мухим илмий-амалий ахамият касб этади.
АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
МДХ, мамлакатларида коллемболалар фаунаси, экологияси, тузилиши ва ривожланишига доир тадкикотлар М.СГиляров [3; С.8-12], Б.Р.Стриганова [9; 244 с], А.Б.Бабенко [1; С. 223-230], И.П.Балабина [2; 17 с], С.К.Стебаева, Седельникова Н.В. [8; С. 509-513], Н.А.Кузнецова [5; 244 с], Л.С.Киричок ва бошк. [4; С. 437-443], М.В.Таращук, Т.В.Горбань [10; С. 427-436] лар шузулланганлар. Узбекистонда эса коллемболаларни урганиш буйича фацат М.Рахимов ва З.Элмуратовалар [6; 46 с., 7; 30-35 б.] томонидан тадцицотлар утказилган.
Материал ва иш услуби. Коллемболаларнинг турлар таркибини урганиш учун Сурхондарё вилоятининг шимолий (Узун, Сариосиё, Денов, Шурчи ва Олтинсой) туманлари гуза, бугдой ва олма агроценозлари тупрок катламларидан декабр, апрел ва июнь ойларида тупрок намуналари олинди. Тупрок намуналари 0-10 см., 10-20 см., 20 - 30 см. тупрок катламларидан 1 дм микдорида 5 мартадан олинди. Тупрок намуналаридан коллемболалар ва совутли каналарни ажратиб олишда умумий кабул килинган Берлезе-Тульгрен мосламасидан фойдаланилди. Олинган натижалар статистик кайта ишланди [1; С. 223-230].
Олинган натижалар ва уларнинг тахлили. Олиб борилган тадкикотлар натижасида Сурхондарё вилоятининг шимолий туманлари гуза, бугдой ва олма агроценозлари тупрок катламларида коллемболаларнинг Hypogastruridae оиласига мансуб куйидаги турлари аникланди ва улар куйидагича таксономик гурухларга мансуб.
Синф: Insecta Linnaeus, 1758 Туркум: Collembola Lubbock, 1871 Кенжа туркум: Poduromorpha Borner, 1906 Оила: Hypogastruridae Borner, 1906 Авлод: Triacanthella Schaffer, 1897 Тур. Triacanthella michaelseni Schaffer,1897
Узун, Денов туманлари олмазор ва бугдой агроценозларининг 10-20 см, 2030 см тупрок катламларидан 11 нусха (7 та ургочи индивид ва 4 та эркак индивид) учраши аникланди.
Морфологик хусусияти: Пигментацияси ривожланган ва кизил рангда булади. Кузлари 8+8. Кукрак кисмининг хамма сегментлари ривожланган ва корин кисмидан ажралиб туради. Тана улчами 1,3-1,5 мм. Корин кисмининг 6-
сегментида бир жуфт анал килчалари ривожланган. Сакровчи айрилари тулик ривожланган
Таркалиши: Кенг таркалган космополит тур. МДХ давлатларида хам кайд этилган.
Авлод: Schoettella Schaffer, 1896
Тур: Schoettella (Achorutes) ununguiculatus Tullberg, 1869
Шурчи, Олтинсой туманлари гуза ва бугдой агроценозларининг 0-10 см тупрок катламларидан 41 нусха (30 та ургочи индивид ва 11 та эркак индивид), Денов тумани бугдой агроценози тупрокларининг 10-20 см катламларида 8 нусха (6 та ургочи индивид ва 2 та эркак индивид) учраши аникланди.
Морфологик хусусияти: Пигментацияси ривожланган. Кузлари 8+8. Кукрак кисмининг хамма сегментлари ривожланган ва корин кисмидан ажралиб туради. Тана улчами 1,3-1,5 мм. Корин кисмининг 6-сегментида бир жуфт анал килчалари ривожланган. Сакровчи айрилари ривожланган.
Таркалиши: Кенг таркалган космополит тур. МДХ давлатларида хам кайд этилган.
Авлод: Hypogastrura Bourlen, 1839
Тур: Hypogastrura (Achorutes) viaticus Tullberg, 1872
Узун, Сариосиё, Денов туманларининг бугдой, гуза, олма агроценозлари тупрокларининг 10-20 см катламларида 54 нусха (38 та ургочи индивид ва 16 та эркак индивид) учраши аникланди.
Морфологик хусусияти: Тана пигментацияси ривожланган, сакровчи айрилари тулик ривожланган. Тана улчами 1,7-2 мм. Кузлари 8+8. Максиллаларининг ташки кисмида киллари ривожланган. Муйловлари 4 бугинли, одатда бош кисмидан узун. Кукрак кисмининг хамма сегментлари ривожланган ва корин кисмидан ажралиб туради. Бошидан ташкари танасининг хамма сегментларида хетанинг сенсорлари бор.
Таркалиши: Кенг таркалган космополит тур. МДХ, давлатларида хам кайд этилган.
Авлод: Choreutinula Paclt, 1944
Тур: Choreutinula (Achorutes) inermis Tullberg, 1876
Узун, Сарисиё, Шурчи туманлари бугдой, гуза ва олма агроценозлари тупрокларининг 0-10 см катламларида 20 нусха (14 та ургочи индивид ва 6 та эркак индивид) учраши аникланди.
Морфологик хусусияти: Пигментацияси ривожланган. Тана улчами 1,5 мм. Кузлари 8+8. Кукрак кисмининг хамма сегментлари ривожланган ва корин кисмидан ажралиб туради. Корин кисмининг 6-сегментида бир жуфт анал
килчалари ривожланган. Тана улчами 1,5-1,7 мм. Сакровчи айрилари ривожланган.
Таркалиши: Кенг таркалган космополит тур. МДХ давлатларида хам кайд этилган.
Авлод: Willemia Borner, 1901
Тур: Willemia anophthalma Borner, 1901
Узун, Сариосиё туманлари бугдой агроценозларининг 0-10 см, 10-20 см, 2030 см тупрок катламларидан 15 нусха (10 та ургочи индивид ва 5 та эркак индивид), Шурчи тумани бугдой агроценози тупрокларининг 0-10 см катламларида 11 нусха: (7 та ургочи индивид ва 4 та эркак индивид) хамда Олтинсой тумани олма агроценози тупрокларининг 10-20 см катламларида 32 нусха (21 та ургочи индивид ва 11 та эркак индивид) учраши аникланди.
Морфологик хусусияти: Тана улчами 0,5-0,7 мм. Кузлари ва тана пигментацияси ривожланмаган. Тана копламасидаги доглари йирик. Максиллаларининг ташки кисмида киллари ривожланмаган. Сакровчи айрилари редукцияланган булади. Анал киллари кам микдорда учрайди ёки ривожланмаган.
Таркалиши: Кенг таркалган космополит тур. МДХ, давлатларида хам кайд этилган.
Авлод: Xenylla Tullberg, 1869
Тур: Xenylla maritima Tullberg, 1869
Узун, Сариосиё туманлари бугдой агроценозларининг 10-20 см, 20-30 см тупрок катламларидан 13 нусха (8 та ургочи индивид ва 5 та эркак индивид), Шурчи тумани бугдой агроценози тупрокларининг 0-10 см катламларида 7 нусха: (5 та ургочи индивид ва 2 та эркак индивид) хамда Олтинсой тумани олма агроценози тупрокларининг 10-20 см катламларида 19 нусха (12 та ургочи индивид ва 7 та эркак индивид) учраши аникланди.
Морфологик хусусияти: Тана пигментацияси ривожланган, кузлари ривожланган 5+5 микдорда булади, камдан-кам холларда 4+4 микдорда. Тана улчами 1 мм. Максиллаларининг ташки кисмида бир донадан уч донагача киллари ривожланган. Сакровчи айрилари редукцияланган булади. Анал киллари кам микдорда учрайди ёки ривожланмаган.
Таркалиши: Кенг таркалган космополит тур. МДХ давлатларида хам кайд этилган.
Авлод: Acherontiellina Bonet, 1945
Тур: Acherontiellina (Acherontiella) sabina Bonet, 1945
Узун, Сарисиё туманлари олмазор ва бугдой агроценозларининг 0-10 см, 1020 см, 20-30 см тупрок катламларидан 14 нусха: (9 та ургочи индивид ва 5 та эркак индивид) топилган
Морфологик хусусияти: Тана пигментацияси ва кузлари ривожланмаган. Тана улчами 1,7 мм. Сакровчи айрилари ва анал килчалари ривожланган.
Таркалиши: Европа (Урта Ер денгизи), Марказий ва шимолий Америка.
ХУЛОСА
Хулоса килиб айтганда, Сурхондарё вилоятининг шимолий туманлари шароитида гуза, бугдой ва олма агроценозлари тупрок катламларида коллемболаларнинг Hypogastruridae оиласи вакилларидан 7 авлодга мансуб 7 та тур учраши кайд этилди.
REFERENCES
1. Бабенко А.Б. Адаптации коллембол к температурным условиям в высоких широтах // Успехи соврем, биологии. М., 1993. Т. 113. № 2. - С. 223-230.
2. Балабина И.П. Динамика популяций почвенных коллембол при гербицидном загрязнении среды обитания: Автореф. дисс.... канд. биол. наук. - Москва, 1991. -17 с.
3. Гиляров М.С. Почвенные беспозвоночные как индикаторы почвенного режима и его изменений под влиянием антропогенных факторов // Биоиндикация состояния окружающей среды Москвы и Подмосковья. М.: Наука, 1982. - С. 8 -12.
4. Киричок Л.Г., Ильенко Н.Н., Бескровная Е.В. Структура угруповань мезофауни в захисно-декоративних насадженнях на териконах вугшьних шахт Донбасу // Вестник Зоологии, 2006. - Т. 40, №5. - С. 437 - 443.
5. Кузнецова Н.А. Организация сообществ почвообитающих коллембол. Москва: Прометей, 2005. - 244 с.
6. Рахимов Ш. Шимолий-Шаркий Узбекистон коллемболалар туркуми фаунаси, таркалиш хусусиятлари ва экологияси: Биол. фанл. докт. дисс. автореферати. Тошкент, 2020. 46 с.
7. Рахимов М.Ш., Элмуратова З. Коллемболаларнинг гидрофил ва мезофил хусусиятларга мослашувлари // Хоразм Маъмун Академияси Ахборотномаси. 2019/2. 30-35 б.
8. Стебаева С.К., Седельникова Н.В. Население коллембол (Hexapoda, Collembola) лишайниковых консорций нагорья Сангилен // Сибирский экологический журнал. 1999. - 5. - С. 509 - 513.
9. Стриганова Б.Р. Питание почвенных сапрофитов. - Москва: Наука, 1980. - 244 с.
10. Таращук М., Горбань Т. Ногохвютки (Collembola, Entognatha) урбашзованих ландшафпв м. Кривого Рогу.-Vestnik zoologii, 40 (5), 2006. - С. 427 - 436.