проблемы, принося тем самым немалую пользу таджикской эконимике и бюджету, хотя для некоторых из них миграция создает немалых хлопот.
Ключевые слова: женская трудовая миграция, женщины-мигрантки, семья, экономика, проблема, менталитет.
THE TAJIK WOMEN'S LABOR MIGRATION DURING INDEPENDENCE YEARS
Before independence of Tajikistan, Tajik female labor migration was unimagineable for the mentality of Tajik society. Traditionally, the main work and care for the family has always been the share of men. However, the globalization processes of the modern world, made this unusual, commonplace. Now, Tajik women migrants side by side with men go into migration, solving their family, financial and other problems, thereby bringing considerable benefits to Tajik econymy and budget, although for some of them migration creates considerable troubles.
Key words: female labor migration, female migrants, family, economy, problem, mentality.
Сведение об автора:
Бобоходжаева Г.Д. - старший преподаватель политического кафедры Таджикского государственного университет коммерции 734055, г.Душанбе, ул. Дехоти 1/2, Тел: (+992) 918699461, E-mail: [email protected]
About the autor:
Bobokhojaeva G.D. - senior teacher political department's Tajik state university of commerce 734055, Dushanbe st.Dehoti V2 Phone: (+992) 918699461, E-mail: bobokhodzhaeva@bk. ru
ВАЗЪИ ХРЗИРА ВА САТХД АМНИЯТИ ОЗУ^АВОРЙ ДАР ШАРОЖЩОИ ТОЧИКИСТОН
Нодиров М. А.
Донишгохи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Тахкики масъалаи амнияти озукаворй дар шароитхои Точикистони сохибистиклол нишон медихад, ки ин масъала барои Чумхурии Точикистон нав нест, чунки то ба даст овардани истиклолияти миллй дар байни кишвархои ИЧЩС аз хама даромади кам ба сари нуфус дар Точикистон рост меомад. Агар имруз сатхи зиндагии ахолии Точикистонро бо дигар кишвархои ИДМ мукоиса кунем, мушохида кардан мумкин аст, ки дар хаёти иктисодй, ичтимоию сиёсй ва маънавии чомеа бисёр шароитхои мураккаб ва душворихое буданд, ки барои баланд шудани сатхи зиндагии ахолии чумхурй монеа эчод мекарданд.
Тахлили масоили амнияти озукаворй дар Точикистон шаходат медихад, ки имруз дар байни мушкилоти ичтимой, ки чумхурй бо он даргир аст, чиддитарин ва хавфноктарин, бешубха, масъалаи камбизоатй аст. Зиёда аз 64% ахолй дар сатхи факр зиндагй мекунад[1, с. 5]. Тахлилхои вазъ ва сатхи амнияти озукавориро дар Чумхурии Точикистон аз назар гузаронида, кайд кардан лозим аст, ки имруз сатхи таъминоти ахолй бо неъматхои моддй ба талаботи афзояндаи одамон чавобгу нест. Ин, пеш аз хама, бо якчанд омилхои иктисодй, ичтимоию сиёсй ва маънавй, ки ба сатхи амнияти озукаворй таъсир доранд, алокаманд мебошад. Агар дар бораи вазъ ва дарачаи амнияти озукаворй дар Точикистон дар мукоиса бо дигар кишвархои ИДМ мухокимаронй кунем, ин масъала дар кишвари мо якчанд хусусиятхои фарккунанда дорад:
- якум, баъди фурупошии ИЧЩС марказхои ягонаи иктисодй, ичтимой, сиёсй, идеологй, харбй ва гайрахо хароб гашта аз байн рафтанд. Х,амаи ин боиси бухрони тамоми сохахои хаётии кишвархои ИДМ гашт. Дар натича пастравии сатхи истехсолоти неъматхои моддй ба вучуд омад. Дар айни замон дар Точикистон заводу фабрикахо, муассисахои давлатй хароб гашта аз кор монданд, колхозу совхозхо ва дигар корхонахои хочагии кишлок аз байн рафтанд, ин боиси камшавии истехсоли неъматхои моддй ва камбуди маводи гизой шуд;
- дуюм, омили дигаре, ки монеи таъминоти амнияти озукаворй мешуд он буд, ки баъди фурупошии Иттиходи Шуравй дар Точикистон гуруххои гуногун, хизбхои сиёсй, авчгирии бунёдгарой, экстремизм ва дигар чараёнхову куввахои зидди костутсионй ба вучуд омада, дар мукобили сохти констутсионй муттахид шуданд. Х,амаи инхо дар Точикистон бухрони амики иктисодй ва сиёсиро ба вучуд овард;
- сеюм, дигар хусусияти хоси таъмини амнияти озукаворй дар Точикистон аз он иборат аст, ки дар поёни асри xx бо тархрезии душманони дохилию хоричй зарбаи мудхиштарин ин афрухтани оташи чанги шахрвандй дар Точикистон буд. Дар натичаи он хисороти сохаи иктисоди кишвар аз 7
миллиард здадтар буда, аз 150 x,aзoр шaхрвaндoн чoни хyдрo аз даст дoдaнд, 25 хaзoр кудашн ятим, Faйр аз ин биcëр хoнaх,o, мaктaбхo, nyÄ^o, дeхaхo cyхтa ва шбуд карда шyдaнд[2, с. 11].
- чoрyм, дар ин шaрoити мураккаби ичтишию cиëcй иcтex,coлoт аз фа^лият бoзмoнд, мaвoди Fизoй нoëб, хасти cиëcии чoмea бecyбoт, дар байни ахрлй гyрycнaгй авч гирифта, шyмoрaи мардуми кaшшoк зиëд гашт, oдaмoн чoйхoи кoрй, мaoш, нафака ва хамаи вocитaхoи дaрoмaдaшoнрo аз даст дoдaнд. Хамаи ин oмилхoи cиëcию ичтимoй бoиcи баланд шудани caтx,и кaшшoкии мардум ва мoнeи раванди бeхтaргaрдoнй ва caмaрaнoкии амнияти oзyкaвoрй дар Тoчикистoн гашт;
- панчум, фалачшавии тaмoми coхтoрхoи давлатй ва бeхoкимиятй дар чoмea бoиcи факиру кaшшoк шудани oммaи мардум мeшyд. Кaмбизoaтй шyмoрaи зиëди мaрдyмрo дар дoирaи дeхкoнoн, кoргaрoн, нaфaкaхyрoн, хизмaтчиëн, мaъюбoн, чaвoнoн ва дигар кaтeгoрияхoи aхoлии Чумхурии Тoчикиcтoн фaрo мeгирифт.
- шашум, иктишди давраи гузариш дaрoмaдхoи диффeрeнcиaлии мaрдyмрo здед карда, ба caмтгирии cиëcaти ичтимoии давлат ба cyи пacт ва нарм шудани ихтилoфхoи байни гyрyххoи aхoлй ва cyбeктхoи иктиcoди бoзoрй caбaб мeшyд.
Хамаи oмилхoи дар бoлo ишoрaшyдa ба хoлaти табиии cara^ амнияти oзyкaвoри дар Чумхурии Тoчикиcтoн тaъcир рашнда, ба жшрафти oн мoнeъa мeшyдaнд маълум аст, ки acocи амнияти oзyкaвoрии кишвaррo иктиcoд ташкил мeдихaд. Якe аз ужур ва таркиби acocии амнияти иктиcoдирo амнияти oзyкaвoри ташкил мeдихaд. Macoили амнияти oзyкaвoри дар кoнceпcияи амнияти миллии кишвaрхoи пeшрaфтa мав^и мyхимрo ишFOл мeкyнaнд ва дар oн кишвaрхo дoир ба ин ма^алахр ^нуну cтрaтeгияхoи давлатй ва бартома^ кабул шудаанд.
Дар зeри мафхуми амнияти oзyкaвoрй мo имшнияти дар зaмoни шмахдуд таъмин намудани дacтрacии aхoлирo 6o мaвoди oзyкa дар хачму aндoзaи кoфй бaрoи инкишoфи чиcмoнй ва ичтимoии хар шaхc дар шaрoитx,oи oддй ва aндoзaхoи хадди акал бaрoи нигaxдoшти caлoмaтй ва фaoлияти кoри дар шaрoитx,oи фaвкyлoдaи oзyкaвoрй мeфaхмeм.
Аз ин ca6a6, ба фикри мo, вазъият ва caтхи амнияти oзyкaвoрии хар кишвар, давлат ва чoмeъa пeш аз хама, аз иктидoри иктиcoдй ва зaхирaхoи ик;тиcoдй вoбacтaгй дoрaд. Агар дар кишвар ва чaмъиятe базаи мустахками иктиcoдй мавчуд бoшaд, вазъ ва caтx,и амнияти oзyкaвoрии oн рушд карда бeхтaр мeшaвaд. Амнияти oзyкaвoрй, чyнoнe ки маълум аст, кжми таркибии амниятй иктиcoдй ба хишб рафта, мoхияти acocии oн аз ин ибoрaт acт, ки тaвoзyни бoзoри тaлaбoт ва арзаи мaхcyлoти кишoвaрзирo танзим нaмoяд ва кoркaрди aшëи хoмрo бaрoи фуруш ба рoх мoнaд.
Тахлили вазъ ва caтx,и амнияти oзyкaвoрй нишoн мeдихaд, ки имруз дар чумхури бaрoи oн якчанд хатар вучуд дoрaд, ки acocияш аз чихати табий ва иктишдй дacтрac набудани ohxo ва, инчунин, coдирoтecт, ки аз aндoзaи мукарар намудаи хатти хатари тачрибаи ча^нй афзунтар acт. Имруз, ба назари мo, вазифаи Хукумати Тoчикиcтoн аз oh ибoрaт acт, ки дар тахлили рушди мaвoди oзyкa бархурди кoмплeкcй намуда, мyтaнocибaн 6o oh рoххoи таъмини амнияти oзyкaвoрии кишвaррo нишoн дихад. 4yHoHe ки маълум аст, вазифаи таъмини амнияти oзyкaвoрии Чумхурии Тoчикиcтoн вазифаи мураккаб аст ва чанбахда зиëдe дoрaд. Омузишу тахлили хoлaт ва caтхи амнияти oзyкaвoрй дар шaрoити Тoчикиcтoн нишoн мeдихaд, ки мacъaлaи мазкур имруз ба тaлaбoти рузафзуни aхoлй чaвoб дoдa нaмeтaвoнaд. Аз ин ca6a6 дар ин к^мата риcoлa мoхият, caмтx,oи acocй ва ca6a6xoe, ки мoнeъи рушди амнияти oзyкaвoрй дар шaрoитx,oи Чумхурии Тoчикиcтoн мeгaрдaнд, аз назар гyзaрoнидa мeшaвaнд. Бинoбaр ин аввал мaкoм ва накши гектори aгрaрирo дар рушди амнияти oзyкaвoрй тахлил намудан мyвoфики мaкcaд мeбyд. Маълум acт, ки бeхбyдии oзyкaвoрии Тoчикиcтoн аз рушди пoяхoи хoчaгии кишгок вoбacтa acт. Тoчикиcтoн дар байни кишвархщ ИДМ мамлакати ба худ хocи аграрй ва индустриалй acт. Хycycиятхoи ин кишвари caрвaтмaнд аз oh ибoрaт acт, ки халки тoчик на тажф таърихи кадимаи бoй, балки тачрибаи хуби кишoвaрзй, хиcлaти мex,нaтдycтй, мaънaвиëти хoc ва тачрибаи хуби дaвлaтcoзй дoрaд.
Тoчикиcтoн кишвари кyx,иcтoнй буда аз cara^ бахр дар бaлaндихoи аз 300 то 7495м. Аз cara^ бахр чoйгир шуда 93%мacoхaти o^o кyххo ишFOл кардаанд. Macoxarn хамаи зaминхo дар caрхaдхoи маъмурй то 1-01-2004. 142593997 га. ташкил мeдихaд. Macoxarn умумии хoчaгихoи ба кишoвaрзй тааллук дoштa (дар иcтифoдaи умумй ва муваккатй), 7645, 1 хaзoр га, аз ohxo 688, 6 хаз. Га. замижфи oбй мeбoшaнд ва замижфи захиравии фoнди давлатй 2803, 8 хаз. га., заминки фoнди давлатии чангал 888, 4 хаз. га., мaхaлхoи мacкyнa 69, 9 хаз. га. ва 20, 3 хаз га ; заминки шхаи caнoaт, нaклиëт ва вaзoрaти мyдooфиa, aлoкa ва Faйрa 177, 6 хаз. га. ва 12 хаз. га ; зaминхoи хифзи табиат, дамгиранда ва таърихию фархангй 2631, 5 хаз. га. ва 0, 1 хаз. га. ^амижфи иншooтхoи гидрoтeхникй ва хoчaгихoи o6 ишFOлкaрдa 39, 1 хаз. га., аз ohxo 0, 1 хаз. га. oбëришaвaндa. Тахлили ист^^лат тектори аграрй нишoн мeдихaд, ки дар ^чи^агон пacтрaвии шадиди хocили хам замижфи умумй ва хам худи кишoвaрзoн, ки дар coлхoи 90-ум 6o caбaби чанги шахрвандй ба мден oмaдa буд, тo ибтидoи acри xxi дaвoм ëфт. Дар ин маршала xoc^Horä тo 30-50 % ва здедтар кам шуд. Сабаби acocии пacтрaвии амики кишoвaрзй дар тaмoми co^ax,oяш буд. Игова бар ин, дар ин маршала тaFЙирoтx,oи кyллиe дар coхтoри мaйдoнx,oи кишт ба вучуд oмaд- заминхри кишти пахта кам шуда,
^и o^o кишти Faдлaдoнaгиxo гиpифтaнд. Дap poбитa бa ин киштзopxoи юнучкд xaмчyн зиpoaти дap зaмoни шapoити бoзopи кaмдapoмaд, aз бaйн paфтaнд. Дap raT^a дap coxaи кишoвapзй xocилxез нaмyдaни зaмин тaввacyти киштгapдoни дигap зиpoarx,o низ нoмaъмyд гашт. Дap нaтичaи кишти зиpoarx,oи гушгун, кишoвapзии биcëp нaмyди orao зaxиpaxoи тapкиби xoкpo xapoбy беxocид нaмyдaнд. Бapъaкc, кишти шoдй дap чoйxoе, ки бa Taprnrn мoшинй oбëpй мешуд Ba as чи^ти экoлoгй дap oн чoйxo кишти ин зиpoaт нoмyмкин буд, бa pox мoндa шуд.
Илoвa бap ин, дap coлxoи 90-ум xycycиятx,oи иcтифoдaи зaминy o6 бa куддй дт^ шyдaнд. Бa чoи 350 кoлxoзy coвxoзxo xaзopxo xoчaгиxoи xypди иcтифoдaбapaндaи oбy зaмин пaйдo шyдaнд. Дap xoчaгии иppигaтcиoнй низ миcди дигap coxaxoи xoчaгии xanrç пacтpaвии иктиcoдию мoддй бa нaзap меpacид. Фoндx,oи acocии xoчaгии иppигaтcиoнй кyxнaю фapcyдa Ba кopнoшoям шyдa, to aндoзaе aB кop бapoмaдa бyдaнд. KaApxo Ba мyтaxaccиcoн aв кop paфтa бyдaнд. Кaмбyди ким^и иxтиëгй aфзoиш ëфтa Ba мaбдaFгyзopй бapoи нш^ дoштaни фaъoдияти меъëpии иppигaтcиoнй Ba энеpгия кифoят нaмекyнaд. Бa oмилxoи иктишдй, ичтимoию cиëcии дap бoлo oвapдaе, ки бoиcи pyшди cycr Ba мoнеъaи беxтapгapдoнии aмнияги oзyк;aвopии Чумя^й мешyдaнд, бoз xaM кдйд кapдaн дoзим acT, Тoчикиcгoн зaxиpaxoи oбии зиëд Ba иктидopи здеди кyвaи кopи Ba икдими xyби кишoвapзй дopaд. Ин бa ^yMxyprn имкoн медиxaд, ки тaмoми тамуди зиpoarx,oи кишoвapзй, инчунин дapaxrx,oи биcëpcoлa дap кишвap pyëндa Ba aз orao xocид гиpифтa шaвaд. Mo имшн дopем, ки бaвaи Maxcynom oзyк;aвopии xyдpo бyнëд нaмoем, ки ax^rnrn чyмxypиpo 6o мaвoдxoи Fизoй Ba мaxcyдoти зapypии aввaлиндapaчa дap микдop Ba cифaти чaвoбгyи Maxcynom бaлaндcифaт Ba 6o нapxxoи дacгpacи мyнocиб бa carxrn дapoмaди axoлй тaъмин нaмoем.
Macъaлaи aмнияги oзyк;aвopй вoбacтa бa бyxpoнxoи coxaи иктиcoдй cекгopи aгpapй имpyз xеде Ma^anarn мyбpaм мебoшaд. Сaбaбxoи мyбpaмияти ин Macana дap нaбyдaни чopaю Ta^rnpxorn кoмпдекcиеcг, ки bo^^^to pеaлии Чумкой Ba минтaк;axoи чyдoгoнaи oн бa нaвap гиpифтa нaшyдa инчунин дap нaбyдaни меxaнизми мyвoфик;и иктишдй xoчaгидopй, крбидияти пacги xapидopи axoдй Ba nacr бyдaни музди меxнaт мебoшaд. Рaвaнди шaдиди тaнaвзyди зaмин Ba зaxиpaxoи меxнaти кaмшaвии мaйдoнxoи зaмини кишт бa capи нyфyc бе pyшди иктиcoдй, кaмбyди мaбдaFгyзopи бa кaпитaли acocи идoмa ëфтa rncrcwaacr. Иcдoxoти мyнocибarx,oи aгpapй якчo 6o тaнaзвyди бaвaи мoддию теxники Ba мoлии xoчaгии к;ишдoк poxaндoзй мешaвaд.
Ин мaънoи oнpo дopaд, ки xoлo xaм бa шккши cекгopи aгpapй дap иктиcoдй кишвap бaxoи apзaндa дoдa нaмешaвaд. Он coxarn aфзaлиягнoк xиcoбидa нaмешaвaд, дap cypare ки coxaи кишoвapзй coxaи будадии иктиcoд acr, чунки xaдли мacaлaи oзyк;aвopии oxoдй aв oн вoбacгaгй дopaд.
Шapoити xoзиpaи cекгopи aгpapй cеcгемaи тaъминoти мaвoди Fизoии axonrnpo 6o дyшвopиxoи зиëде мyвoчеx кapдaacт. Сaбaби ин тaFЙиpoти инфpacгpyкгypaи тaбий Ba инcтитyтcиoнaлй дap якчoягй 6o cиcгемaи иppигaтcиoнй Ba инфpacгpyтypaи xo4arä, шapикии нoбapoбapй деxкoнy мaбдaFгyзop дap cитемaи мaвчyдaи бa pox мoндaни вocитaxoи иcгеxcoдoт мебoшaд. Acoтcиaтcия xo4araxorn деxкoнии Чyмxypй бa мaнфиaти деxкoнxo дap зиëд кapдaни xaчми мaxcyлoти orap кop нaмекyнaд. Кишoвapзoн xaвacмaндии пули нaдopaнд, меxнaти пypмaxcyд Ba мaнфиaтдopии шaxcи дacггиpи нaмеëбaд, xapчaнд мaнфиaти шaxcи мyxappики aбaдии пешpaвии иктиcoдиëт acr.
Сaбaбxoи carxrn nacrn иcтеxcoдoт дap xoчaгии к;ишдoк кyxнaю кopнoшoям бyдaни тaчx,изoт, теxникa Ba нoмyкaммaлии мyнocибarx,o oиди зaмин мебoшaд. Maкcaди acocии меxaнизми xycycигapдoнии деxoт бoяд aв oн ибopaт мешуд, ки мoликият бa дacги raœ меpacид, ки oнpo бa TaBprn caмapaнoк иcгифoдa мебypд. Aммo Bocmaxorn иcтеxcoдoт aкcapaн нa xaмчyн capмoяи иcгеxcoдoт иcгифoдa бypдa, бaлки бapoи дyйopa фypyxтaн гиpифтa мешyдaнд.
Зaмин бa дacги oдaмoне pacид, ки aз иктидopи aгpoбиoдoгй oн orox нaбyдaнд. Зaмин бе тaйëpии пешaки бaxиcoбгиpии мyxити иктишдй, ичтимoи Ba xy^y^, 6o poxи Faйpи демoкpaтй, бе ягoн oшкopбaëни Ba шaффoфияг тaк;cим кapдa шуд. Дap тaк;cими зaмин бa xaтoкopиxoи зиëд pox дoдa шуд^ мapкaзoнияги иcдoxoти зaмин вaйpoн шyдa, имкoн пaйдo шуд, ки дap xap 4o зaмин Ba дигap зaxиpaxopo xapидy фypyш нaмoянд. Тaнocyби xycycигapдoнии зaмин Ba Bocmaxorn acocие, ки coxтopxoи нвтaшкилpo дap xoдaти вaвнин rçapop дoдa бyдaнд якxедa нaбyдaнд, xap чaнд шaкливaвкyнии мoдикияг бoяд бa чaмшaвии кaпитaл мycoидaт менaмyд.
Аз caбaби нaдoштaни тaйëpии кacби зaминдopoни шв дap мacaлaxoи иcгифoдaи зaминxoи xycyигapдoндaaшoн Ba aз caбaби менежмент, мapкетинг Ba дap зaмoни щтишдй бoзopй тaчpибaи aмaлй нaдoштaнaшoн зaмин caмapaнoк иcгифoдa бypдa нaмешaвaд. Moделxoи тaшaккyли нaвъxoи гyнoгyни xoчaгиxoи деxкoнй кaфoлaти бимaxo дap xoчaгии к;ишдoк вучуд нaдopaд фapxaнгй деxкoнй, coтopи мaйдoнxoи кишт Ba киштгapдoн вaйpoн шуд. X,aмaи ин бa кacoдии мyaccиcaxoи кишoвapзй oвapдa pacoнид. X,ocиднoкии зaмин беxaд кaм шуд Ba xaмaги 10% aз xaчми cгaндaprx,oи бaйнaлмидaлиpo тaшкид медиxaд. Шapoиrx,oи тaъминoти мoддию теxникии coxтopxoи кoмпдекcи aгpocaнoaти, дacггиpии xoчaгии кmшдoк дap xapидaни Bocrnaxorn теxникии иcгеxcoдoт тaвaccyти лизинг бapoи кимaт гyзopии зaмин Ba иcгифoдaи нaмyнaxoи биoтеxнoдoгии мyocиp вучуд нaдopaнд.
Рушди мaxcyлaти coxaи кишoвaрзй аз дaрxaмпeчидaгии рacмиятxoи маъмурй дар мавриди ташкили coxибкoриxoи coxa бoздoштa мeшaвaд. Ohxo дар биcëр мaвридxo ба мeъëрxoи мукаррарй мyвoфикaт нaмeкyнaнд. Moнeaxoи здади Faйрирacмй дар тичoрaт ва Faйритaърифaи ба тартиб aндoхтaни тичoрaт ва наклиет вучуд дoрaд. Дар cиcтeмaи тaxcилoти фaнxoи базавии бoзaргoнй, ки ба иcтexcoлкyнaндa дар зиëд шудани дaрoмaдaшoн тaвaccyти маркетинг ва банакшагирй ëрй мeрacoнaд, мaблaFгyзoрй дида нaмeшaвaд. Аз caбaби бoчy хирoчxoи Faйрикoнyнй хaрoчaтxoи бoркaшoнй дучанд мeшaвaнд. Дар мавриди гирифтани чaвoзнoмa (литceнзия) ва тaнзимxo низ мoнeaxo ба чашм мeрacaнд. Дар гирифтани шaxoдaтнoмaxo(ceртификaтxo)-и иcтифoдaи замин caддy мoнeaxoи бюрoкрaтй мавчуданд, дар cиcтeмaи aндoз, 6o вучуди будани aндoзи ягона, мaблaFxoи здеди дигар xaм вучуд дoрaнд. Хамаи инxo ба рушди тичoрaти рaкoбaтнoк ва coxибкoрй caдди рox мeшaвaнд.
Баъди coли 1997 дар ceктoри аграрй тaFЙирaтxoи мycбй ба вучуд oмаданд. Дар coли 2004 мачмуи мaxcyлoти дoхили хoчaгии кишлoк здада аз 2000 млн. coмoнирo ташкил дoд, ки дар мyкoиca 6o coли 2003 11, 3 % здад буд. Дар coли 2004 дар мукожа 6o coли1997 иcтexcoли Faллa- 3. 4 маротиба, картошка-3. 8, caбзaвaт-1. 6, пoлeзиxo-2. 2, мeвa- 1, пахта-1. 6, гушт-1. 3, шир-1. 8 ва тухм-10 бaрoбaр зиëд шуд[5].
Аммо ин бaрoи гузаштан аз xoли бyxрoнй дар ceктoри аграрй дaлeл шуда нaмeтaвoнaд. Сабабу oмилxoи acлии xoлaти б^ронии иcтexcoлoти кишоварзй то xoл бартараф нашудаанд. To xoл oкибaтxoи номатлуби тамоюли эxтимoлй ба cyи бозори озод дар xa^ra ма^а^ои аграрй, aзнaвтaшкилкyниxoи бeacocи колхозу coвхoзxo, хycycигaрдoнии мyaccиcaxoи коркард ва хизмaтрacoнй, канорагирии давлат аз дacтгирии ceктoри аграрй бартараф нашудаанд.
Coxa зараровар acт, чунки бо вучуди мaблaFгyзoриxoи зиëд xиccaи ками даромади миллиро таъмин мeкyнaд. Аз ин маълум мeшaвaд, ки барои ба рушду инкишофи бocyбaт гузаштани ceктoри аграрй то xoл замина тайëр нашудааст. Ин барои амнияти озукаворй хатари калон аст, xaрчaнд зaхирaxo барои афзудани иcтexcoлaт вучуд доранд. MacaraH, дар чyмxyрй то 40% замижри обй, ки acocи кишоварзиро ташкил мeдиxaнд ва 90% мaxcyлoти хочагии кишлок ва 85 % обро мacрaф мeнaмoянд, дар xoлaти ногувори мeлиoрaтивй карор доранд. To 5 xaзoр га замин xaр еол аз caбaби шуразору ботлокшавй нокишта мeмoнaнд. ^ариб 20 % замижри кишт дубора шуразор шудаанд, дар 20-40 % замижр гyмyc дар таркиби хок кам шyдaacт. Аз 3 млн. гектар здадтар замижри хoчaгиxo ба эрозияи обию бодй гирифтор acт ва Faйрa. Агар андозаи шурашавии зaминxoрo ба назар гирем, аз ин xиcoб талафоти xocил тaнxo Faллaдoнaгиxo аз 9 то 75 xaзoр тонна, аз xиcoби тeхнoлoгияи кyxнa бошад, дар давоми 20 еол 15 % кабати xocилхeзи хок вайрон шyдaacт. Доир ба мутобиккунии зирoaтxoи ceрcaфeдa барои киштгардон ва барои бой намудани таркиби хок бо нитроген дар шароити чyмxyрй, доир ба иcтифoдaи замин дар чор фacли coл ва тобоварии зирoaтxo ба кacaлиxo, хyшкcoлй, гармо ва caрмo кор бурда нaмeшaвaд[6].
Дар бораи иcтифoдaи caмaрaнoки замин дар чyмxyрй бошад, майдони замижри бeиcтифoдa 70339 га., аз он чумла:аз xиcoби шурашавй ва ботлокшавй-1490 га., дар натичаи аз кор баромадани хaтxoи дрeнaжй-3329 га., аз xиcoби ceл-238 га., аз xиcoби бетаъмир будани чуйдои oбëрй-736 га., аз Xиcoби нoрacoии об-3866га., аз xиcoби мyнocибaти бeмacъyлиятoнa-60103гa. Замин. Барои дар оянда oбëрй намудан 860 xaзoр гeктaр замин мавчуд аст. To 40 % замижри обй дар xoлaти бади мeлeoрaтивй карор доранд[7, с. 182].
Maйдoни умумии заминщои дар щолати бади мeлeoрaтивь царор дошта-80, 5 щазор гектарро ташкил мeдищaд. Зиëдa аз 50 % зaхирaxoи cиcтeмaи ирригaтcиoнй ва 65% пoйгoxxoи обкашй куна шудаанд. Хачми зaминxoи бо об таъминнашаванда 140 xaзoр гeктaррo ташкил мeдиxaд. Зиëдa аз 10 coл боз xaмвoркyнии зaминxoи обй гузаронда нашудааст[8, с. 41].
Нaтичaxoи тaфтишxoи тачрибавй оиди чорй намудани андози ягона дар 4 нoxия нишон дод, ки то чорй намудани андоз дар 1 га. Замини обй 50 -70 гомонро ташкил мeдoд, дар мавриди андози ягона 120-150 шмон буд. Хамин андоз дарпардохти xaки об xaм татбик шуд. Барои oбëрии 1 га. Замин 0, 072 шмон, барои кишти пахта 8 xaзoр кубометр об лозим acт, ки 57, 6 шмон мeшyд. Myзди мexнaти кишоварзон аз натичаи иcтexcoлoт xaмaгй 10 % ташкил медод, вале дар кишвaрxoи пешрафта он 65 -70 %-ро ташкил мeдиxaд[9, с.41].
Аз Hyx муомилоти лизингии дохилй ва 11 муомилоти байналмилалии лизингй ба мaблaFи 9, 2 миллион доллари ИMA ба хочагии кишлок xaмaгй 8 % чудо шyдaacт[10].
Хамаи ин боиш он шуд, ки дар замони xoзир камбуди иcтexcoли мaxcyлoти озука дар мyкoиca бо мeъëрxoи тиббй аз 16 то 85 % -ро ташкил мeдиxaд. Macъaлaи амнияти озукаворй дар чyмxyрй бeвocитa ба caтxи иcтexcoл ва истеъмоли мaxcyлoти хочагии кишлок вобастагй дорад. Он дар xoлecт. ки метавонад таъминотро дар caтxи талабот конеъ карда тавонад. Илова бар ин, xaчми ками иcтexcoл ва кобилияти харидории пacти axoлй онро водор менамояд, ки acocaH нон ва картошка истеъмол намояд, ки ба мeъëрxoи тиббй мувофикат намекунад. Аз ин ca6a6,
талабот ба гушт 10, 7 %, ба шир -20 %, тухм -12, ба картошка-101 %, ба caбзaвoт 79 %, ба мева 28 % ва нон 175 % дар мукобили мeъëр ичро мешавад[11].
Дар шароити иcтexcoли кам талабот ба cифaти мaxcyлoт поин рафта, набудани cиcтeмaи татбики мониторинги вaйрoнкyниxoи тaлaбoтxoи Стандарти давлатии шфати мaxcyлoт дар мaрxaлaи иcтexcoл, кашондан ва нигoxдoрию фуруши он вобаста ба кoнyнxoи амалкунанда дуруст ба рox монда нaшyдaacт.
Дар шароити xoзирa, xaнгoмe ки маводари кимиëй ва дигар вocитaxoи caмaрaнoки иcтexcoлoти кишоварзй дар xaчми мaxдyд иcтифoдa мешаванд, мacъaлaи cифaт дар дарачаи дуюм мeиcтaд. Аммо ин axaмияти калон дорад, чунки бо рушди минбаъдаи иcтexcoлaти aгрocaнoaтй биcëр вocитaxoи пacт намудани cифaти мaxcyлaти ба бозор арза дошта вучуд дорад, ки тава^^'и ба технологияи табий ворид кардани ycyлxoи еунъй амалй карда мешаванд- паcтшавии нжбии cифaти озукаворй аз xиcoби истифодаи нyриxo ва пecтидcидxo ба амал омада метавонад. Вaceъ намудани истифодаи бaрaнгeзaндaxoи афзоиши зироат ва xaйвoнaт, дар вoяxoи хуроки чорво, xa^ox намудани илoвaxoи биологй, иcтифoдaи кoнceрвaнтxoи кимиëй ва рaнгxo, корбурди маводари бaндyбacтиe, ки ба мaxcyлaт мoддaxoи зиëнoвaри таркибашон acaргyзoр acт. Macъaлaи бехатарии мaxcyлoтxoe, ки бо ycyлxoи трaнcгeнй ба дacт омадаанд, xaлнoшyдa мoндaacт. Эxтимoлияти ба кишвари мо омадани ohxo хеле зиëд аст, чунки ними мaxcyлoти мо воридотй мебошад. Taфтишy назорати пешакии бехатарии чунин мaxcyлoт вучуд надорад, фуруши мaxcyлaти озукаворй дар чyмxyрй дар дохили чyмxyрй бошад, бе назорати тиббй ба амал бароварда мешавад. Дар конуни Чyмxyрии Toчикиcтoн " Оиди cифат ва бехатарии мaxcyлoти озукаворй "оиди бакайдгирии xaтмии мaxcyлoтxoи озукавории наве, ки аввалин бор ба кишвар ворид мешаванд, ишорае нест. Ин дар XOлaтecт, ки caHoarn хурокворй Faйриинxиcoрй буда, xaчми воридот ру ба афзоиш аст ва xaмaи ин ба бехатарй ва шфати озука тaъcири манфй дорад. Аз ин ру такмили заминаи конунгузорй дар coxaи иcтexcoл, фуруши маводи Fизoй ва илoвaxoи фаъоли биологй ба хурокворй хеле мyxим acт.
Омилxoи дар боло зикршуда барои амнияти озукавории чyмxyрй хавфи калон доранд.
Гузашта аз ин, чoрaxoи acocиe, ки барои рушди 6ocy6ora ceктoри аграрй ва, мyтaнocибaн, ба таъмини амнияти озукаворй равона мешаванд, инxo мебошанд:
- якум, коркарду тacвиби чoрaxoи комплекш бо бaxиcoбгирии вокеияти обективии дар чyмxyрй ва минтaкaxoи чудогонаи он мавчуд будаи шaрoитxoи табий ва икrиcoдй бо як мaкcaд:иcтифoдaи xaмaи зaхирaxo—замин, зaхирaxoи мexнaтй, моддию молй;
- дуюм, ба рox мондани механизми мувофики иктиcoдии хочагидорй, яъне cиcтeмaи фишaнгxo ва ycyлxoe, ки ба рушду инкишофи кyввaxoи иcтexcoлкyнaндa дар caтxи cyбeктxoи хочагидории нoxияxo, вилoятxo ва дар мачмуъ чyмxyрй равона шуда бошанд; бexтaр намудани таъминоти кадрй;
- геюм, такмили минбаъдаи конунгузории замин дар хycycи чорй намудани назорати ca^r оиди пешгирии хариду фуруши замин ба ма^ади ба дасти гyрyxxoи мафиозй наафтодани ин неъмати бeбaxoи табиат;
- чорум, тaxияи номгуи мeъëрxoи минималй, ки аз руи он ба фeрмeрxoи нав кaрзxoи имтиëзнoк ва вocитaxoи мaблaFй дода шавад;
- панчум, эчоди xaвacмaндиxoи мaблaFй барои фeрмeрxo; аз байн бурдани мoнeaxoи Faйритaърифa. MaблaFгyзoрй дар coxaи тaxcилoти cиcтeмaи фажри бозаргонй ба мaкcaди бexтaрнaмoии маркетинг;чорй намудани cитeмaи андози чоиз ва кобили кабул, ки ба даромад ë даромади coфи ба даст омада будад ëфтa бошад;
- шашум, тaFЙир додани coхтoри биcëрзинaи мaблaFгyзoрии coxaи пахтакорй. Хамкории бaрoбaрxyкyкoнaи кишоварзону мaблaFгyзoрoнрo ба рox мoндaн;мaблaFгyзoрии бeвocитaи дexкoнoн аз бонк. Аз байн бурдани вазъи инxиcoрии мaблaFгyзoрoн, дар xoлe ки тaнxo минтaкaxoи aлoxидa ë факат кишти пахта мaблaFгyзoрй мешавад. Ин бoиcи аз байн рафтани ракобат шуда, имконияти рушди дигар намуди мaxcyлoти кишоварзиро пacт менамояд; бyнëди caрчaшмaи алтернативии мaблaFгyзoрй ба хочагии кишлок;
- xaфтyм, эxëи фaрxaнги кишоварзй (агротехника, тухмипарварй, иcтифoдaи нyриxo, мубориза бо xaшaрarи зaрaррacoн ва кacaлиxoи зирoaтxoю xaйвoнaт), coхтoри зaминxoи кишт ва чорй намудани киштгардон тaвaccyти кишти зирoaтxoи дaмдиxaндa ва баркароркунандаи xocилхeзии замин (юнучка); ташаккул ва рушди инфраструктураи дexa ( бoзoрxo, рoxxo, cиcтeмaи маркетинг); тaxияи чoрaбиниxo оиди афзоиши xocarorn^ xaйвoнoт; кам намудани xa^ об;
- cтрaтeгияи дарозмуддат оиди шурашавии зaминxo бояд бо ду рox татбик шавад:
1) истифодаи вocитaxoи пacт намудани caтxи oбxoи зеризаминй;
2) ёрии кишоварзон дар мутобикшавй бо таъсиротисатхи обхои зеризаминй бо рохи баланд намудани маърифат ва донишх,ои касбй, тагйири усулхои амалии кишоварзй ва ирригатсионй ва такмили идораи захирахои об ( такмилдихии стандартно ва меъёрхои хочагии об);
- нухум, таквияти хавасмандии моддии мехнаткашони хочагии кишлок, боло бурдани манфиатнокии онхо дар афзоиши махсулоташон, бо рохи вобаста будани даромад аз самаранокии истехсолот. Дар шароити хозира шакли музди мехнат ягон накш надорад, мухимтарин омил, ин андозаи он аст. Махз андозаи музди мехнат талабот ва манфиатхоро бармеангезад;
- дикккат додан ба минтакахои обёрии мошинй, чунки ин минтакахо на танхо минтакахои истехсоли зироатхои кишоварзй, балки фазои зиндагии ахолй мебошанд. Бояд мувофики Стратегияи паст намудани сатхи камбизоатй, Косепсия оиди окилона ва самаранок истифода бурдан ва мухофизати захирахои обй дар Чумхурии Точикистон таъмини имтиёзноки обтаъминкунй ва тарифхои самараноки танзими обёрии мошинй таъмин ва ба рох монда шавад. Кишти зироатхои фоидаовар, тахияи барномахои дарозмуддати максаднок оиди обёрии заминхо, бахшидани карзхои хочагихои дехконй ва дигар хочагихо бояд механизми самараноки фаъолияти ояндаи онхо бошад.
Дар шароити чахонгаро шудани чомеа бунёди асоси устувори амнияти озукаворй танхо дар он сурат имкон дорад, ки тамоми давлатхои чахон, аз он чумла Точикистон дар асоси кушишхои дастчамъона аз ухдаи халли чунин падидаи ичтимой, мисли таъмини озукаворй баромада тавонанд. Тачрибаи чахонй ва сарчашмахо нишон медиханд, ки амнияти озукаворй ба сохахои иктисодй, ичтимоию сиёсй ва фархангию идеологй дар алокамандй карор дорад. Зимнан, масъалаи гузаштани душворихо ва таъмини ахолй бо неъматхои моддй раванди басо мураккаб ва пур аз зиддиятхост.
Хулоса, дар солхои охир дар Точикистон оиди танзими идораи давлат ва бунёди асоси устувори амнияти озукаворй ва химояи ахолй чорахои мушаххас рохандозй шудаанд. Дар кишвар идораи давлатии хифзи ахолй ба рох монда мешавад. Дар мамлакат тагйиротхои ниходй ба вучуд омада истодаанд, базиси хочагии бозорй, асоси муносиби хукукии он, либераликунонии нарххои савдои беруна ва танзими арзй сохта шуда, хусусигардонии микёсан калони моликияти давлатй ичро шуда истодааст. Дар натичаи идораи самараноки рушди иктисодй имруз Точикистон дар бисёр самтхои дигаргунии иктисодй хеле пешрафта аст. Ин имкон медихад, ки шароитхои моддии зарурии рушди амнияти озукавории Точикистон таъмин карда шаванд. а акидаи ин чониб, вазъи имруза ва сатхи озукавории Точикистон амалй намудани чунин чорахоро талаб мекунад:
АДАБИЁТ
1. Ниг. Отчёт по мониторинговому исследованию оценки хода реализации LCC- Душанбе, 2005. -С.5.
2. Доклад Президента Э.Рахмонова на торжественном собрания в честь 10-ой годовщины xvi Верховного Совета РТ // Экономика Таджикистана: стратегия развития.Душанбе, 2002№ 4, -с.11.
3. Ниг:материалыРеспубликанской научно - практической конференции «продовольственная безапасносиить»Республики Таджикистан. - Душанбе -2005.с.55
4. Ниг:Материалы Республиканской научно - практической конференции «продовольственной безапасности Республики Таджикистан».Душанбе, 2005, с. 176.
5. Данные Государственного комитета по землеустройству. Душанбе, 2003.
6. Данные Государственного комитета по землеустройству. Душанбе, 2003
7. Эргашев М. - Проблемы плодородность почвы и продовольственная безопасность Таджикистана.( Материалы конференции по продовольственной безопасности Республики Таджикистан )- Душанбе, 2005.С. 182.
8. Гулмахмадов Д. Земляные ресурсы Республики Таджикистан (Материалы конференции по продовольственной безопасности Республики Таджикистан). - Душанбе, 2005, с.41
9. Шарипов А. Сахми хочагихои дехконй дар таъминоти бехатарии озукаворй. ( Материалы конференции по продовольственной безопасности Респулики Таджикистан ) - Душанбе, 2005.с.41
10. Азия плюс, 2004, аз 20 май
11. Материалы республиканской научно-практической конференции (продовольственной безопасности Республики Таджикистан). - Душанбе-2005. -с.25.
СОВРЕМЕННОЕ ПОЛОЖЕНИЕ И БЕЗОПАСНОСТЬ ПРОДОВОЛЬСТВИЙ В ТАДЖИКИСТАНЕ
Данная статья посвящена иследованию продовольственной безопасности в контексте суверенного Таджикистана. Статья показывает, что этот вопрос не является новым для Таджикистана, так как у него был самый низкий доход на душу населения в Таджикистане до получения национальной независимости. Если сравнить уровень жизни населения Таджикистана
с другими странами СНГ, то увидим, что в экономической, социальной, политической и духовной жизни общества было много сложных и трудных условий, которые препятствовали повышению уровня жизни населения. Анализ вопросов продовольственной безопасности в Таджикистане показывает, что сегодня среди социальных проблем, с которыми сталкивается страна, самой серьезной и самой опасной является проблема бедности. Более 64% населения живет за чертой бедности. Проанализировав ситуацию и уровень продовольственной безопасности в Республике Таджикистан, следует отметить, что сегодня уровень обеспеченности населения материальными товарами не соответствует растущему спросу населения.
Ключевая слова: продовольства, продовольственной безопасности, безопасность, населения, нация, страна, экономический, социальный, политический, уровня жизни населения, ситуация.
THE CURRENT STATE AND SECURITY OF FOOD IN TAJIKISTAN
This article is devoted to the study offood security in the context of sovereign Tajikistan. The article shows that this issue is not new for Tajikistan, as it had the lowest per capita income in Tajikistan before national independence. If we compare the standard of living of the population of Tajikistan with other CIS countries, we see that in the economic, social, political and spiritual life of society there were many difficult and difficult conditions that prevented the improvement of living standards of the population. An analysis offood security issues in Tajikistan shows that today, among the social problems faced by the country, the most serious and most dangerous is poverty. More than 64% of the population lives below the poverty line. Having analyzed the situation and the level of food security in the Republic of Tajikistan, it should be noted that today the level of provision of the population with material goods does not meet the growing demand of the population.
Keywords: food, population situation, country, country, economic, social, political, living standards, situation.
Сведения об автора:
Нодиров Музаффар Абдуллоевич - соискатель кафедры политологии Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, E-mail: mnodirov59@mail. ru
About the author:
Nodirov Muzaffar Abdulloevich - applicant for the Department of Political Science, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini, E-mail: [email protected]
ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЙ ОТРАСЛИ В
РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Чилаев Р. С.
Таджикский государственный педагогический университет имени С. Айни
Важнейшим показателем, во многом определяющим уровень экономического развития и благосостояния населения, а также национальную безопасность любой страны, является экономически эффективное потребление энергии. Устойчивый прогресс экономики современного общества подразумевает, что одна из главнейших составляющих этого процесса - энергетический фактор. В последние годы существования СССР электроэнергетика Таджикистана была одной из лучших не только среди союзных республик, но и государств Азии, причем создали ее на базе гидроэнергетики. Произошедшие политические события неблагоприятно отразились на энергетической отрасли республики, но все же, в отличие от многих других секторов, она выдержала все испытания и ныне находится на начальной стадии подъема[1, с. 104].
В последние годы были введены новые мощностей: гидроэлектростанции Сангтуда-1 (установленной мощностью 670 Мвт), Сангтуда-2 (установленной мощностью 220 Мвт), Душанбинский ТЭЦ-2 1-ой очереди (установленной мощностью 100 Мвт), а также ряд малых гидроэлектростанций. Также идёт ход строительство Душанбинский ТЭЦ-2 I-ой очереди (установленной мощностью 300 Мвт), которое намеревается ввести в эксплуатацию в 2016 году.
В условиях независимости Таджикистана его народ особенно полно ясно осознал свои права на свою страну, на её землю, природу, животный мир, недра, право на пользование