0SPORTCHI TALABALARNING PSIXOLOGIK KOMPETENSIYASINI
RIVOJLANTIRISH
Sabina Maxmudjonovna Irgasheva
Farg'ona davlat universiteti Jismoniy madaniyat fakulteti talabasi
dunyo553@gmail .com
Ushbu maqolada talaba sportchilarning psixologik kompetensiyasi va uni ta'lim hamda sport muhitida rivojlantirish strategiyalari ko'rib chiqiladi. Psixologik tayyorgarlikning akademik va sportdagi natijalarga ta'siri o'rganilgan. Tadqiqot psixologik kompetensiyaning asosiy tarkibiy qismlari, masalan, emotsional boshqaruv, stressni boshqarish va maqsad qo'yish jarayonlarini aniqlab, ularning optimal natijaga erishishdagi rolini muhokama qiladi. Natijalar talaba sportchilarning har tomonlama rivojlanishini qo'llab-quvvatlash uchun mo'ljallangan maxsus psixologik tayyorgarlik dasturlariga ehtiyoj borligini ko'rsatadi.
Kalit so'zlar: psixologik kompetensiya, talaba sportchilar, emotsional boshqaruv, stressni boshqarish, maqsad qo'yish, samaradorlikni oshirish.
Sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasi ularning jismoniy, intellektual va shaxsiy rivojlanishida asosiy omillardan biri hisoblanadi. Sportda muvaffaqiyatga erishish uchun kuchli jismoniy tayyorgarlik bilan bir qatorda, barqaror psixologik holat ham zarurdir. Psixologik kompetensiya sportchilarga musobaqalar paytida bosimga bardosh berish, stress holatlarini boshqarish va o'z hissiyotlarini nazorat qilishda yordam beradi. Shuning uchun sportchilarning psixologik tayyorgarligini rivojlantirishga qaratilgan metodikalarning ilmiy o'rganilishi bugungi kundagi muhim tadqiqot yo'nalishlaridan biriga aylanmoqda. Bugungi ta'lim va sport tizimi sportchilarning o'z salohiyatini ro'yobga chiqarishda psixologik kompetensiyaning rolini yanada chuqurroq anglamoqda. Psixologik kompetensiya faqat stressni boshqarish yoki emotsional boshqaruv bilan cheklanmay, balki quyidagi ko'nikmalarni ham o'z ichiga oladi:
Maqsad qo'yish va unga erishish: Aniq maqsadlar belgilash va ularga erishish uchun zarur strategiyalarni ishlab chiqish.
O'z-o'zini motivatsiya qilish: Sportchilar muvaffaqiyatsizlikka uchraganda ham o'zlarini ruhlantira olish qobiliyatini rivojlantirish.
ANNOTATSIYA
KIRISH
December, 2024
• O'z-o'zini tahlil qilish va o'z-o'zini boshqarish: Xatolarni o'rganish va yaxshiroq natijalarga erishish uchun shaxsiy kamchiliklarni tahlil qilish.
Bundan tashqari, zamonaviy sport psixologiyasi texnologiyalari, masalan, vizualizatsiya, aqliy mashqlar va meditatsiya, sportchilarning diqqatni jamlash qobiliyatini oshirishda katta yordam beradi. Ular musobaqalardagi muhim daqiqalarda tezkor va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
Shuni ta'kidlash joizki, psixologik tayyorgarlikning ahamiyati nafaqat sport musobaqalarida, balki talabalarning akademik muvaffaqiyati uchun ham muhimdir. Jismoniy va psixologik faoliyatning uyg'unlashuvi sportchilarning umumiy rivojlanishiga, shuningdek, ularning jamiyatdagi faolligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Shu sababli, sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini rivojlantirish bo'yicha maxsus dasturlar ishlab chiqish va amalga oshirish bugungi kunning dolzarb masalasi hisoblanadi. Ushbu tadqiqot mazkur jarayonni ilmiy-nazariy asoslashga va amaliyot uchun foydali tavsiyalar berishga qaratilgan.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Mazkur bo'limda sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini takomillashtirish bo'yicha nazariy va amaliy tadqiqotlar chuqur tahlil qilinadi. Psixologik kompetensiya, asosan, sportchilarning yuqori samaradorlikka erishishi, musobaqalarda muvaffaqiyat qozonishi va shaxsiy rivojlanishida muhim omil sifatida baholanadi. Ushbu tadqiqotning adabiyotlar tahlili qismi psixologik barqarorlik, stressni boshqarish, emotsional boshqaruv va maqsadli harakatni rejalashtirish kabi masalalarga qaratilgan.
Adabiyotlarni o'rganish jarayonida "Psixologik barqarorlik" tushunchasiga alohida e'tibor qaratildi. Bu tushuncha sportchilar uchun emotsional holatni barqaror ushlab turish, qiyin vaziyatlarda bosimga qarshi turish va yuqori stress sharoitida samarali harakat qilish qobiliyatini o'z ichiga oladi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, psixologik barqarorlikni oshirish sportchilarning nafaqat sportdagi muvaffaqiyatiga, balki ularning akademik va ijtimoiy faoliyatlariga ham ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
"Ma'naviy tayyorgarlik" masalalari ham alohida o'rganildi. Ma'naviy tayyorgarlik sportchi shaxsining ichki motivatsiyasi, o'ziga bo'lgan ishonchi va hayotiy qadriyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu yo'nalish bo'yicha tadqiqotlar ko'rsatadiki, sportchi o'z faoliyatida yuqori maqsadlarga ega bo'lsa va ularga erishishga intilsa, uning samaradorligi ortadi. Bu, ayniqsa, ijtimoiy-psixologik muhitning ta'siri kuchli bo'lgan jamoaviy sport turlarida muhimdir.
METODOLOGIYA
December, 2024
Ushbu tadqiqot doirasida sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini baholash va takomillashtirishga qaratilgan bir qator usullar qo'llanilgan: So'rovnoma: So'rovnoma usuli sportchilarning hissiy holati, stressga chidamliligi va o'zini boshqarish ko'nikmalari haqida ma'lumot yig'ish uchun ishlatilgan. Savollarning tuzilishi sportchilarning individualliklari va faoliyatiga mos tarzda loyihalashtirilgan.
Kuzatish: Sportchilarning trening va musobaqa jarayonlaridagi xatti-harakatlarini kuzatish orqali ularning emotsional va psixologik reaktsiyalari tahlil qilingan. Bu usul real sharoitlarda sportchilarning psixologik kompetensiyasini o'rganish imkonini berdi.
Intervyu: Murabbiylar, psixologlar va sportchilar bilan olib borilgan intervyular orqali ularning psixologik tayyorgarlik jarayoniga oid shaxsiy tajribalari o'rganildi. Bu usul sportchi talabalarning muammolari va ehtiyojlarini chuqurroq anglashga yordam berdi.
Tadqiqot natijalarini umumlashtirish uchun kvantitativ va sifatli ma'lumotlarni tahlil qilish yondashuvlari birgalikda qo'llanilgan. Bu sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini rivojlantirish bo'yicha ilmiy asoslangan xulosalar chiqarishga imkon berdi.
Adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, zamonaviy sport psixologiyasida individual va jamoaviy yondashuvlar uyg'unlashuvining ahamiyati yuqori. Shuning uchun tadqiqot doirasida olingan natijalar sportchi talabalarning shaxsiy va professional rivojlanishini qo'llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Shu bilan birga, tadqiqot metodologiyasi murabbiy va psixologlar uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga zamin yaratadi.
NATIJALAR
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini rivojlantirish sport va ta'lim sohalarida muvaffaqiyatni ko'tarishning juda muhim omili hisoblanadi. Psixologik treninglar nafaqat sportchilarning musobaqadagi muvaffaqiyatini, balki akademik faoliyatdagi natijalarini ham yaxshilashga yordam beradi. Tadqiqot davomida sportchilarning stressga chidamliligi, emotsional barqarorligi va o'zini boshqarish ko'nikmalarida sezilarli ijobiy o'zgarishlar kuzatilgan. Ushbu o'zgarishlar jadvallar va diagrammalar yordamida aniq va ko'rinarli tarzda ko'rsatilgan.
1.Stress darajasi
Psixologik treninglardan oldin, sportchilar musobaqa oldidan juda ko'p stressga duch kelishgan. Stress nafaqat sportdagi ko'rsatiladigan natijalarga, balki akademik
December, 2024
258
ko'rsatiladigan samaradorlikka ham salbiy ta'sir ko'rsatadi. Biroq, psixologik mashg'ulotlardan so'ng stress darajasi o'rtacha 20-25% ga kamaydi. Bu ko'rsatkich, asosan, quyidagilar tufayli aniqlangan:
Nafas olish texnikalari: Stressni kamaytirish uchun nafas texnikalari juda samarali usul bo'ldi. Nafas olish mashqlari yordamida sportchilar nafaqat musobaqa oldidan, balki kundalik hayotda ham stressni boshqarish ko'nikmalarini yaxshilashdi. Relaksatsiya mashqlari: Turli psixologik mashg'ulotlarda relaksatsiya usullari, vizualizatsiya va ijobiy fikrlash texnikalari qo'llanildi. Bu usullar stressni kamaytirishda juda yaxshi natijalar berdi.
2. Motivatsiya darajasi
Sportchi talabalarning motivatsiyasi sport va ta'limdagi muvaffaqiyatga juda katta ta'sir ko'rsatadi. Individual va guruh motivatsiyasi mashg'ulotlari sportchilarning shaxsiy va jamoaviy maqsadlariga bo'lgan e'tiborini 30% ga yaxshiladi.
Bunda quyidagilar muhim rol o'ynadi:
Shaxsiy yondashuv: Individual mashg'ulotlarda sportchilar o'z shaxsiy maqsadlarini aniqlash va ularga erishish strategiyasini ishlab chiqdilar. Bu, o'ziga bo'lgan ishonch va maqsadni aniqroq ko'rish ko'nikmalarini kuchaytiradi.
Jamoaviy yondashuv: Guruh mashg'ulotlari sportchilarni jamoaviy maqsadlarga erishish uchun birgalikda ishlashga undadi. Bu esa jamoaviy birdamlikni, ishonchni va sportchilar o'rtasidagi hamkorlikni kuchaytiradi.
3. Akademik samaradorlik
Psixologik kompetensiyani takomillashtirish nafaqat sportdagi muvaffaqiyatga, balki akademik ko'rsatiladigan samaradorlikka ham sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Psixologik kompetensiyasi yuqori bo'lgan sportchilar o'z akademik mashg'ulotlarida yuqori ko'rsatiladigan natijalarga erishishdi. Buning sabablari quyidagilar:
Vaqtni boshqarish: Sportchilar, psixologik mashg'ulotlar orqali vaqtni samarali rejalashtirish va boshqarish ko'nikmalarini egallashdi. Bu esa dars va mashg'ulotlarga yanada samarali tayyorlanish imkonini berdi.
Maqsadni rejalashtirish ko'nikmalari: Psixologik yondashuvlar sportchilarga maqsad qo'yish va unga erishish uchun aniq reja tuzish ko'nikmalarini o'rgatdi. Bu esa muvaffaqiyatga erishish jarayonini samaraliroq qildi.
4. O'ziga bo'lgan ishonch va musobaqadagi natijalar
Psixologik mashg'ulotlardan so'ng sportchilarning o'ziga bo'lgan ishonchi ortgan. Bu nafaqat sport ko'rsatiladigan muvaffaqiyatga, balki murakkab musobaqalar sharoitida barqaror natijalar ko'rsatishiga ham ta'sir ko'rsatdi.
December, 2024
259
• Mental tayyorgarlik: Sportchilar musobaqa oldidan ko'proq o'zlarini vizualizatsiya qilish va muvaffaqiyatga erishish uchun ijobiy fikrlash texnikalarini qo'lladilar.
• Muvaffaqiyatni yengish: Psixologik kompetensiya ko'nikmalarini egallagan sportchilar murakkab sharoitlarda ham ko'proq sabr-toqat ko'rsatish va yuqori ko'rsatiladigan natijalarga erishish imkoniyatini topdilar.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini rivojlantirish nafaqat sport ko'rsatiladigan muvaffaqiyatni, balki akademik ko'rsatiladigan samaradorlikni ham sezilarli darajada yaxshilaydi. Psixologik mashg'ulotlarning ta'lim va sport tizimiga integratsiyasi, murabbiylar va psixologlar uchun uslubiy yondashuvlarni takomillashtirishga yordam beradi. Bu esa sportchilarni kelajakdagi professional va shaxsiy muvaffaqiyatlarga olib boradi, ta'lim va sport tizimida psixologik qo'llab-quvvatlash mexanizmlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
MUHOKAMA
Sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini rivojlantirish jarayonida individual va guruhli yondashuvlarning samaradorligi juda muhim rol o'ynaydi. Har ikkala yondashuv ham sport va ta'lim sohalarida muvaffaqiyatni ko'tarish uchun samarali usullar hisoblanadi. Bu bo'limda stressga qarshi kurash, motivatsiyani oshirish va emosional barqarorlik masalalariga alohida e'tibor qaratilgan. 1. Individual yondashuv
Individual yondashuv sportchi talabalarning shaxsiy xususiyatlariga mos ravishda psixologik kompetensiyani rivojlantirishga qaratilgan. Har bir sportchi o'zining shaxsiy muammolari, qobiliyati va imkoniyatlariga qarab individual mashg'ulotlar orqali psixologik tayyorgarlikni oshiradi.
a) Stressga qarshi kurash
• Sportchi talabalarda stress juda ko'p sabablar tufayli paydo bo'ladi, masalan, musobaqa oldidan bosim, o'qish va sport mashg'ulotlarining ko'pligi.
• Individual psixologik mashg'ulotlarda stressni kamaytirish usullari, masalan, nafas texnikalari, meditatsiya va vizualizatsiya usullari qo'llanadi.
• Sportchilar, o'zlari uchun mos texnikalarni tanlab, musobaqa oldidan va kundalik mashg'ulotlarda stressni boshqarish ko'nikmalarini yaxshilashadi.
b) Shaxsiy motivatsiyani oshirish
• Individual mashg'ulotlarda sportchi, o'z maqsadlarini aniqlash va ularga erishish strategiyalarini tuzish ko'nikmalarini o'rgatadi.
• Psixologik konsul'tatsiyalar orqali sportchilar o'z muvaffaqiyatlarini qanday ko'rib chiqishlari, maqsadlariga
December, 2024
qanday erishishlari va eng muhim nimalarga e'tibor qaratishlari kerakligi haqida tushunchalar hosil qiladilar.
2. Guruhli mashg'ulotlar
Guruhli yondashuv sportchi talabalarning jamoaviy ko'nikmalarini, birdamlikni va guruh ichidagi hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan. Bu yondashuv sport va ta'lim sohalarida juda samarali usul bo'lib, sportchilarni jamoaviy maqsadlarga erishish uchun birgalikda ishlashga undaydi.
a) Jamoaviy stressni boshqarish va birdamlik
• Guruhli mashg'ulotlarda sportchilar birgalikda nafas olish texnikalari va relaksatsiya mashqlarini bajaradilar.
• Bu mashg'ulotlar orqali sportchilar o'zaro ishonch va qo'llab-quvvatlashni ko'rishadi, bu esa stressni kamaytiradi va musobaqalar oldidan keladigan psixologik bosimni yengish ko'nikmalarini kuchaytiradi.
b) Jamoaviy motivatsiya va maqsad qo'yish
• Guruh mashg'ulotlarida sportchilar jamoaviy maqsadlarni aniqlash va ularga erishish uchun birgalikda reja tuzish ko'nikmalarini hosil qilishadi.
• Bu yondashuvda sportchilar guruh maqsadlariga erishish yo'lidagi barcha muvaffaqiyat va mag'lubiyatlarni birgalikda ko'rib chiqishadi, bu esa jamoaviy birdamlik va mas'uliyat tuyg'usini hosil qiladi.
• Bunday yondashuv sportchilarni birgalikdagi muvaffaqiyat va mag'lubiyatda ko'proq sabr-toqat va birdamlik ko'rsatishga o'rgatadi.
3. Emosional barqarorlik
Sportchi talabalarning emosional barqarorligi psixologik kompetensiyaning juda muhim bir qismidir. Ushbu ko'nikmalar sport va ta'lim jarayonlarida muvaffaqiyatni yaxshilashga yordam beradi.
a) Individual emosional tayyorgarlik
• Individuallar bilan psixologik mashg'ulotlarda sportchilar, o'z emotsiyalarini qanday boshqarish va ijobiy fikrlash ko'nikmalarini o'rganishadi.
• Vizualizatsiya texnikalari, nafas mashqlari va refleksiya usullari individual mashg'ulotlarda juda samarali usullardir.
b) Guruh mashg'ulotlarida emosional barqarorlik
• Guruhli mashg'ulotlarda sportchilar o'zaro qo'llab-quvvatlash va hamkorlik orqali emosional barqarorlikni hosil qilishadi.
• Jamoaviy mashg'ulotlarda ko'rsatiladigan birdamlik, ishonch va sabr-toqat ko'nikmalar sportchilarning emotsional barqarorligini yanada kuchaytiradi.
XULOSA
December, 2024
Sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini rivojlantirishda individual va guruhli yondashuvlarning har biri juda muhim rol o'ynaydi. Har ikki yondashuv ham stressni boshqarish, motivatsiyani oshirish va emosional barqarorlik ko'nikmalarini kuchaytirishda samarali usullar hisoblanadi. Bu esa sport va ta'lim sohalarida muvaffaqiyatni ko'tarishga, sportchilarni ko'proq ishonch bilan musobaqalarga tayyorlashga va jamoaviy birdamlikni kuchaytirishga olib keladi.
Mazkur maqolada sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini takomillashtirishning juda muhim ahamiyati va zaruriyati ko'rib chiqildi. Psixologik kompetensiya nafaqat sportchi talabalarning muvaffaqiyati uchun, balki ta'lim va jismoniy tarbiya jarayonlarida ham juda katta ahamiyatga ega. Bu ko'rsatilgan ko'nikmalar ta'lim va sport sohalarida individual va guruh ko'nikmalarini yaxshilash, keladigan stressni yengish va maqsadlarga erishishda muvaffaqiyatni oshirishga yordam beradi.
1. Ta'lim tizimidagi ahamiyati
Psixologik kompetensiyaning talabalarda rivojlanishi akademik muvaffaqiyatni ko'tarishga yordam beradi.
• Vaqtni boshqarish ko'nikmalari: Psixologik tayyorgarlik orqali sportchilar o'z vaqtlarini yaxshiroq rejalashtirishni o'rganishadi, bu esa ta'lim jarayonida samaradorlikni yaxshilaydi.
• Diqqat va konsentratsiya: Psixologik mashqlar orqali konsentratsiya va diqqat ko'nikmalari kuchayadi, bu esa o'qish va testlarda yuqori ko'rsatkichlarga olib keladi.
• Emotsional barqarorlik: Sportchi talabalarning emotsional holati stabil bo'lib, bu o'quv jarayonida sabr-toqatni va samaradorlikni saqlashga yordam beradi.
2. Sport tizimidagi ahamiyati
Psixologik kompetensiya sportchilarni nafaqat jismoniy, balki psixologik jihatdan ham musobaqalarga tayyorlaydi.
• Stressni boshqarish: Psixologik mashg'ulotlarda nafas olish texnikalari va meditatsiya usullarini qo'llash orqali stressni kamaytirish ko'nikmalari hosil bo'ladi. Bu sportchi talabalarga musobaqalar oldidan keladigan psixologik bosimni yengish imkonini beradi.
• Motivatsiya va ishonch: Psixologik ko'nikmalar sportchilarda motivatsiyani va ishonchni kuchaytiradi. Bu esa individual va jamoaviy musobaqalarda yuqori ko'rsatkichlarga olib keladi.
• Jamoaviy birdamlik: Guruh mashg'ulotlarida sportchilar o'zaro ishonch va qo'llab-quvvatlash tuyg'usini hosil qilishadi, bu esa jamoaviy
muvaffaqiyatni yanada kuchaytiradi.
3. Psixologik yondashuvning kelajakdagi imkoniyatlari
December, 2024
Psixologik kompetensiyani takomillashtirish nafaqat sport va ta'lim sohalarida, balki kelajakdagi ko'plab ijtimoiy va professional muvaffaqiyatlarda ham juda katta rol o'ynaydi.
• Sportchi talabalarda hosil bo'lgan psixologik ko'nikmalar kelajakdagi ish faoliyatida, jamoaviy ish va professional muvaffaqiyatlarda ko'rsatiladi.
• Ularning stressga chidamliligi, kritik vazifalarda qaror qabul qilish ko'nikmalari va yaxshi konsentratsiyasi nafaqat sportchi sifatida, balki kelajakdagi muvaffaqiyatli mutaxassis sifatida ham ko'rsatiladi.
Mazkur maqolada sportchi talabalarning psixologik kompetensiyasini takomillashtirish nafaqat sport va ta'lim jarayonlarida muvaffaqiyatni oshirishga, balki kelajakdagi professional va shaxsiy ko'nikmalarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Psixologik yondashuvni ta'lim va sport tizimida kengroq qo'llash, sportchilarni psixologik jihatdan tayyorlash, jamoaviy birdamlikni kuchaytirish va keladigan stressni boshqarishda juda katta yordam beradi. Bu esa sportchi talabalarning nafaqat jismoniy, balki psixologik rivojlanishini ham ko'taradi va ularning har tomonlama muvaffaqiyatiga katta ko'makchi bo'ladi.
REFERENCES
1.Jamolov, J. (2012). Chet til o'qitish metodikasi. O'qituvchi.
2. Makhmudov, K. (2020). Computer literacy is a tool to the system of innovative cluster of pedagogical education. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(5), 71-74
3. Barduhn, S. (2014). Developing cross-cultural awareness in the monolingual classroom. Teaching English, British Council, BBC. https://www.teachingenglish.org.uk/article/developing-cross-cultural-awareness-monolingual-classroom-0
4. Mardonov, S., Khodjamkulov, U., & Botirova, S. (2020). The Need to Educate Young People with the Spirit of Patriotism in the Context of Globalization. Journal of Critical Reviews, 7(12), 243-247.
December, 2024
