Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations
Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Specific aspects of the prevention of hooliganism
Dilnoza KARAKETOVA1
Tashkent State University of Law
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received June 2021 Received in revised form 20 June 2021 Accepted 15 July 2021 Available online 15 August 2021
Keywords:
hooliganism,
crime,
general,
special,
individual,
victimological prevention, organizational and legal bases,
criminal behavior, special subjects, victim status.
The article presents a scientific analysis of the types of prevention of hooliganism, preventive means and methods used within these types of prevention, the functions inherent in the prevention of hooliganism, the problems of legal regulation of the organizational foundations of the prevention of hooliganism.
2181-1415/© 2021 in Science LLC.
This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Безориликни олдини олишнинг узига хос жихатлари
Калит сузлар:
безорилик, жиноят, умумий, махсус,
якка тартибдаги,
виктимологик
профилактика,
ташкилий-хукук;ий
асослар,
жиноий хул;-атвор, махсус субъектлар, жабрланувчи ма;оми.
АННОТАЦИЯ
Мацолада безориликнинг профилактикаси турлари, ушбу профилактика турлари доирасида кулланиладиган профилактик восита ва усуллар, безорилик профилак-тикасига хос булган функциялар, безорилик профилактика-сининг ташкилий асосларини хукукий тартибга солишдаги муаммолар илмий тахлил килинган. Муаллиф томонидан безориликнинг якка тартибдаги хамда виктимологик профилактикаси чора-тадбирлари тизими шакллантирилган.
1 Independent researcher, Tashkent State University of Law, Tashkent, Uzbekistan. E-mail: [email protected].
Специфические аспекты предупреждения хулиганства
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
хулиганство,
преступление,
общая,
специальная,
индивидуальная,
виктимологическая
профилактика,
организационно-правовые
основы,
преступное поведение, специальные субъекты, статус потерпевшего.
В статье проведен научный анализ видов профилактики хулиганства, профилактических средств и методов, используемых в рамках этих видов профилактики, функций, присущих профилактике хулиганства, проблем правового регулирования организационных основ профилактики хулиганства. Автором разработана система мер индивидуальной и виктимологической профилактики хулиганства.
Безорилик профилактикасида асосий роль ички ишлар органлари ва Миллий гвардияга тегишли булиб, улар уз кучларини биринчи навбатда, жамиятга очикдан-очик хурматсизликда намоён булувчи жамоат тартиби купол равишда бузилмас-лигига, фукароларга кучада тажовузлар содир килинмаслигига, кундалик турмушда ва буш ва;тда содир килинадиган килмишларни бартараф килишга каратишади. Тезкор-;идирув хусусиятдаги тадбирлар ёрдамида безориликнинг сабаблари ва шароитлари аникланади хамда бартараф этилади.
Безорилик профилактикасининг ташкилий асосларини хукукий тартибга солишдагимуаммони бартараф этиш учун куйидаги учта асосий масала хал килиниши лозим: 1) профилактикани амалга оширувчи субъектларнинг хукук ва мажбуриятлари; 2) узига нисбатан профилактика амалга оширилаётган шахс-ларнинг хукук ва мажбуриятлари; 3) жиноятлардан жабрланаётган шахсларнинг хукук ва мажбуриятлари (жабрланувчи макоми)га аниклик киритилиб конунда мустахкамланиши лозим. Жахонда инсон хукук ва эркинликларини химоя килиш олий даражадаги умуминсоний кадриятга айланаётган бир пайтда, ушбу масала янада долзарблашади.
Безориликнинг олдини олишда мажбурлов чораларини куллаш хам мухим хисобланади. Ушбу чоралар махсус субъектлар (давлат органлари) томонидан амалга оширилади. Бу эса, безориликнинг олдини олишга йуналтирилган ихтисос-лаштирилган фаолият макомига эга булиб, махсус даражадаги профилактика саналади. Чунки, у безориликнинг олдини олишга каратилган махсус тадбирларни камраб олади. Бундай тадбирлар бошка профилактик тадбирлардан узининг махсус мулжалланганлиги ва алохида максадга йуналганлиги билан ажралиб туради.
Демак, безорилик профилактикасида махсус профилактика таъсири остига тушувчи объектнинг мавжудлиги уз навбатида, махсус ваколатга эга субъектлар тизимини аниклаштиришни хам талаб этади. Бирок аник вазиятда безориликнинг махсус профилактикасини амалга ошириш нафакат ички таъсир (муайян бир орган, масалан ички ишлар органларидоирасида), балки ташки таъсир (хукукбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи орган ва муассасалар доирасида) хам куч ва воситалар жалб этилади. Бу борада айникса, маълумотлар алмашиш, хисобга олишнинг замонавий компьютер тизими жорий этилиши зарур ва унда безорилик содир этган, ундан жабр курганлар акс этиши лозим.
Профилактика амалиётида хукукий тавсифнинг мавжуд эмаслиги, ;онун нормаларидан фойдаланишда прокуратура, адлия, ички ишлар ва суд органлари-нинг ушбу йуналишдаги фаолиятида ягона ёндашув йуклигидан далолат беради [1].
Узбекистон Республикасининг "Хукукбузарликлар профилактикаси тугри-сида"[2]ги ;онунида профилактика субъектларининг профилактик фаолиятини мувофиклаштирилишига алохида эътибор ;аратилган булса-да, мувофи;-лаштиришнинг хукукий механизми ;онунда белгиланмаган.
Шу уринда, безорилик жиноятининг олдини олиш шакл, усул ва турларига ойдинлик киритиш зарурати юзага келади.
Узбек тилининг изохли лугатида "шакл" - "куриниш, расм, тарз, усул [3]" деб изохланган.
"Хукукбузарликлар профилактикасининг шакли - бу, хукукбузарликлар профилактикасида фаолият, хатти-харакатлар мазмунининг ташки куринишидир", профилактика шаклининг мохиятини ёритишда хукукбузарликлар профилактикасининг ма;сади, функцияси ва вазифаларига таяниш лозим [4].
С.Б. Хужакулов хукукбузарликлар умумий профилактикаси шаклларини: ёзма, огзаки, кургазмали, электрон, назорат, ;ури;лаш, ;ут;арув, белгили, СМС хабар, аралаш шакллари тари;асида шакллантиришни тавсия этади, аммо бизнинг фикримизча, безориликнинг олдини олишда ю;оридаги профилактика шакллари-нинг барчаси хам кутилган самара бермайди.
Улар орасидан "назорат" шакли мухим урин тутади.
Тад;и;отчи профилактик таъсир этишнинг назорат шаклини техник, кури;лаш, хукукни мухофаза килувчи органлар назорати ва жамоатчилик назоратидан иборат турларга [5] ажратади. Ушбу таснифни куллаб-кувватлаймиз, унинг безорилик профилактикасига нисбатан татби; этилишини куйидагича изохлаймиз: техник назорат техника ва электрон тизим имкониятларидан фойдаланиб, безориликнинг жамоат жойларида хусусан, кучалар, майдонлар, истирохат боглари, вокзаллар, аэропортлар, ахоли куп катнайдиган йулакларда, бозорларда содир этилишини инобатга олиб, ушбу жойларга кузатув камераларни урнатиш оркали амалга оширилади.
Хукукни мухофаза килувчи органларнинг назорати хам безориликнинг олдини олишда яхши самара беради. Хусусан, ички ишлар органлари ёки Миллий гвардиянинг куча ва жамоат жойларида патрулликни амалга оширишлари узига хос профилактик таъсир курсатади.
Узбекистон Республикаси "Жамоатчилик назорати тугрисида"[6]ги конунига мувофик жамоатчилик назорати хукукбузарликлар профилактикаси субъект-ларига нисбатан кулланилади, хукукбузарликлар профилактикаси объектларига нисбатан хам жамоатчилик назоратиамалга оширилади. Бу фукаролар ва жамоат уюшмаларининг фаол иштироки оркали бевосита безориликнинг олди олинишида [7] намоён булади. Жиноятчиликка карши курашишда фаол иштирок этган фукаро УзР Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 8 январдаги 15-сон карори [8] билан тасдикланган "Фукаролар ва жамоат ташкилотларини хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашишдаги фаол иштироки учун рагбатлантириш тартиби тугрисида"ги Низом коидаларига биноан рагбатлан-тириладилар.
Мазкур вазиятда профилактиканинг усул ва шакллари узаро кайтма алокадор эканлигини куришимиз мумкин. Яъни профилактиканинг шакли доирасида амалга оширилган чора-тадбир учун рагбатлантириш усули кулланилаяпти.
С.Б. Хужакулов хукукбузарликлар умумий профилактикасининг узига хос хусусиятларидан келиб чикиб, мазкур профилактика усулларининг куйидаги таснифини ишлаб чиккан:
- огохлантириш (расмий, норасмий);
- ишонтириш;
- рагбатлантириш (моддий, маънавий, аралаш);
- мажбурлаш (интизомий, маъмурий, моддий важиноий мажбурлаш чора-ларини куллаш) [9].
Таъкидлаш жоизки, безорилик профилактикасининг узига хос алохида тур-лари мавжуд эмас. Безорилик профилактикасида профилактиканинг мавжуд турлари ва улар доирасида амалга ошириладиган чора-тадбирлар тизимига асосланилади. Бошкача килиб айтганда, Узбекистон Республикасининг "Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"[10]ги конунда профилактиканинг умумий, махсус, якка тартибдаги ва виктимологик профилактикадан иборат туртта тури белгиланган булиб, безориликнинг профилактикаси айнан мазкур турлар, ушбу турлар доирасида амалга ошириладиган чора-тадбирларга таянилади.
Безориликнинг умумий профилактикаси куйидаги чора-тадбирларни камраб олади: безорилик профилактикасига оид дастурларни ишлаб чикиш хамда амалга ошириш; безориликнинг олдини олиш буйича ахоли уртасида хукукий таргибот олиб бориш; безориликнинг сабаблари ва содир этилишига имкон бераётган шарт-шароитларни аниклаш, бартараф этиш; безориликнинг сабаблари ва содир этилишига имкон бераётган шарт-шароитларни бартараф этиш тугрисида такдимномалар киритиш.
Якин-якингача криминологик адабиётларда [11] умумий ижтимоий профилактика тушунчаси кенг кулланилиб келинган.
Айрим криминологлар ижтимоий профилактикани кенг тушунча деб билиб, бу борада ахлокий (ахлоксиз хулк-атворга йул куймаслик) умумхукукий профилактика (кенг маънода хукукбузарликларни олдини олиш) тугрисида фикр юритса хам булади [12], деб хисоблайди.
Умумижтимоий олдини олишнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, у салбий ходисалар, жумладан безориликнинг олдини олишга каратилмайди, унинг профилактикасигакумаклашади, холос. Аслида, умумижтимоий олдини олиш чоралари жиноятларга йул куймасликка, яъни махсус олдини олишга тугри ва бевосита каратилган барча чоралар мажмуининг асоси, базаси булиб хизмат килади. Безорилик - алохида ижтимоий вокелик, демак, унга карши курашиш йуллари ижтимоий-хукукий тадбирлар сохасида ётиши лозим, унинг самара-дорлиги эса куп холларда ижтимоий муаммоларни хал килиш муваффакиятига боглик булади. Аммо масаланинг бу жихати безориликнинг хам умумий, хам индивидуал профилактикасига тегишлидир.
Н.Т. Исмоилов профилактиканинг турлари билан боглик турлича караш-ларни "профилактика" тушунчасининг кенг ёки тор маънода талкин этиш билан боглик, деб хисоблайди. У ижтимоий ривожланишнинг энг умумий чоралари (масалан: мехнат, дам олиш, турмуш ва тарбияни окилона ташкил этиш) нинг
жиноятлар профилактикаси доирасидан ташкарида эканлиги хакидаги нуктаи назарга асосланилса, унда жиноятлар профилактикасининг умумижтимоий ва махсус (ёки махсус криминологик) турларга булишдан воз кечиш лозим деб хисоблаб, унинг урнига жиноятларни олдини олишнинг умумий ва якка профилактикага булиш кераклигини айтган [13]. Шундай фикрни бошка олимлар хам билдиришган [14].
Умумий профилактикада оммавий ахборот воситаларидан фаол фойдалани-лади. Безориликдан жабр курганлар ёкижабрланиш эхтимоли булганларнинг виктимологик профилактикасига хам эътибор берилиши лозим. Буларнинг барчаси мамлакат буйича давлат ва жамият томонидан амалга ошириладиган жуда кенг хажмдаги ишдир. Бундай профилактика мамлакатнинг барча ахолисига нисбатан йуналтирилади [15], бирок жиноятларнинг узига хос хусусиятларини хисобга олиб, эътибор айнан аник жиноий килмишларга каратилади.
Айрим олимлар умумий профилактикада жиноятчиларга нисбатан конунга итоаткор одамлар билан купрок ишланади, [16] деб хисоблашади. Бошка бир гурух, олимлар умумий профилактикада жазо чоралари ва уларнинг кулланилиши тугрисида хабардор булганларга нисбатан безорилик хулк-атвори ва конун нормалари тугрисида тасаввурга эга булганларга таъсири купрок самара беради дейдилар [17].
Биз умум учун мажбурий булган чораларни белгилаш хар доим хам мураккаб эканлигига кушиламиз. Бирок бу умумий профилактикадан воз кечиш кераклигини англатмайди.
Безориликлар микдорини камайтиришга каратилган умумий профилак-тиканинг чораларини амалга ошириш: 1) одамларни мазкур жиноятларни содир этишдан тийилиши; 2) фукароларни безориликдан жабрланишининг олдини олади.
Умуман олганда, безориликнинг умумий профилактик чора-тадбирлари безориликка йул куймасликка каратилган булади ва умумий профилактикаобъекти аниклаш имконини беради.
Умумий профилактика барча учун, купрок безориликка мойил шахслар тоифасини хисобга олиб утказилади. Бирок бундай чоралар тизимли, максадга йуналтирилган, жадал, социологик суров натижаларини хисобга олиб, илмий асосда утказилиши лозим.
Махсус ва тулик тахлилсиз умумий ёки махсус олдини олишнинг кайси бири самарали эканлигини хам аник айтиб булмайди.
Илгари безорилик учун судланмаганларнинг 28% "умумий олдини олиш" тушунчаси хакида тасаввурга эга булмаган, 47% ушбу чора бошка шахслар учун деб хисобласа, 25% эса, ушбу чоралар уларни безорилик содир этишдан тийиб турган булса-да, бирок вазият устунлик килганлигини таъкидлашган.
Безориликнинг махсус профилактикасини амалга оширишга келсак, бу борада конун нормаларини куллашда муайян муаммолар мавжуд, УзР "Хукук-бузарликлар профилактикаси тугрисида"ги конунида махсус профилактиканинг факат илгари судланган, алкоголни суиистеъмол килувчи ёки гиёхвандлик воситаларини, психотроп моддаларни ва акл-ирода фаолиятига таъсир этувчи бошка моддаларни истеъмол килувчи шахслар уртасида амалга ошириладиган чора-тадбирлари эканлиги (Цонуннинг 25, 26-моддалари) белгиланган. Вояга
етмаганлар уртасида назоратсизлик ва ху;у;бузарликларнинг махсус профилак-тикаси эса "Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва ху;у;бузарликларнинг профилактикаси тугрисида"ги УзР Цонуни ва бош;а ;онун хужжатларига хавола ;илинган (Цонуннинг 27-моддаси). Вахоланки, Цонуннинг 24-моддаси 2-;исмида ху;у;бузарликларнинг махсус профилактикасини амалга ошириш учун асос сифатида айрим турдаги ху;у;бузарликларнинг купайиши курсатилган.
Демак, ушбу асосга кура безориликнинг купайиши махсус профилактиканинг амалга оширилишини та;озо этади, биро; ;онун хужжатларида безорилик купайганда амалга оширилиши лозим булган махсус профилактик чора-тадбирлар тизими ёки муайян махсус профилактик тадбирлар назарда тутилмаган. Балки шунинг учун хам, гарчи 2020 йил безорилик Республикада 45,9% (1073 тадан 1565 тага), Хоразм вилоятида 117,6%, Бухоро вилоятида 54,1% фоизга, Фаргона вилоятида 138,8%, Наманган вилоятида 44,8%, Тошкент шахрида 92,9%, Тошкент вилоятида 44,8% фоизга [18] ошган булса-да, на ;онун хужжатларида ва на оммавий ахборот воситаларида безориликнинг махсус профилактик асосига оид тадбирлар амалга оширилиши ха;идаги маълумотларни учрамади.
Махсус профилактика уни амалга оширувчи шахслардан махсус, профессионал билимларни талаб ;илганлиги учун хам шундай аталади. Масалан, безорилик каби объектга нисбатан махсус восита ва усулларни мазкур ;илмишнинг хусусиятини билмасдан туриб, куллаш мумкин эмас. Махсус восита ва усуллардан доимо профессионал даражада фойдаланиш керак булади.
"Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги Цонунга мувофи;, безори-ликнинг якка тартибдаги профилактикаси чора-тадбирларига безорилик содир этган ёки мавжуд гайриижтимоий хул;-атвори билан келгусида содир этиш мумкинлиги (мойиллиги) юзасидан профилактика таъсир остига тушган шахс-ларга нисбатан амалга ошириладиган:
1) профилактик сухбат;
2) расмий огохлантириш;
3) ижтимоий реабилитация ;илиш ва ижтимоий мослаштириш;
4) профилактик хисобга олиш;
5) мажбурий даволанишга юбориш;
6) маъмурий назорат;
7) безориликнинг сабаблари ва уларнинг содир этилишига имкон бераётган шарт-шароитлар тугрисида хабардор ;илиш киради.
Якка тартибдаги профилактика шахсий даражадаги профилактика булиб, ани; шахс билан ишланиши билан профилактиканингбош;а турларидан фар; килади. Мазкур даражада шахс ва индивидуал хул;-атворга тегишли барча амалий хулоса ва натижалар ани;лаштирилади. Бу ерда умумий ва индивидуал профилактикалар уртасида узига хос ;арама-;аршилик йук, аксинча умумий профилактика индивидуал профилактик таъсир чораларини куллашнинг дастлабки бос;ичи сифатида намоён булади. Ушбу чора-тадбирлар нисбатан кенг ва унчалик хам ани; булавермайди. Якка тартибдаги профилактика эса бирмунча ани; булиб, унда жиноий хул;-атворнинг индивидуал жихатлари инобатга олинади.
Безориликнинг олдини олишхали содир ;илинмаган ;илмишни барва;т олдини олиш демакдир. Бунда безориликнинг олдини олиш ва унга йул ;уймаслик энг асосий вазифа хисобланади. Биро; безориликни олдини олиш учун аввало,
Science
жиноий турмуш тарзини кечираётган шахсларни аниклаш мухимдир. "Амалиётда жиноятларнинг профилактикаси амалда иккита холатда намоён булади. Улардан бири, салбий хусусиятлар куртак холатида булганда амалга оширилса, иккинчиси, бундай холатлар хали кузатилмаса-да, уларнинг пайдо булиш имконияти мавжуд булганда амалга оширилади" [19]. Бирок хар иккала холатда хам ушбу салбий хусусиятларга эга шахсларни аниклаш, ушбу шахсларни руйхатга куйиш, кейин эса, уларга нисбатан профилактик чораларни куриш буйича тадбирларни утказилиши зарур. Бу ерда шахснинг "ижтимоий ахлоксизлиги даражаси", унинг ижтимоий тажрибаси, жиноий алокаси ва х.к. хисобга олиниши лозим. Ушбу жараённинг: 1) мазкур жиноятларнинг ушбу шахслар томонидан содир этилиш имкониятини аниклаш; 2) бундай шахсларга нисбатан жиноятларнинг бевосита профилак-тикасини амалга ошириш боскичида амалга оширилади [20], деган фикрига кушиламиз.
Безорилик содир этилишига эрта ташхис куйиш ва уни прогноз килиш учун фактик маълумотлар зарур хисобланади. У илк даврдаёк жиноий ходисани аниклаш имконини беради [21].
Олимларнинг фикрича, Уларнинг барчаси узаро богликдир [22]. Улардан хар бири узининг ролини бажаради ва безорилик профилактикасида хам мух,им роль уйнайди.
Мухофаза килувчи ва тарбияловчи функциялар, айникса, жиноятларнинг якка тартибдаги профилактикасига хос булиб, якка тартибдаги профилактика жиноят содир килишга мойил шахслар билан индивидуал ишлашга йуналтирилади. Бундан ташкари, амалий ахамиятдаги алохида тезкор-кидирув профилактика хам мавжуд булиб, у узига хос махсус чоралар тизимига эга. У хам мустакил, хам жиноий хулк-атвор сифатида якка тартибдаги профилактика доирасида куриб чикилади. Таъсир килиш объекти хар доим ва хар жойда жиноятчи шахси хисобланади.
"Жиноятларни индивидуал профилактика килишнинг энг мух,им муаммоси бу индивидуал ишлаш зарур булган шахслар доирасини аниклаш хисобланади" [23], деган фикрга кушиламиз, чунки уз мохиятига кура, жиноятларнинг индивидуал профилактикаси ишонтириш (тарбия) ва мажбурлаш (жазо) чора (усул)ларининг мажмуи хисобланади. Куриб чикилаётган профилактика турининг максади -жиноятни тухтатиш, олдини олиш ва йул куймаслик, шахсларнинг килмишни содир килиш ниятини аниклаш ва пировардида, шахснинг жиноий йулга кириш ахдидан воз кечишига эришиш, жиноятга мойил шахсларни аниклашнинг максади эса, мазкур шахсларга салбий таъсир килувчи манбаларни аниклаш хисобланади.
Безорилик профилактикаси тизимида жамиятга карши турмуш тарзини кечираётган муайян шахслар томонидан жиноятларга йул куймасликка каратилган махсус фаолият алохида курсатилади. Мазкур фаолият хукук тартиботни саклаш ва жиноятчиликка карши курашиш вазифаси сифатида белгиланган давлат органлари томонидан амалга оширилади. Ушбу тадбирлар узининг махсус максади билан фарк килади, яъни безориликка йул куймаслик уларнинг барча мазмунини ташкил килади. М.Ж. Эшназаров "махсус профилактика" - хукукбузарликлар профилак-тикасининг чора-тадбири булиб, у хукукбузарликларнинг умумий профилактикасида хам, якка тартибдаги профилактикасида хам узига хос тарзда ишлаб чикилади ва амалга оширилади" [24] деб хисоблайди. Шундай экан, махсус индивидуал профилактикада таъсир килиниши лозим булган аник объектлар мазкур максадларда айнан махсус восита ва усуллардан фойдаланиши назарда тутилади.
Амалиёт материалларининг тахлили безориликка ;арши курашишда криминалистик хусусиятдаги профилактик восита ва усуллар зарур тезкор-;идирув тадбирлари билан биргаликда амалга оширилса, самараси купро; булишини курсамо;да. Биро; бу ишда энг асосийси безорилик сабаблари ва унга имкон берган шарт-шароитлар тугрисида тули; ва ха;и;ий маълумотга эга. Индивидуал профилактика шахс томонидан безорилик содир ;илиш тугрисида ;арор ;абул ;илгунига ;адар бошланиши лозим. О.Л. Дубовик "умуман бир ;атор холатларда ;арор ;абул ;илиш дархол амалга оширилмайди, шунинг учун хам унга таъсир ;илиш, ;арорни ;айта куриб чи;иш, шахс хул;-атвори йуналишини узгартириш имконияти мавжуд" [25], деб хисоблайди. Бу ;оидани безориликнинг олдини олишга хам татби; этиш мумкин, безориликни бартараф ;илиш бундай ходиса келиб чи;ишини тули; истисно ;илиш, тухтатиш демакдир. Безориликка импулсив, хиссий хусусиятга эга, вазиятга богли; ва тусатдан юз бериш белгилари хосдир. Биро; бундай вазиятларда хам безорилик хар доим хам узида бир лахзали харакатни ифодаламайди. Модомики, у доимо ва;т буйича ривожланадиган жараённи ифодалар экан, у холда бу ерда асосий уринда индивидуал иш, махсус профилактика, тезкор хизмат туради, ани; вазифа эса - уз ва;тида ушбу жараёнга аралашиб, безориликнинг ривожланишига йул ;уймаслик, уни тухтатиш хисоб-ланади. Агар уни тухтатиш зарур бос;ичда амалга оширилса, у холда биз безориликка йул ;уймаймиз ва яширин ;урбонни безориликдан химоялаган буламиз.
Дастлабки чоралар, ;оида буйича, илгари судланмаган шахсларга нисбатан ;улланилади. Жиноят содир ;илишга мойил шахслар ани;ланади, ушбу шахслар ва уларни ураб турган я;ин мухит урганилади, зарурат булганда, улар руйхатга олинади, уларга нисбатан яшаш, ишлаш, у;иш жойи буйича ижтимоий назорат утказилади. Жиноят содир ;илишга мойил шахсларга нисбатан профилактик таъсир ;илиш, асосан, ишонтириш чоралари ёрдамида амалга оширилади.
Иккиламчи чоралар асосан илгари судланган, биро; яна жиноят содир ;илиш эхтимоли булган шахсларга нисбатан ;улланилади. Бунда ушбу шахсларни ани;лаш, уларни махсус хисобга олиш, урганиш, муайян шароитларда уларга нисбатан маъмурий назоратни амалга ошириш зарурдир. Бундай "яширин жиноятчилар"да жиноий ма;садни ани; ;айд ;илиш мухим хисобланади. Бундай шахсларга нисбатан амалиётда одатда, мажбурлов чоралари ;улланилади.
Безорилик профилактикасига келсак, бунда ;уйидаги масалалар хал ;илиниши лозим:безориликларнинг сабаб ва шарт-шароитларини ани;лаш ва бартараф этиш;гайриижтимоий хул;-атвори билан безорилик содир ;илишга мойил булган шахсларни ани;лаш; илгари судланган, биро; безорилик содир ;илиш эхтимоли булган шахсларни жиноят йулига утишига йул ;уймаслик;содир этилиши мумкин булган, хусусан, уйланган ва тайёрланаётган безориликларнинг олдини олиш;илгари судланган, жиноят олами билан ало;аларини узмаган шахсларни ани;лаш, рецидив безориликка йул ;уймаслик.
"Жиноятнинг содир этилишида жабрланувчининг тутган урнини илмий жихатдан билиш жиноятчилик профилактикаси чора-тадбирларини ишлаб чи;ишда катта ахамиятга эга эканлигини асло унутмаслик зарур" [26]. Зеро, "жабрланувчининг шахси криминологик вазиятнинг ривожланишига катта таъсир курсатади" [27]. Шу боис, И.Ю. Фазилов "одам савдосидан жабрланиш эхтимоли ю;ори булган шахслар"нинг тавсифини ёритиш ахамиятлидир [28] деб хисоблайди.
Масаланинг ушбу жихатларини хисобга олиб, безориликнинг виктимологик профилактикаси чора-тадбирлари тизимини ;уйидагича шакллантириш мумкин:
- безориликдан жабрланувчиларга нисбатан шахснинг индивидуал ва ижтимоий-психологик хусусиятлари хисобга олинган холда профилактика тадбирларини утказиш;
- ахолига, шу жумладан безориликдан жабрланиш эхтимолига (виктим-ликка) эга булган шахсларга юзага келган низоли вазиятларни бартараф этиш усулларини ургатиш;
- безориликдан жабрланувчининг жисмоний ва психологик хавфсизлигини таъминлашга ;аратилган махсус комплекс чора-тадбирларни ишлаб чи;иш ва амалга ошириш, уни ;онунда назарда тутилган узини узи мудофаа ;илиш усуллари ва воситалари тугрисида хабардор ;илиш;
- безорилик нисбатан тез-тез содир булиб турадиган жойларни (худудларни) мунтазам равишда назорат ;илиш;
- безорилар томонидан хужум ;илинган та;дирда зарурий мудофаа ва охирги зарурат ха;идаги маълумотларни кенг тар;атиш йули билан ахолига ху;у;ий тарбия ва таълим бериш.
Хулоса урнида айтиш мумкинки, безориликнинг профилактикаси узига хос хусусиятга эга, ушбу йуналишда профилактиканинг шакл ва усуллари, турлари ва улар доирасида амалга ошириладиган чора-тадбирлар тизими хам индивидуал равишда ;улланилади. Безорилик профилактикасининг мазкур жихатларини инобатга олмасдан ишни ташкил этиб ва ю;ори самарадорликка эришиб булмайди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:
1. Белоспудцев В.И. Проблемы общесоциальной профилактики преступлений. - В кн.: Актуальные проблемы правоохранительной деятельности. - Калининград. 1999. - С. 57. Царанг: Корниенко А.В. Укрепляя законность и порядок // Криминологический журнал, - М.: 2002. №1. - С. 28.
2. Узбекистон Республикасининг 2014 йил 14 майдаги "Хук;ук;бузарликлар профилактикаси тугрисида"ги ;онуни. // URL: https://lex.uz.
3. Узбек тилининг изохли лугати: 80000 дан орти; суз ва суз бирикмаси. Ж.^. Тартибот-Шукр/ Тахрир хайъати: Т.Мирзаев (рахбар) ва бош;. Уз. Рес. ФА Тил ва адабиёт ин-ти. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2008. - Б. 537 (608).
4. Хужа;улов С.Б. Ху;у;бузарликлар умумий профилактикасини такомил-лаштириш (Ички ишлар органлари фаолияти мисолида). Юридик фанлар буйича фалсафа доктори (Doctor of Philosophy) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. - Т., 2018, - Б. 13 (53).
5. Хужа;улов С.Б. Ху;у;бузарликлар умумий профилактикасини такомил-лаштириш (Ички ишлар органлари фаолияти мисолида). Юридик фанлар буйича фалсафа доктори (Doctor of Philosophy) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Т., 2018, - Б. 66 (156).
6. Узбекистон Республикасининг 2018 йил 12 апрелдаги "Жамоатчилик назорати тугрисида"ги ;онун. // URL: https://lex.uz.
7. Ноговицина Е.Н. Правовые и организационные основы общественного контроля за деятельностью государственной инспекции безопасности дорожного движения / Орловский юридический институт МВД России имени В.В. Лукьянова, Наука и практика. 2014. № 1 (58). - С. 106-109.
8. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 8 январдаги "Фукаролар ва жамоат ташкилотларини хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашишдаги фаол иштироки учун рагбатлантириш тартиби тугрисида низомни тасдиклаш хакида"ги 15-сон карори // URL: https: //lex.uz/docs/3499747.
9. Хужакулов С.Б. Хукукбузарликлар умумий профилактикасини такомил-лаштириш (Ички ишлар органлари фаолияти мисолида). Юридик фанлар буйича фалсафа доктори (Doctor of Philosophy) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Т., 2018, - Б. 66 (156).
10. Узбекистон Республикасининг 2014 йил 14 майдаги "Хукук;бузарликлар профилактикаси тугрисида"ги УРЦ-371-сон Цонуни // URL: https://www.lex.uz/ docs/2387357.
11. Хасмамедов Э.А. Уголовно-правовые и социальные меры предупреждения рецидивной преступности: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. - М., 1993. - 8 (22 с.); Абдуганиев У. Криминологическая характеристик и профилактика преступлений, совершаемых несовершеннолетними. Диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. - Т., 1994. - С. 156 (235 с.); Зарипов З.С., Исмаилов И. Криминология (Умумий ;исм): Дарслик. - Тошкент: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1996. - Б. 181 (228); Фомов С.В. Криминологическая характеристик и профилактика мошенничества в сфере оборота товарно-материальных ценностей: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. - М., 2000. - С. 6 (24 с.); Зарипов М.С. Криминологическая характеристика убийств, совершенных с собой жесткостью, и их предупреждение. дисс. канд.юрид.наук. - Т., 2000. - Б. 135 (159); Мишота В.А. Предупреждение сексуальных преступлений против несовершеннолетних в семье: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. - М., 2000. - С. 10; Ниёзова С.С. Узгалар мулкини иштирокчиликда талон-тарож ;илганлик учун жиноий жавобгарлик муаммолари. юрид. фан. ном. ... дис. автореф. - Т., 2004. - Б. 16 (23); бурбонов Н.Б. Одамлардан фойдаланиш учун ёллаш жиноятида жавобгарлик масалалари (жиноят-хукукий ва криминологик жихатлари). юрид. фан. ном. дис. -Т., 2005. - Б. 180; Абдурасулова Ц.Р. Аёллар жиноятчилигининг жиноят хукукий ва криминологик муаммолари. юрид. фан. докт. ... дис. автореф. - Т., 2006. - Б. 27-28 (42); Имамов Р. Зурлик ишлатмасдан талон-тарож килиш жиноятлари учун жазо тайинлаш. юрид. фан. ном. ... дис. автореф. - Т., 2011. - Б. 18 (28).
12. Аванесов Г.А. Криминология и социальная профилактика. М., 1980; Игошев К.Е. Социальный контроль и профилактика преступлений. Горький, 1976.
13. Исмоилов Н.Т. Вояга етмаганлар жиноятларини индивидуал олдини олиш муаммолари. юрид. фан. ном. дис. - Т., 2007. - Б. 21 (212).
14. Лекарь А.Г. Профилактика преступлений. - М., 1972. - С. 124; Игошев К.Е., Устинов В.С. Введение в курс профилактики преступлений. - Горький, 1977. - С. 116.
15. Игошев К.Е., Устинов В.С. Введение в курс профилактики правонарушуний. -Горький. 1977. - С. 40.
16. Матюнин А.Ф. Криминологический анализ и предупреждение хулиганства. Дисс. на соис. уч. степ. к.ю.н. - Москва. 2020. - С. 162.
iMlSf 1РПГР
Uli lv"'" Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations
Special Issue - 7 (2021) / ISSN 2181-1415
17. Хренов А.В. Уголовно-правовие и криминологические аспекты борьбы с хулиганством. Дисс. на соис. уч. степ. к.ю.н. - Москва. 2005. - С. 120.
18. Узбекистон Республикаси Бош прокуратураси Жиноий-ху;у;ий статистика бош;армасининг 2020 йилнинг 6 ойи якунлари буйича статистик маълумотлари.
19. Бафия Ежи. Проблемы криминологии. Диалектика криминогенной ситуациии (перевод с немецкого). - М., 1983. - С. 114.
20. Жилинский А.Э. Специальные предупреждение преступлений в СССР (вопросы теории). - Львов, 1976. - С. 96.
21. Яковлев А.М. Индивидуальная профилактика преступного поведения. -Горький, 1977. - С. 110.
22. Аванесов Г.А. Криминология. - М., 1984. - С. 462.
23. Закалюк А.П. Личность, подлежащая индивидуальной профилактики // Советское государство и право, 1984, №2. - С. 84. Царанг: Кудрявцев В.Н. Правовое поведение: норма и патология. - М., 1982. - С. 227.
24. Эшназаров М.Ж. "Ху;у;бузарликлар махсус профилактикаси" тушунчаси-нинг мазмуни тугрисида // Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси ахборот-номаси. - Т., 2019. № 1. - Б. 49.
25. Дубовик О.Л. Принятие решение в механизме преступного поведения: Автореф. диссертации на соискание ученой степени канд. юрид. наук. М., 1976. - С. 13.
26. Kriminologiya. Umumiy qism: IIV oliy ta'lim muassasalari uchun darslik / I. Ismailov, Q.R. Abdurasulova, I.Yu. Fazilov. - T.: O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2015. - B. 165 (252).
27. Тахиров Ф. Жинсий жиноятларнинг олдини олиш муаммолари: Монография. - Т.: ТДЮИ, 2006. - Б. 137 (213).
28. Фазилов И.Ю. Одам савдосига ;арши курашнинг жиноят-ху;у;ий ва криминологик жихатлари // Юридик фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Т., 2016. - Б. 56 (263).