CC BY
56
ФИЛОЛОГИЯ
PHILOLOGY
УДК 37(09) М. НАРЗИЦУЛ
ББК 72.3
ТАРИФИ ХОСИ СУХАНИ АМИР ХУСРАВ ДАР “ЭЪЧОЗИ ХУСРАВИ”
Мусалламан тарики тахсили илм ва халки чизе тозаву омузанда ба таааллум ва истинбот [истихроц, берун баровардани чизе, мац.: ошкор кардани чизе, ки пинуон бошад; дарёфтан, дарк кардан, хулоса баровардан] бастагй дорад, ки дуюмй натичаи аввалй аст. Аммо на ба хар як суханвар даст медихад, ки чизе пинхон, масалан, нуктае нозук ва андешае чадидро матрах бикунад. Адибе, ки асли мазбурро дарёфтаву онхоро ба хам овардааст, бегумон тааммул дар маърифати сахехи тарзи сухани у кори осон нест. Хушбахтона, ба монанди Амир Хусрав адибони нозукбин кам нестанд, ки бо дарки ин нуктаи нозук, дар лобалои гуфторхои хеш, барои маърифати дурусти каломашон ишорахои дастуриву рахнамой низ ироа кардаанд.
Боре, дар шинохти сахехи тарики сухани Амир Хусрав дар рисолахои панч-гонаи “Эъчози хусравй” хар ду асли мазбур коргар, аммо таваччух ба масъалаи истинбот хатмй мебошад, зеро ки аз огоз то интихо каломи мусанниф бар асоси истинбот тархрезй шудааст. Ба ин маънй, ки Амир Хусрав бо пешниходи “Эъчози хусравй” иддаои ошкор кардани тарики хоси суханеро дорад, ки махсуси худи вай буда, натичаи дарёфт, дарк ва хулосаи равишхои маъмули нависандагй, аз як тараф ва ибдои тарзи чадид, аз чониби дигар, аст. Риштаи умумй ва нозуке, ки каломи нависандаро дар саросари хар панч кисми асар ба хам мепайвандад, иддаои хунарй ва дар ин замина ихтироъ ва ибдоъ мебошад.
Чун хар даъворо бурхоне ва хар муддаоро далеле лозим аст, бурхону далоили сохиби “Эъчози хусравй” кадомхоянд? Аз хилоли мутуни рисолахои панчгона бармеояд, ки нависанда бурхон ва далоили асоснокшудае дорад, ки дар мачмуъ баёнгари гараз ва намати сухани у мебошанд. Онхоро, агарчи ба сурати пароканда дар лобалои бахшхои чудогонаи асар дарч гардидаанд, ба таври зайл хулоса ва дастабандй кардан мумкин аст:
Ошно кардани махвасони рохи нависандагй бо шевахои гуногуни тахрир 2. Ироаи сабки хоси нависандагй, ки аз минволи сухани мутарассилон тафовут
- 198 -
M. Narzikul. Special Elevated Style Inherent in Emir Khusrav in his «Edjazi Khusravi» («The Miracle of Khusrav»)
дорад 3. Даъвии ибдоъ ва ихтироъ, ё худ намоиши истеъдод ва халлокияти ада-бй 4. Таваддух ба ангехти маонй ва латифа 5. Тахрири намунаи номахои фарзи-ву намунай ва вокеиву таърихй 6. Дарёфти лаззати маонии матбуъ ва завки хаё-лоти маргуб.
Аз ин таснифот бармеояд, ки Амир Хусрав бо максади муайян калам ба даст гирифтаву кабл аз хама, самти таваддухи вай ба асоснок намудани сабки хоси нависандагй нигаронида шудааст. Барои сохиби “Эъдози хусравй” дар таъйини сабки хос меъёри муайянкунанда тарики сухани мутарассилон аст. У бар он аст, ки тарзи сухани мутарассилон кухна шудаву ба такмил ниёз дорад ва сухани у худуди кадим буридааст: “Акнун тарикаи дахум, ки хоси банда аст, ба назари басират малхуз бояд гардонид, то рушан гардонад, ки ин иборати латифа алохида вазъест дадид ва худуди кадим бурида, ки пеш аз ин хед доное аз ин фикх алам надошт ва калами казо хос барои банда захира карда” (2, с. 61).
Аз ин дост, ки мусанниф бо таваддух ба максади аслй ба шевахои хунарии эроди маонй ва гаразхои мундарид дар номахо пардохтааст, ки вокеан аз ка-ломи мутарассилон мутафовит аст. Чунончи, сарфи назар аз минволхои баёние, ки дар эроди гарази аслй истифода гардидаанд, ба таври хулоса тафовути усулии сабки сухани Амир Хусрав ва мутарассилонро баён кунем, натида чунин мешавад: тарзи мутарассилон бештар мурооти лафз аст, то маънй, аммо Амир Хусрав лафзу маъниро “ба малъабаи рангини хеш” ба хам овардааст. Назди у хамон алфозе мукаддаманд, ки далолат бар маънии хунарибунёд дошта бошанд.
Масъалаи сабки мутарассилон аз назари Амир Хусрав аз дониби устод Худой Шарифов ба таври муфасал баррасй гардидааст (1, с. 92-112). Аз он до хам маълум мешавад, ки нависанда перомуни вазъи сабки мутарассилон мукаррар бахс оростааст. Сабаби ин холат хамоно хамчун меъёр интихоб намудани равиши мутарассилон мебошад. Хдмадониба ба тахкик гирифтани минволи сухани мутарассилон, ки вокеан, “равиши бунёдй дар иншои наср мебошад” (1, с. 92), дар замина муайян кардани холати зохирию ботинии калом пеши мутарассилон ба он замина гузоштааст, то Амир Хусрав огохона аз батни назария ва амалияи мавдуд тарики сухани хешро муайян ва бо зикри андешахои назарию татбики амалии онхо дар колаби иншои хеш асоснок намояд.
Пас аз тарики сухани мутарассилон, ки то огози асри ХІУ дар каламрави нависандагй ба забони форсии тодикй дар кулли хавзахои адабй равиши марсум будааст, барои Амир Хусрав хамчун меъёри таъйинкунандаи равиши суханварй равиши дигари равонкардаи дарёдилони Х,инд хидмат намудааст, ки он низ то у дар он каламрав маълум будааст. Дар ин хусус дар харфи аввали хатти нахусти рисолаи аввал, ки огози сухан аст, чунин таъкиде дой дорад: “Х,амаро аз оби софй рушантар аст, ки пеш аз ин акломи дорияи дабирони бару бахр бар як об мерафт ва дуз равиши мутарассилон мадрои дигар набуд. Ва ин тарик то акнун хар до, ки салсабили латофате, ки аз ноираи калам мечаконанд, бар оби худ мондааст ва хануз доим хохад монд. Магар дар саводи Х,индустон, ки айни он иборат бар карори кадим дорист, аммо равиши дигаре низ хаст равонкардаи дарёдилони Х,инд, ки аз охир пайдо шуданд, мумтазад ба маснуоти ширин. Монанди обе, ки ба дуллоб омезанд ва аз ин чошнй яхшиканони Мовароуннахру Хуросон хабар надоранд” (2, с. 66).
- 199 -
М. Нарзицул. Тарифи хоси сухани Амир Хусрав дар "Эъчрзи хусрави
Аз ин чо сарчашмаи даъвои ибдоъ ва ихтирои нависанда ма.нттта.ъ мегирад, яъне у аз равиши маъмул дар Х,инд, ки аз минволи мутарассилон тафовут доштааст, низ ичтиноб меварзад. Аммо дар хдма х,олат назари у ба дакоику хасоиси хдр ду равиши мазкур бисёр эх,тиромона мебошад. Ба акидаи вай, мутарассилон тарзи мутарассилонаро дар рукои хеш ба хддди аъло расонидаанд. Вай дар хдма х,олат ва вазъи гуфтор диккатро бар он равона кардааст, то бар минволе сухан бигуяд, ки танх,о хоси у бошад.
Бояд гуфт, ки кушишх,ои пайгиронаи Амир Хусрав дар ибдои тарзи хоси нависандагй бо максади муайян сурат гирифтааст. Дар ин бора худи нависанда дар фасли “Боисаи ибдои тарз” чунин таъкиди рушане дорад, ки ба тавзех, ниёз надорад: “Чун банда дар сахифаи зех,ни хеш фуру хонд, ки мабдаи коинот дар дакоики иншо бемисолам офаридааст ва хдр чй дар харитаи атласи фалак чароиди ихтироъ ва сах,оифи ибдоъ аст, бештарй ба кафи кифояти ман них,ода, сари калам бар он фуруд наёяд, ки бар мисоли хат ба дунболаи килки хдр кас давам. Бинобар он ки он хдма нафоис, ки дабири казо дар колаби ман тавкеъ фармудааст, мунтавй (х,овй, муштамил) ва мултавй (ба худ печанда, печ дар печ) хохдд монд ва касеро алам нахохдд буд, ки фазли муншии кадим дар номаи замири котиб чй латоифи бадеъ ва бадоеи латиф мазмун гардонидааст. Пас, тарзи мутарассилонаро, ки мутакаддимон дар рукои хеш доди он тарик додаанд ва мухдккак шуда, ки нусахи он мумкин нагардад, хдм ба мутарассилони кадим бозгузоштам:
В-андар пайи он шудам, ки шакле созам,
К-аз хеш намунаи дигар пардозам” (2, с. 66-67).
Ба гайр аз сабабх,ое, ки дар ин накли кавл ироа гардидаанд ва натичаи чомеи он аз хеш намунае пардохтан мебошад, ба таври пароканда дар хилоли гуфторх,ои мусанниф ба андешах,ои зиёди дигар низ дучор мешавем, ки далолат бар боисаи ибдои тарз ва дар умум гараз аз тасниф мебошанд. Чунин андешах,оро ба тарики хулоса баршуморем, маълум мешавад, ки гаразх,о аз эчоди тарзи чадид назди Амир Хусрав дар нукоти зайл ба хдм меоянд: дигаронро пешвои тарзи хос будан (“...тарикаи банда алохида мазхдбе бошад, ки муктадиён имом созанд”), сабаки таълим (“...то хонандагонро сабаки таълим бувад”), даъвои ибдоъ, яъне нав овардан, ки манзур хдмон сабки хос аст (“Банда дар ин тарз ба даъвии ибдоъ дуда бар сари калам кардааст, ки хаёли оташтабъон агар дур шавад, ба улвони тасоъуд натавонад намуд. Бо ин хдма, ифтиро^ аз забонаи забони мах,вашони оташтабъ он, ки аз ин тарз намуна барчинанд, на он ки ба лисон моро дар чароги хеш ругани кунчид созанд ва балки чароги моро бидузданду байти хеш рушан кунанд...”), бакои исм (“Муроди банда аз асоси ин авзоъ (Вазъи масали порсии сирф - М.Н.) он аст, ки баъд аз харобии бунёди обу гил номи воло баланд бимонад, ки номи баланд бе% аз боми баланд”), пешних,оди таълиму дастури китобат, дастуре барои арбоби иншо, ки абадулобод човид бимонад (2, с.72 ва 104; 3, с. 190, 328-329; 4, с. 28 ва 99).
Амир Хусрав ба сабабх,ои равишх,ои пешних,одии хеш ба таври чудогона, дар зимни хдр як тарики пешних,одй низ ишорах,о дорад. Масалан, дар мавриде, ки ба риояи беш аз як нисбат дар равиши баён андешаронй менамояд, таъкид
- 200 -
M. Narzikul. Special Elevated Style Inherent in Emir Khusrav in his «Edjazi Khusravi» («The Miracle of Khusrav»)
мекунад, ки мисоли у “ба дихати таълими тутиёни сухан” баён гардида ва кори у барои намудори тарошандагони санъат ба он монад, ки “Сикандар дар даври хеш оина сохт ва пеши биноён намуна гашт ва Нух барои гаври кори худ киттттй пардохт ва миёни соири халк равонй ёфт” (43, с. 216).
Ё худ, кайфияти сухани нависанда аз кавли худи у ва ба таври бадей чунин тавсиф шудааст: “Андалеби фикрат дар бустоне парвоз ёфт, ки аз ошомими он хаво рухи аъзам дар колабам даромад ва хар суханам чун рухулкудс дони мукаддас гашт ва бар нафасам монанди дами Исо рухе нафис шуд ва хар сахифаи саводам ба сони Марям томили руху-л-Лох гашт” (5, 17).
Масъалахои шинохти равиши котиб ва тарики маърифати сахехи тарзи сухани у дар хотимаи асар хам ишора гардидааст. Бо таваддух ба андешахои мундарид дар ин бахши асар зикри чахор нуктаро дойиз мешуморем.
Нахуст, дар хакикат, хар панд рисолаи “муъдизаи исавии” китоби “Расоил-ул-эъдоз”, бино ба кавли Амир Хусрав, “дебочаи корест барои иншои хар девон ва дастурест ба дихати дасти дабирон, балки дасте ба дихати дастгохи вазирон” (6, с. 155); Дувум, Амир Хусрав кабл аз иншои асар бо назариёти мавдуд ошно гардида, осори марбут ба мавзуъро омухтаю фаро гирифта ва дар натидаи тааммук ба равишхо ва кашфу дастабандии услубхои мавдуд аз пайи эдоди тарзи сухани худ гардида, тарзи хусравонаи каломро манзури биноён наму-дааст, ки аз мазийяти хунарй ва тарики хоси эроди маонй аз сойири нигоштахои хамгун мутамойиз аст. Чунонки худ мегуяд, “каламам бисёр дар саводхои гуногун фуруд рафт ва саргашта шуд, то аз ин саводхои маонии бехисоб сар боло тавонист кард ва давотам дар деги биринд беандоза ба ранд сухт, то неъмате пухта пеши табакаи чошнигирони дакоик кашида” (6, с. 155);
Севум, дар шинохти комили каломи Амир Хусрав таваддух хам ба лафз ва хам ба маънй амре зарурй мебошад, зеро ки дарёфту фахми ихтироъоту иб-дооте, ки дар хилоли матолиби “Расоил-ул-эъдоз” сурат гирифтаанд, бидуни ба эътибор гирифтани ин ду асл номумкин аст.
Оид ба маърифати сахехи асар ва назари ахли биниш ба он худи муаллифи китоб чунин назар дорад, ки таваддух ба он низ мухим мебошад: “Тоифае, ки дар ин китоб сухан хоханд гуфт, аз чахор кисм берун наянд: ё ахли лафзанд ё ахли маънй, ё ахли лафзу маънй ва ё ноахли бе лафзу бе маънй. Ва он ки наза-раш бар лафз аст, у аз думлаи лавхи иборат сиёхй дидаасту бас. Уро ангушт бар харфи тахаддй бояд ниход, на бар маънавй.
Ва он ки сабкати маънй дорад, у худ дар гути латоиф чунон фуруд равад, ки ба хед хасу хошоки лафзй напардозад. Ва он ки тахти лафзу маънияш тарафуллисон аст, у бояд, ки бар сари инсоф чун алиф рост биистад ва фуру бинад, ки софтар аз ин маънй ва гуворотар аз ин лафз овардан имкон дорад, ки агар мумкин аст, харфи моро ба тахаддй ангушт ниходан чи ходат. Алвохи маонй пеши уст, ки барои худ алохида китобе ба тасниф бояд расонид, то хамон иншо носихи нусхаи дигарон гардад ва он мансухи мамсухро дар насх ва масхи дигарон забон ранда набояд кард.
Ва он ки на лафз дорад, на маънй , шеър:
У худ накунад китоби моро такрор
В-ар тез кунад, гуш макун бонги уимор” (6, с. 162).
- 201 -
М. Нарзицул. Тарифи хоси сухани Амир Хусрав дар "Эъчрзи хусрави
Нихоят, Амир Хусрав агарчи дар дебочахои хат ва харфхои “Расоил-ул-эъчоз” ба такрор аз кудрати калам ва тавоноии хунари нигорандагии хеш ёд мекунад, хаёлоти худро берун аз тасаввуроти зехнй намедонад. Лизо, кори худ-ро кобили ислох низ мешуморад. Гузашта аз ин, сохиби “Эъчози хусравй” мояи тарикаи хоси худро ба шахси пайрав ва ё мукаллид таъкид кунад хам, намунаи муросилоти хешро хадди ягонаи номанигорй намехисобад, балки мегуяд:
Гар ба дунболи ман ой, з-ихтиёри ман макаш пой В-арна бинмо ихтиёре, то ба дунболат ман оям! (3, с. 146).
Х,амин тавр, бояд ба эътибор гирифт, ки Амир Хусрав дар “Эъчози хусравй” тарики махсус ва баргузидаи каломро ихтиёр кардааст, ки бар пояи мантик ва тахайюли бадей бино ёфтааст. Бидуни ба назар гирифтани андешахои назарии мазкур, ки онхоро худи мусанниф ироа кардааст, маърифати сахехи тарзи сухан ва дарёфти гарази аслии нигоранда номумкин мебошад.
^абл аз мурочиат ба “Эъчози хусравй”-и Амир Хусрав як масъалаи дигар хам бояд ба назар гирифта шавад: насри Амир Хусрав, бо таваччух ба тарзи нигоришу шеваи баёни матолиб, дар асари мавриди назар дар як вакт хам таълиф асту хам тасниф - насри ба хам омехтаи илмию адабй, ки, пеш аз хама ва беш аз соири чанбахои адабию хунарию эстетикй, мохияти таълимй дорад.
Калидвожахо: Амир Хусрав, “Эъцози хусравй”, тарщи хоси сухан, маърифати сауеуи тарзи сухан, сабаби ибдои тарз, таъаллум, истинбот
Пайнавишт:
1. Шарифов Х. Назарияи адабиёт. (адабиёти форсии асри IV-IX %щрй) /Х. Шарифов. -Душанбе: Ирфон, 2004. - 319 с.
2. Дещавй, Амир Хусрав, Эъцози хусравй. /А.Х. Дещавй/ Дилди 1. -Лащнав, 1872. 558 с.
3. Дещавй, Амир Хусрав, Эъцози хусравй. /А.Х. Дещавй/ Дилди 2. -Лащнав, 1872. 558 с
4. Дещавй, Амир Хусрав, Эъцози хусравй. /А.Х. Дещавй/ Дилди 3. -Лащнав, 1872. 631 с
5. Дещавй, Амир Хусрав, Эъцози хусравй. /А.Х. Дещавй/ Дилди 4. -Лащнав, 1872. 631 с.
6. Дещавй, Амир Хусрав, Эъцози хусравй. /А.Х. Дещавй/ Дилди 5. -Лащнав, 1872. 631 с.
Reference literature
1. Sharifov Kh. Theory of Literature (Persian literature of the 4-th - 9-th cc by hijra). Dushanbe,2004.-319 pp.
2. Dekhlavi, Amir Khusrav. The Miracle of Khusrav.V.1. -Lakhnau, 1872. -558 pp.
3. Dekhlavi, Amir Khusrav. The Miracle of Khusrav.V.2. -Lakhnau, 1872. -558 pp.
4. Dekhlavi, Amir Khusrav. The Miracle of Khusrav.V.3. -Lakhnau, 1876. -631pp.
5. Dekhlavi, Amir Khusrav. The Miracle of Khusrav.V.4. -Lakhnau, 1876. -631 pp.
6. Dekhlavi, Amir Khusrav. The Miracle of Khusrav.V.5. -Lakhnau, 1876. -631pp.
Специальный высокий слог, присущий эмиру Хусраву в его “Эъджази Хусрави”
(“Чудо Хусрава”)
Ключевые слова: Эмир Хусрав, «Эъджаз-и Хусрави», особый стиль изложения, познание стиля, нововведение, изучение, цитирование
Особый стиль изложения эмира Хусрава, использованный им в «Эъджаз-и Хусрави» («Чудо Хусрава»), можно продемонстрировать в ходе рассмотрения
- 202 -
M. Narzikul. Special Elevated Style Inherent in Emir Khusrav in his «Edjazi Khusravi» («The Miracle of Khusrav»)
вопросов, касающихся художественного мастерства при использовании им произведений арабско-персидской поэзии, коранических аятов и хадисов Пророка (с), каждый из которых является объектом отдельного исследования.
В статье рассматриваются особенности стиля изложения эмира Хусрава в «Эъджаз-и Хусрави» (“Чудо Хусрава”). Автор приходит к выводу, что при написании «Чуда Хусрава» эмир Хусрав выбрал особый изысканный стиль, который основывается на логике и художественном воображении. Автор доказывает, что данное произведение недоступно пониманию читателя, не имеющего специальной подготовки. Это произведение имеет и научную, и художественную ценность. Помимо эстетической и художественной ценности, «Чудо Хусрава» содержит и нравоучительную составляющую.
Special Elevated Style Inherent in Emir Khusrav in his «Edjazi Khusravi» («The
Miracle of Khusrav»)
Key words: Amir Khusrav, «Edjazi Khusrav», especial style of reproduction, cognition of style, innovation, studies, citing.
Especial style of Emir Khusrav used by him in «Edjazi Khusravi» («The Miracle of Khusrav») can be demonstrated in the course of considering the issues related to belles-lettres mastership by the usage of the works of Arabian-Persian poetry, Koranic ayats and Prophet's khadises each of which is an object of separate research. The author canvasses the peculiarities in reference to «Edjazi Khusravi» («The Miracle of Khusrav»).
The author comes to the conclusion that when writing this work Emir Khusrav chose a special exquisite style which is based on logic and artistic imagination. The author proves that the production in question is inaccessible for readers' understanding if an individual has no special bakground. This work possesses both scientific and artistic values. Besides aesthetic and belles-lettres values «The Miracle of Khusrav» contains also the edifying constituent.
Роцеъ ба муаллиф:
Мисбоуиддини Нарзикул, доктори илмуои филология, профессори кафедраи адабиёти классикии Донишгоуи миллии Тоцикистон (Чумуурии Тоцикистон, ш. Душанбе), e-mail: hasti70@mail.ru
Сведения об авторе:
Мисбохиддин Нарзикул, доктор филологических наук, профессор кафедры классической литературы Таджикского национального университета (Республика Таджикистан, г. Душанбе), e-mail: hasti70@mail.ru
Information about the author
Misbohiddin Narzikul, Dr.of Philology, Professor of the department of classical literature under the Tajik National University (Tajikistan, Dushanbe), e-mail: hasti 70@mail. ru
- 203 -
