Мадиев А.Н.
Самарканд Иктисодиёт ва сервис институти
СУГУРТАНИНГ ЗАРУРЛИГИ ИЖТИМОИЙЛИГИДАМИ?
Ижтимоий йуналтирилган бозор ицтисодиётининг асосий ижтимоий вазифалари инсонларнинг моддий ва маънавий фаровонлигига эри-шиш, кишиларнинг маданий-маиший цаёт шароитларини яхшилашда уз ифодасини топади. Бу вазифаларни цал цилишда ижтимоий соцани ривожлантириш ва унинг инфратузилмасини такомиллаштириш асосий омил булиб хизмат цилади. Ижтимоий соца - инсонларнинг цаёт даражасини яхшилаш, интелектуал салоциятини бойитиш, турмуш фаровонлигини таъминлашда, ижтимоий хизматларга булган эцтиёжни цондиришда хизмат курсатувчи турли субъектлар фаолияти йигиндисидир.
Бозор и^тисодиётининг модели, унинг асо-сини кучли ижтимоий сиёсатни олиб бориш ташкил этади. Бу ишни давлат уз зиммасига олади.
Давлатнинг ижтимоий сиёсат, ижтимоий жараёнларни такомиллаштириб бориш йулида, давлат томонидан олиб борилаётган чора-тадбирларда уз аксини топади. Ижтимоий сиёсат жамият хаётининг ижтимоий ва и^тисодий томонларини ^амраб олади. Унинг асосий йуналишлари: ижтимоий инфратузилма (таълим, сорли^ни-са^лаш, маданият ва бош^а) субъектлари ор^али ижтимоий хизматга булган эхтиёжни ^ондиришдан, ижтимоий химоялашдан, даромад ва иш билан бандликни таъминлаш кабилардан иборат.
Бозор и^тисодиёти шароитида ижтимоий сиёсатнинг мухим йуналиши булиб ахоли уртасидаги ижтимоий таба^алашувни олдини олишга алохида эътибор ^аратилади. У ахолининг турли гурух ва ^атламларини и^тисодий фаолликка ча^иради. Ушбу йуналишда амалга оширилаётган ишлар юзасидан Президентимиз И.Каримов маъру-заларидан ^уйидагиларга алохида эътибор
^аратишимиз лозим: "...Ахоли даромади ва фаровонлигини ошириш борасида хам сифат жихатидан чу^ур узгаришлар юз бермоеда. Ахолининг иш ха^и умуман, пул даромадлари бар^арор ошиб бормоеда, фу^ароларимиз истеъмол ^иладиган махсулотлар таркиби-нинг сифати ортмоеда. ...2010 йилда согли^ни са^лаш сохасини ривожлантириш учун жами 2 триллион сумдан орти^ маблаг йуналтирилди, бунинг 1 триллион 700 миллиард суми бюджет маблагларидир. 2011 йилда Давлат бюджети барча харажатларининг 60 фоизи ижтимоий ма^садлар учун йуналтирилади. Жумладан, таълим ва согли^ни са^лаш сохаси учун ана шу харажатларнинг 48 фоизи ёки 2010 йилга нисбатан 1 триллион 800 миллиард сум куп маблаг сарфланади"1.
Ижтимоий сиёсат уз ма^садига эришишда ю^оридаги курсатилганидек, улкан молия-вий ресурсларга эхтиёж сезади. Ижтимоий
1 Президентимиз И.А.Каримовнинг "Барча режа ва дастурларимиз
ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади" мавзусида 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг му^им устувор йуналишларга багишланган Узбекистан Республикаси Вазирлар Ма^камасининг мажлисидаги маърузаси // Халк сузи, 2011 йил 22 январь, №16 (5183).
ма^садлар учун шакллантирилган марказ-лашган жамрармалар айнан шу йуналишларда ишлатилади. Ижтимоий сиёсатни олиб боришда марказлашган пул жамрармаларидан таш^ари корхона ва ташкилотлар, ахоли, хорижий моли-явий институтлар, турли хомийлар мабларлари жалб этилади. Ижтимоий хизматларни молия-вий таъминлашни сурурталаш ор^али амалга оширилиши, давлат зиммасидаги орирликни енгиллаштиришда ёрдам беради.
Ижтимоий сурурталашни амалиётда маж-бурий ва ихтиёрий шаклларини учратишимиз мумкин. Ижтимоий сурурталашнинг мажбурий шакли, ма^садли жамрармалар ор^али амалга оширилади. Ма^садли жамрарма иш берувчи ва ходимлар, давлат мабларларидан шакллантирилган жамрарма булиб, келажакда унга эхтиёжи булганларга пулли тулов шаклида сарф ^илинади. Ихтиёрий шакли эса, сурурта хизматини курсатувчи (сурурталовчи) томо-нидан, ижтимоий сурурталанган ёки улар-нинг наф олувчиларига шартномага мувофи^, сурурталовчининг сурурта жамрармалари хисобидан товон туловлари ор^али амалга оширилади.
И^тисодиётнинг такрор ишлаб чи^ариш модернизациялашуви жабхаларида молия-вий ресурсларнинг етишмовчилиги асосий муаммолардан биридир. Бунда сурурта хизмат-лари ва уларни курсатишдан шакллантирилган сурурта жамрармаларидан унумли фойда-ланиш ма^садга мувофиедир. Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек, "... ин^ирозга ^арши чоралар дастурини амалга оши-ришда инвестицияларни жалб этиш, аввало, ички манбаларни сафарбар этиш хисобидан и^тисодиётимизнинг мухим тармо^ларини жадал модернизация ^илиш, .... ва ижтимоий инфратузилма объектларини барпо этиш хал ^илувчи устувор йуналишга айланди"2 ёки "2010 йилда хизмат курсатиш ва сервис сохасида 13,4 фоиз усишга эришилганлиги, сунгги ун йилда эса ахолига курсатилган пуллик хизматлар хажми, киши бошига хисоблаганда, ^арийб 20 баробар ошганлиги, бу борада ... замонавий банк хизматлари, лизинг, сурурта, аудит, инжиниринг ва бош^а замонавий хизмат турларини ривожлантиришга алохида эътибор
2 Каримов И.А. Асосий вазифаси - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Тошкент: "Узбекистон", 2010. 43-бет.
^аратилмоеда"3.
Ижтимоий йуналтирилган бозор и^тисодиёти бозор механизмини самарали ишлашини, ахоли турмуш фаровонлигини ю^ори булишини ва кучли ижтимоий кафолат-ларни назарда тутади. И^тисодиётнинг бозор муносабатларига утиш шароитида ижтимоий йуналтирилган харажатларни таъминлаш, фу^ароларни ижтимоий химоя ^илишни кучай-тириш ва кенг куламли ижтимоий дастурларни маблар билан таъминлаш бар^арор марказлашган мабларларни талаб этади.
Жамият ижтимоий кафолатининг молия-вий базасини миллий даромад ташкил ^илади. Жамрарманинг асосий ^исми уни ^айта та^симлаш жараёнида яратилади. Миллий даромадни жалб ^илишнинг асосий усули уни та^симлаш жараёнида жамрармаларни шак-ллантиришдир. Бу жараёнда жамрармалар ^уйидагилардан шакллантирилади:
^онунчиликка мувофи^ белгиланган соли^лар ва йиримлар;
заёмлар;
ва^тинча буш мабларларни и^тисодиётнинг бош^а сохаларига инвестициялашдан олинган мабларлардан.
Хозирда мамлакатимизда бюждетдан таш^ари ижтимоий жамрармаларнинг (Пенсия жамрармаси, Бандлик жамрармаси ва бош^аларни) шакллантирилиши ва ишлатили-шининг ани^ моделлари ишлаб чи^илган. Хар бир бюджетдан таш^ари жамрарма узининг номланишидан келиб чи^иб, ани^ ма^сад йулида фаолиятларини амалга оширади.
Ижтимоий сурурта тизими тармо^лари ташкилий тузилиши - бу ижтимоий зарарни тулаш шакллари тузилишидир. Унинг мазмуни турли ижтимоий рискларни ^оплаш тадбир-лари ва ижтимоий заруратга мувофи^ сурурта мабларларини ма^садли та^симлашда намоён булади.
Хозирда ижтимоий сурурта тизимини пенсия суруртаси, бахтсиз ходисалардан сурурталаш, ишсизликдан сурурталашга ажратишимиз мумкин. Ижтимоий сурурта тизимини ривожланти-ришда янги тармо^ сифатида тиббий суруртани
3 Президентимиз И.А.Каримовнинг "Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади" мавзусида 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг му^им устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Ма^камасининг мажлисидаги маърузаси // Халк сузи, 2011 йил 22 январь, №16 (5183).
амалга ошириш ишлари олиб борилмоеда.
Макрои^тисодий даражада суруртанинг ижтимоий муносабатларга таъсирини ^уйидагиларда кузатишимиз мумкин: ижтимоий такрор ишлаб чи^ариш узлуксизлигини таъминлаш, сурурта хизматлари ор^али дав-латни ^ушимча ижтимоий харажатлардан озод ^илиш; фу^аролик жавобгарлиги муносабат-лари тизимида жабрланувчилар манфаатла-рини химоялаш.
Сурурталаниш ор^али тадбиркорлик фао-лиятидаги турли ходисалар о^ибатининг моли-явий зарарлари таъминланади. Бу эса ишлаб чи^ариш муносабатларининг узлуксизлигига шароит яратади. Сурурта фондларининг мунта-зам равишда шакллантириб борилиши сурурта зарарларининг уз ва^тида тулаб берилишини кафолатлайди.
Ижтимоий соха харажатлари ахоли турмуш фаровонлигини таъминлашда марказлашган пул жамрармалари хисобидан амалга оширила-ётган чора-тадбирларда намоён булади. Ижтимоий соханинг сорли^ни са^лаш, ижтимоий таъминот, ижтимоий нафа^алар куринишидаги харажатларини сурурта хизматлари ор^али амалга ошириш мумкин. Бунинг учун сурурта хизматларидан фойдаланиш талаб этилади. Сурурта ташкилотлари томонидан амалга оширилаётган бундай хизматлар бюджет олди-даги ижтимоий харажатларнинг тежалишига кумаклашади.
Фу^аролик жавобгарлиги муносабатлари: ходим билан иш берувчи, маълум касб эгала-рини бош^а шахслар, транспорт воситалари эгаларини учинчи шахслар билан урталарида содир булиши мумкин. Уз мехнат вазифала-рини бажариш билан борли^ холда мехнатда майиб булиши, касб касаллигига чалиниши ёки сорлирининг бош^ача тарзда шикастла-ниши муносабати билан ходимнинг хаёти ёки сорлирига етказилган зарарнинг урнини ^оплаш буйича иш берувчининг фу^аролик жавобгарлиги юзага келади. Бундай жавобгар-ликларни сурурта хизматлари ор^али ^амраб олиниши жавобгар олдидаги кузда тутилмаган харажатларни амалга оширилишининг олдини олади ва бевосита жабрланувчилар манфаат-лари химояланади.
И^тисодчи олимларимиз томонидан суруртага берилган таърифларда фондлилик,
тасодифлик, туловлилик каби асосий умумий тушунчаларга дуч келамиз. Суруртага берилган таърифлар ичида ^онунчиликда келтирил-гани хар тарафлама мукаммали хисобланади, яъни "Сурурта деганда юридик ёки жисмоний шахслар тулайдиган сурурта мукофотларидан шакллантириладиган пул фондлари хисобидан муайян во^еа (сурурта ходисаси) юз берганда ушбу шахсларга сурурта шартномасига мувофи^ сурурта товонини (сурурта пулини) тулаш йули билан уларнинг манфаатларини химоя ^илиш тушунилади"4. Сурурта муносабатларида сурурта товонларининг туланишида сурурта бадалларининг етарлилиги(эквивалентлик) асосий тамойиллардан биридир. Бу тамойил-нинг му^аррарлигини таъминлашда сурурта жамрармаларидан унумли фойдаланиш талаб этилади. 1 -чизмада сурурта муносабатларининг содир булиш механизми келтирилган. Чизмада курсатилишича, сурурта хизматларидан фойдаланиш ва мулкий манфаатнинг (товон олиш) ^ондирилиши муайян бос^ичларда содир булади. Сурурта шартномасига кура товон олиш, маълум сурурта ходисаларининг содир булиши ёки муайян шартларнинг бажарилиши ор^али юз беради.
Сурурта хизматларининг курсатилишида томонлар уртасида узаро манфаатларнинг ту^нашуви содир булади. Сурурталовчи сурурта хизмати курсатганлиги учун сурурта мукофоти олишдан манфаатдор булса, хиз-матни истеъмол ^илувчи эса, турли ижтимоий рискларнинг салбий о^ибатларидан химояланганлигидан манфаатдордир. Томонлар манфаатини ^ондиришнинг моддий асоси сурурта жамрармалари хисобланади.
Суруртанинг ижтимоийлиги хасида гап борар экан, "ижтимоий сурурта нима?" деган саволга бевосита дуч келамиз. Ижтимоий сурурта - бу ахолининг такрор ишлаб чи^ариш сохасидаги рискларини бош^аришда дав-лат ижтимоий сиёсатининг мухим элементи булиб хисобланади. Ижтимоий суруртанинг функцияларига ^уйидагиларни киритишимиз мумкин: ижтимоий химоя, ижтимоий ёрдамни молиялаштиришни таъминлаш, ахолининг турли гурухлари хаёт даражасини ва даро-мадларини тартибга солиш, ижтимоий рисклар содир булиши (салбий) о^ибатларини олдини
4 Узбекистан Республикасининг "Сугурта фаолияти тугрисида"ги ^онуни, 2002 йил 5 апрель, 3-модда.
oлиш кабилаp. Ижтимoий cyFypта пpедмети ахoлининг такpop ишлаб чиrçаpишдаги ишти-poкида тахдид (xавф) coлyвчи энг мухим ижти-мoий pиcклаp кypинишида намoëн булади, яъни:
каcаллик, жаpoхат, хoмиладopлик ва тyFиш натижаcида ва^тинчалик мехнат ^билиятининг йу^тилиши, oила аъзoлаpи-нинг йyrçoтилиши(вафoт этиши);
rçаpилик ва нoгиpoнлик orçибатида мехнат ^билиятининг дoимий йу^тилиши;
ишга жoйлашиш имкoни булмаганида мехнат даpoмадини йу^тиш;
oила бorçyвчиcининг вафoти тyфайли, oила даpoмадининг йу^тилиши;
бoла тyFилиши ва таpбияланиши, дафн маpo-cими буйича, тиббий xизматлаpга тyлoвлаp буйича кузда тyтилмаган xаpажатлаpнинг юзага келиши кабилаp.
Ижтимoий cyFypтанинг oбъекти - ижтимoий pиcклаp coдиp 6Улиши orçибатида, мехнат даpo-
мадининг йу^тилиши ёки кутилмаган faco-дифий) xаpажатлаpни тулаб беpиш (^плаш) билан бoFлиrç фyrçаpoлаpнинг мулкий манфа-атлаpидиp. Ижтимoий cyFypтанинг и^ти^дий мазмyни ^уйидагича (2-чизма) таcвиpланиши мумкин.
2-чизмада таcвиpланишича, иш беpyвчи, ишчи-xoдимлаp ва бoшrçа шаxcлаp Уз фаoлият-лаpида coдиp булиши мумкин булган ижтимoий pиcкнинг cалбий orçибатлаpини oлдини oлиш ва баpтаpаф этишда иxтиëpий cyFypта xизмат-лаpидан фoйдаланиши мумкин экан. Бунинг учун муайян ха^ (cyFypта бадали) туланиши лoзим. CyFypта бадалини тулаган шаxcлаp (cyFypталанганлаp) cyFypта шаpтнoмаcига мyвoфиrç cyFypталoвчидан химoя кафoлатини oладилаp. Агаp cyFypталанган шаxcлаpнинг фаoлиятида (шаpтнoма амал ^илиш давpида) кузда тутилган pиcк coдиp бул^, cyFypталoвчи муайян cyFypта тyлoвлаpини(rçoплама) амалга oшиpади.
1-чизма
1-чизма. CyFypта мyнocабатлаpининг coдиp булиш меxанизми.
CyFypталанyвчилаp(cyFypта xизмати иcтеъмoлчилаpи)
* s
л т н
ш ^
(С
в и в
* m
CyFypта бадал паpи(мyкoфoт)
CyFypта жаг ^ЛFаpмалаpи
CyFypта хoдиcаcининг coдиp булиши ëки шаpтнoмага мyвoфик туланган cyFypта бадаллаpининг кайтаpилиши
Пул тyлoвлаpи
Тoвoн
Шаpтнoмага мyвoфик муайян тyлoв
Кушимча пенcия
Наф oлyвчилаp
CyFypталанганлаp
cyFypталанганлаp oила аъзoлаpи ë^ меpocxypлаpи
БАНКЛАР ВА МОЛИЯ БОЗОРЛАРИ / БАНКИ И ФИНАНСОВЫЕ РЫНКИ
Ижтимоий суруртанинг ташкил этилиши ^уйидагиларга асосланади:
шахсий жавобгарлик (иштирокчилик, аъзо-лик) - сурурталанувчилар тулаган бадаллари ор^али, уларнинг уз-узини суруртавий молия-лаштиришдаги иштироки;
хамжихатлик - иш берувчилар, ишчилар ва давлат, моддий ёрдам курсатишда (сурурта ходисаси содир булганда) узларининг бадаллари ор^али (озро^, ^исман булсада) сурурталашда молиявий иштирокчи хисобланади;
оммавийлик (умумийлик) - ижтимоий суруртага эхтиёж сезганларнинг кенг доирада оммалашганлиги.
Ижтимоий сурурта тизимининг алохида тармо^ларини ривожлантиришда ^уйидаги омиллар таъсири ани^ланиши лозим:
жамиятдаги ижтимоий риск даражаси, бунда ижтимоий риск сабабли йу^отилган даромад-даги ахоли улуши;
даромад йу^отилиши даражаси: тули^ ёки ^исман, доимий ёки ва^тинчалик;
ижтимоий сиёсат ма^садидан келиб чи^иб давлат томонидан урнатилган рискни ^оплаш (бартараф этиш) тадбирлари.
Давлат томонидан белгиланган тадбирлар доирасида, ахоли кенг ^атламларини ижтимоий химоялаш, уларда сурурта мадания-тини ва суруртага булган ишончни ошириш
ма^садида мажбурий сурурта хизматлари-дан кенг фойдаланилади. Мажбурий сурурта хизматларини амалга оширишда ^уйидаги тамойилларга таянилади: оммавийлик, маж-бурийлик, туловларнинг кафолатланганлиги5. Албатта мажбурий сурурта хизматларини жорий этиш ва амалга оширилишида унинг "ижтимоий йуналтирилган"лигига алохида эътибор ^аратилади.
Шундай ^илиб, мамлакатнинг ижтимоий-и^тисодий ривожланишида, айни^са ахолини ижтимоий ^уллаб-^увватлашда сурурта хизмат-лари мухим омил булиб хисобланиши лозим.
Хулоса урнида айтиш жоизки, ма^оламиз сарлавхасидаги "Суруртанинг зарурлиги -ижтимоийлигидами?" деган саволга хеч икки-ланмасдан "Ха!" жавобининг берилишини уринли деб хисоблаймиз. Чунки ижтимоий йуналтирилган ислохотларимизда, аввало инсон манфаатларини таъминлаш, унинг турмуш фаровонлигини ошириш борасида олиб борилаётган чора-тадбирлар замирида биз купро^ суруртанинг ижтимоий жихатдан мухимлигини тан оламиз.
5 Текущее состояние, проблемы и перспективы рынка страхования Узбекистана. Аналитическая записка. БМТ Тараккиёт Дастурининг "Узбекистонда давлат молияси исло^оти" лойи^аси доирасида тайёрланган. -Тошкент: 2009. -55 б. (манба: www. publicfinance.uz )
2-чизма
2-чизма. Ижтимоий суруртанинг и^тисодий мазмуни.
Ижтимоий туловлар
Сурурта бадаллари
Химоя кафолати
Риск содир булишининг амалий тасдири
Сурурталовчилар
Адабиётлар руйхати:
1. Каримов И.А. "Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тара^иётини юксал-тириш, хал^имиз фаровонлигини оширишга хизмат ^илади" мавзусида 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-и^тисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мухим устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси // Хал^ сузи, 2011 йил 22 январь, №16 (5183).
2. Каримов И.А. Асосий вазифаси - ватанимиз тара^иёти ва хал^имиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Тошкент: "Узбекистон", 2010
3. Узбекистон Республикасининг "Сурурта фаолияти туррисида"ги Конуни, 2002 йил 5 апрель, 3-модда
4. Текущее состояние, проблемы и перспективы рынка страхования Узбекистана. Аналитическая записка. БМТ Тара^иёт Дастурининг "Узбекистонда давлат молияси ислохоти" лойихаси доирасида тайёрланган. -Тошкент: 2009. -55 б. (манба: www.publicfinance.uz )