CC BY
35
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ КАЗАНСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА Том 147, кн. 2 Гуманитарные науки 2005
УДК 821.512.145
Б&ГЕНГЕ ТАТАР ДРАМАТУРГИЯСЕНЕЪ КАЙБЕР аЗЕНЧЪЛЕКЛЪРЕ
А.Г. Ъхм^дуллин Аннотация
А.Г. Ахмадуллин. Некоторые особенности современной татарской драматургии.
Статья посвящена обзору состояния татарской драматургии 1980-2000 гг. В ней обозначены темы и проблемы, разрабатываемые в последние десятилетия национальными драматургами, определены их актуальность и значимость, обоснованность и продуктивность художественных исканий, дан анализ некоторых наиболее значительных в идейно-эстетическом отношении драматических произведений последних лет этого периода, отмечены творческие успехи, достигнутые отдельными авторами.
Ъд^бият асешенд^ бер закончалык бар: югары даир^л^рд^, патша-ханннар сарайларында, чирк^а-м^четл^рд^ барлыкка килг^н ^д^бият торган саен халык тормышына якыная. Дим^к, айарда демократик идеял^р, гомумкешелек проблемалары тормышчанрак, кабр^к ц^м атемлер^к чагыла бара. Заманында Н.А. Добролюбов ачкан бу канун багенге ^д^биятлар ц^м с^нгатьл^р асеше-торышы бел^н д^ раслана. Шуны ук без х^зерге милли драматургиябез х^л-^хвалында да каз^т^без. Совет чорында анда ил ц^м халык тормышыный кап кен^ яклары сур^тл^нешен тапты. Ъмма аларны коммунистик идеология тал^п итк^нч^ «длресл^п-матурлап» тасвирлау хакимлек лстенлек итте, ягъни халык тормышын чынбарлыктагыча с^хн^д^ чагылдыру ягыннан хилафлык та зур урын алды. Бу к^ц^тт^н багенге с^хн^, аный нигезен т^шкил итк^н драма аерылып тора, гомум^н алганда ^д^биятный халык тормышына якынаю омтылышын длрес чагылдыра.
Багенге татар драматургларыный тлп клчен т^шкил итк^н икатчылар Совет чорыный сойгы д^верл^ренд^ асеп чыктылар, ^д^би осталыкларын торгын-лык елларында чарладылар-астердел^р. №зг^ртеп корулар чоры тал^пл^рен алар чагыштырмача тиз тотып алдылар. Монда клмцариятебезг^ млст^кыйль-лек тал^п итеп, халкыбыз фидакарьлек карс^тк^н еллардагы проблемаларга тизлек бел^н с^нгатьч^лек нотасыннан кавап бираг^ омтылышны ^йтерг^ ки-р^к. Милл^тл^р арасындагы млн^с^б^тл^р, шуйа б^йле тлст^ телебезней млст^кыйльлеге, дим^к милл^тебезней д^ млст^кыйльлеге м^сь^л^л^ре кебек, совет чорында кузгатырга да млмкин булмаган м^сь^л^л^рг^ кичекм^ст^н млр^к^гать ита драматургиябезне яш^ешебезг^ якынайтты. Без боларны багенге актив икатчылар Т. Мийнуллин, И. Юзиев, Ъ. Баянов, Ризван Х^мид,
Рабит Батулла, Ю. Сафиуллин, Зллф^т Х^ким, Д. Салихов, М. Гыйл^кев ц.б.лар ^с^рл^ренд^ кар^без.
Драматургияд^ тарихи тематика безд^ чагыштырмача аз эшк^ртелг^н. Уз-ган гасырный 30 елларыннан башлап язылган тарихи драма шул вакытта туа) мондый ^с^рл^рней саны ике дист^д^н артмас. Аларный да капчелеге револю-цион клр^ш тарихына багышланган. Бу айлашылса кир^к. Безг^ аз тарихыбыз-ны лйр^на тыелган иде, ^ башкалар язган тарихта татарга лаеклы урын бирел-м^де. Алай гына да тагел, айар карайгы урын гына бирелеп, татар ц^рн^рс^г^ дошман тлсенд^ г^ад^л^ндерелде. Щм мен^ баген с^хн^ ^д^биятыбыздагы яйарыш тарихи тематиканы азл^штера юн^лешенд^ д^ бара. Гасырлар буе ка-ралтып, бозып, кац^рл^п сур^тл^нг^н татар тарихын чын длреслегенд^ як-тыртуда инде кайбер уйышлар яуланды, с^нгатьч^ ачышлар ясалды. Ю. Са-фиуллинный «Идег^й», И. Юзиевней «Очты длнья читлегенн^н», Ъ. Баянов-ный «Алтын кашбау» ц^м Н. Ф^ттахный «Кол Гали» трагедиял^ре, Т. Мийнул-линый «Канкай углы Бахтияр» ц^м «Ат карагы», Ризван Х^мидней «Хан кызы», Ф. Б^йр^мованый «Атылган йолдыз» ц.б.-лар драмалары атк^нд^ге клнн^ребез ц^м тарихи ш^хесл^ребез хакында хакыйкый-с^нгати саз ^йттел^р.
Шулай, драматургияд^ ий зур яйарыш, ^д^биятный башка тлрл^ренд^ге кебек ак, фикерд^ булды. Моны, айлашыла инде, илд^ге иктимагый-с^яси азг^решл^р тал^п итте. Гомумил^штереп ^йтк^нд^, совет драматургиясеней асыл омтылышы хакимлек итаче идеологияней тлп постулатларын раслау ц^м яклау иде. Коллективчылык, д^ал^т ц^м к^мгыять м^нф^гатьл^рен ий млкатд^се санап, ш^хес интересларын санга сукмау, ц^ркемне тигезл^рг^,-баетып тагел, ярлыландырып тигезл^рг^,- тырышу, байлыкный зарарын гына кара, рух иреген санга сукмау, шул клмл^д^н динне, дини ышануларны мыскыл ита, хатын-кызный к^мгыятьт^ге урынын ирл^рнеке бел^н тигезл^рг^ омтылып аный аналык вазифаларын ис^пк^ алмау ц.б. кебек проблемаларны алга куеп эш йлрта ул чордагы капчелек ^с^рл^рней эчт^легенн^н кызыл кеп булып уза.
Багенге ^с^рл^рд^ ш^хеск^ игътибар бик нык артты. Аный кайгы-х^ср^тл^ре, сленеч-шатлыклары, тел^к-омтылышлары гына тагел, к^мгыять системасындагы, коллективтагы, гаил^д^ге урыны да игътибар аз^ген^ ^верел^ бара. Милл^т язмышы тарихы да ш^хес казлегенн^н укыла. Тагын да тлг^лр^к итеп ^йтс^к, кешеней яш|а р^веше, рухи длньясыный байлыгы, башка кавем кешел^рен^ млн^с^б^те милл^тней яш|а принцибы, багенгесе ц^м кил^ч^ге призмасы аша атк^реп тасвирлана. Кыскасы, драматургия тормыш-яш^еш катлаулылыгын тулырак чагылдыра башлады.
Шуный бел^н берг^ багенге вазгыять: кыргый капиталистик
млн^с^б^тл^р, к^мгыятьт^ге катламнар арасындагы аерманый клч^юе, ягъни бик азларный гына котырып баюына юл куелу, капчелекней х^ерчелек чиген^ тлшае, чын демократия урынына блтен к^мгыятьне бил^п алган анархия, кешел^р арасында бер-берсен^ карата мицербансызлыкный,
м^рх^м^тсезлекней артуы, гасырлар буе урнашкан мораль-этик нормаларный т^мам какшавы ц.б. кебек т^ртипсезлекл^рней урнаша-ныгый баруы с^хн^ ^д^бияты ^целл^рен канегелг^н икат юлыннан тайпылдыра. Багенге
драматургияд^ гакизлек мотивы шактый клчле яйгырый. С^хн^д^ оптимизм сир^к кунакка ^верелде. Саз, билгеле инде, совет чорындагы кирлеге йомшак булган ялтыравык оптимизм турында бармый. Длрес, капчелек пьесаларда вакыйга-коллизиял^р ^йб^т х^л ител^. Ъмма м^сь^л^не куюда, конфликтлар сайлауда, тлп фикерне уздыруда ниндидер чарасызлык, ышанычсызлык, иман ныклыгы булмау, кыскасы, пессимизм лстенлек ит^. Моный с^б^бе бик м^гьлам: Россияд^ге вазгыять, бу вазгыятьт^ге татар иленей урыны ц^м кыерсытылган х^ле... идеалларсыз калу... Болар х^зерге драматургияней эчт^леген^ ген^ тагел, форма-стиль азенч^лекл^рен^ д^ т^эсир ит^.
Баген бик т^ актуаль булып ^верелг^н теманы - милл^тебез язмышы темасын алып карыйк. Т. Мийнуллин, И. Юзиев, Ризван Х^мид, Зллф^т Х^ким, Ю. Сафиуллин, Д. Салихов драмаларыный лейтмотивы ул.
Мисал лчен Татарстанный халык шагыйре И. Юзиевней 1990 елда язылган «Ак калфагым тлшердем кулдан...» исемле ^с^рен^ млр^к^гать итик. Автор аны «халык драмасы» дип билгел^г^н, аны, карасей, драматик х^лебезней бер ллешен карс^та диебр^к т^къдим итк^н. Щм ул мойа ирешк^н д^. Бу -формасы ягыннан да, совет кешел^реней факигал^р бел^н тулы язмышларын т^эсирле итеп чагылдыруы бел^н д^ клчле ^с^р. Драматург бик оригиналь ситуация корган. Америка ягы атенече бел^н Казан ц^м Сан - Франциско арасында телевизион капер оештырыла. Кара-каршы слйл^шад^ катнашучы кешел^р язмышы тлрле-тлрле. Бер^ал^ренд^ Совет иленд^ге кеше хокукларын кысуный аяныч н^тик^л^ре карен^. Икенчел^ре ялган патриотизм хисеней факигаг^ алып кила очракларын чагылдыра. Кемн^рдер Блек Ватан сугышында кийа яулашкан, ^мма ^сирлекк^ тлшк^н лчен кац^рл^над^н куркып туган илл^ренн^н аерылган, х^зер гомере буе ностальгия авыруыннан к^фа чиг^. Боларный ц^мм^сенн^н татар милл^теней каршылыклы да, катлаулы да, вакыты бел^н факигале д^ язмышы оеша. Бу язмышка Америкада яш^аче татар хатыны Сафия болай дип б^я бир^: «...без барыбыз да - без д^, ^ б^лки сез д^, читк^ кагылганнар, р^нкетелг^нн^р, - ди ул. - Халкыбызный капчелек ллеше аз туфрагында яш^ми. Алар сабантуйдагы чабыштан, х^лсезл^неп, егылып калган атлар кебек. Ъг^р халкыбыз артта калган атларный муенына ак сллге б^йл^а хисен югалтса, милл^т буларак яш^ад^н туктаячак». Драмада шул куркынычка реакция чагыла, чай сугыла. Шул ук вакытта мондый х^лд^н чыгу юлы да бик каренми. Ъйе, кил^ч^кк^ ышаныч бел^н карау клчле дип ^йтеп булмый. Ън^ бит икенче бер персонаж н^рс^ ди: «Без, ллк^нн^р, ^кренл^п бу длньядан китеп барабыз. Яшьл^рд^н кемн^р алыштырыр да безне, кемн^р д^вам ит^р. Мин ^лл^ ни лмет кармим. Эчкечелек, кинаятьчелек канат к^я». «Ул м^сь^л^д^ сезд^ ничек?» диг^н сорауга Америка ягындагылар «бозыклыкка килг^нд^, ике як та бер-берсенн^н калышмый. Аллага шлкер, анда да, монда да мисаллар кит^рлек...» дип кавап бир^л^р. Шулай, мондый юлсызлык, идеалсызлык башка милл^тл^рг^ д^ т^эсир ит^. Ъмма аларный зурлары кил^ч^кт^, авыру ц^м гарипл^нг^н булса да, аз милл^тл^рен саклап калырлар. Ъ безней кебекл^ре юкка чыгар. Мен^ гакизлекней тлп с^б^бе д^ шунда...
Ъйе, багенге с^хн^ яктылыкка сусый. Татар с^хн^сенд^ ген^ тагел, башка халыклар с^хн^сенд^ д^ сизел^ ул. М^с^л^н, Г. Камал театры осетин драматур-
гыный «Кара чикм^н» исемле пьесасын с^хн^л^штерде. Искиткеч яхшы с^хн^-л^штерде! Л^кин сиектакльней тли эчт^леге цич кен^ д^ тамашачыны рухлан-дырмый бит. Кызгандыра, елата, акендер^, л^кин рухны яктыртмый, рухлан-дырмый. Сиектакльней исемен^ ген^ игътибар итегез: «Кара чикм^н». Кара, ак тагел! Чикм^н кара була инде ул, диярл^р. Шулай булган сур^тт^ д^ ниг^ аны исемг^ чыгарырга? (Ъ бит чикм^н ак та була...) «Мин, аз ихтыярымнан торса, тормышный ^ш^ке, кара якларын карс^т^ торган сиектакльл^р эшл^м^с идем, - ди танылган артистыбыз Ренат Такетдинов. - Мийа калса сойгы елларда телевидениед^ д^ гел кара якны гына карс^та китте. Кая карама - атереш, атыш, эча, сугышу, наркотиклар... Ъ театрларда якты сиектакльл^р кабр^к булырга тиеш: с^лам^т, длрес, иманлы яш|а, саф м^х^бб^т, таза тормыш турында» («М^д^ни комга», 2003 ел, 10 гыйнвар).
Монда, билгеле инде, икатчыларный гаебе юк та сыман, члнки заманасы шуйар бара. Драматурглар белеиме-белмич^ме, айлапмы-айламыйчамы шуны ^с^рл^ренд^ терк^и куялар. Сойгы елларный каренекле драма ц^м трагедиял^ренд^ шул торган саен кабр^к урын ала бара. М^с^л^н, Ризван Х^мидней «Актамырлар иле», «Олы юлный тузаны», Ю. Сафиуллинный «Илзек ц^м х^нк^р», «Пар канат», Ф. Б^йр^мованый «Сандугачный балала-ры...» кебек ^с^рл^ре илд^ге вазгыятьне, яш^ешебезд^ге кимчелекл^рне чагылдыралар. Татар милл^теней бер каренекле катламы булган морзалар ту-рындагы кызыклы ц^м м^гън^ле «Ш^к^р^» исемле Т. Мийнуллин драмасында да шуны кар^без. Россияд^ге иатшалык елларында, бигр^к т^ Совет шартла-рында бик нык кыерсытылган ц^м ч^челерг^-таркалырга м^кбар ителг^н аз н^селен кыеи, яйадан азара якынайтырга тырышкан яшь С^лим^ С^етб^кова ц^м аный ^бисе куйган тырышлык уйышлы барыи чыгармы, озын гомерле булырмы? Тамашачы ц^м укучы мойар бик ак ышанмый...
Багенге с^хн^ ц^м аный ^д^бияты турында слйл^г^нд^ тагын да бер азенч^лек турында ^йтерг^ кир^к. Ул да булса, халык традициял^ре ц^м баген к^мгыятьк^ кер^ ц^м ныгый барган мораль-^хлак нормалары арасындагы млн^с^б^тл^р ц^м каршылыкны блтенл^й башкача алу ц^м х^л ита. Совет ^д^биятында бу млн^с^б^тл^р ачык иде: без искед^н калган ц^рн^рс^не азг^рт^без, шул ис^ит^н ^хлак та лр-яйа булачак, искене себереи таг^без, шул клмл^д^н - иске мораль-этиканы да! Искелек - тышау! В^сс^лам! Шуйа кар^ д^ элекке традициял^р бел^н клр^шт^ конфликт цичшиксез яйаный кийае бел^н т^мамланырга тиеш ц^м т^мамлана да иде. Халык традициял^ре каичелек очракта кире кагылды ц^м кац^рл^нде.
Мондый «яйалыкка» омтылыш н^рс^г^ китерг^не х^зер каренде инде. Ъхлак нормалары бозыла бара, ир-хатын, ата-ана ц^м балалар, яшьл^р арасындагы млн^с^б^тл^р кыргыйлаша... Мен^ шуны каз^теи-белеи торган язучылар аз ^с^рл^ренд^ халкыбыз гасырлар буе т^рбиял^и-астереи килг^н традициял^р бел^н «яйа» мораль-этик нормалар арасындагы аерманы карс^тк^н конфликтларга нык игътибар итеи, аларны ^с^рл^реней аз^ген^ куялар. Бу - багенге театр с^нгатеней тли ироблемаларыннан берсе. Шул к^ц^тт^н совет драматургиясе бел^н х^зергесе арасында зур аерма бар. Багенге кайсы гына иьесаны алма, - драмамы ул, комедияме, яки трагедияме, -
анда халыкныЙ яш|єш традициял^рен зурлауны, яш^ешебезд^ге гарип якларны шул традициял^р яктылыгында карап кире кагуны кар^сеЙ.
М^с^л^н, Т. МиЙнуллинныЙ «Ънил^р ц^м б^бил^р» драмасында длньяга китерг^н сабыен бала тудыру йортында ук таmлап чыгып кит^рг^ ниятл^г^н яшь ананыЙ бу гам^ле иЙ ^ав^л кєшєлєкнєЙ куелырга тиєш булмаган традициял^ре ноктасыннан торып т^нкыйтьл^н^. МоныЙ лчен автор 11 бала анасы Гллфин^неЙ якты образын икат ита бел^н ген^ чикл^нми, ана булуныЙ б^хет ик^нен^ тамчы да шикл^нм^г^н рус хатыны Валентина ц^м казах кызы Алтынч^ч, аборт ясатып, бала табудан махрам калган Исемсез хатын образларын керт^. Кешелекне д^вам итанеЙ м^Йгелек традиция ик^нен шартлы персонажлар - бала тирб^таче ике Ана образы ярд^менд^ тагын да клч^йт^. Xалыкны алемсез итеп яш^таче традициял^рг^ тугрылыкны автор драмала-рында гына тагел, комедиял^ренд^ д^ данлый. Татар милл^тенеЙ аерылмас ллешен т^шкил итк^н кер^шенн^р турындагы «Глрглри кияал^ре», миш^рл^рнеЙ азенч^лекле тормышын канландырган «Йлр^к маем» кебек комедиял^р шул к^ц^тт^н д^ кызыклы ц^м файдалы.
Данил СалиховныЙ «Яшьлек хатам - йлр^к ярам» драмасында халкыбызга ят булган аракыга хирыслыкныЙ ниндн аяныч н^тик^л^рг^ китерае ышандыр-гыч ц^м тормышчан ситуациял^рд^ тасвирлана Аек акыл бел^н яш|а традициял^ре яктылыгында ике с^рхаш - архитектор Ъхм^т ц^м аныЙ шеш^д^ше Ъбаз^рнеЙ аянычлы язмышы карс^тел^: ^г^р д^ беренче герой д^валанып эчкечелек чиренн^н котыла алса, икенчесе тормышын элм^к бел^н лз^. Л^кин Ъхм^тнеЙ язмышы барыбер д^ б^хетсезлек юлына килеп чыга, ул м^Йгелек м^х^бб^тен куя.
«Олы юлныЙ тузаны» исемле монодрамасында Ризван X^мид ялгыз карчыкныЙ туган ле бел^н саубуллашу вакыйгасында багенге яш^ешебезд^ урын алган каренешне сур^тли. Ш^ц^рд^ге улы янына качеп кит^рг^ кыенган Щах^б^р ^би язмышы кап кен^ багенге авыл картларыныЙ драматизм бел^н тулы х^лл^рен чагылдыра. Традициял^р ц^м яЙалык клр^шен г^ад^л^ндерг^н бу язмыш баген торган саен клч^я барган байлык колы булуны, м^рх^м^тсез-лекне ц^м ш^фкатьсезлекне, ата-анага карата гамьсезлекне фаш ит^.
Милли традициял^рнеЙ уЙай яклары ц^м багенге яш^ешт^ге кимчелекл^р арасындагы конфликт Ю. Ъминов, А. Гыйл^кев, Зллф^т X^ким, И. Юзиев, Ф. Садриев, Ф. Яруллин, М. Гыйл^кев, Аманулла, К. Гафуров ц.б. драматург-лар ^с^рл^ренд^ д^ аткен итеп куела.
БезнеЙ багенге клнн^рнеЙ с^хн^ геройлары кемн^р ц^м нинди алар? Совет ^д^биятында андый геройлар табылган иде: заман герое - ил ц^м халык лчен канын да фида кылырга ^зер булган ш^хесл^р дип каралды. Коммунистик идеология тал^пл^рен^ кавап бирг^н с^хн^ геройлары -Батырхан ц^м К^римн^р, Акбирдин ц^м Таймасовлар, Биктимер карт ц^м Кик-м^рг^нн^р, Б^дриев ц^м Гллзад^л^р, МиЙлекамал ц^м М^рьямн^р, С^хипкамал ц^м Мулланурлар, Тукай ц^м Бахтияр Канкаевлар кебек йлзл^рч^ с^хн^ персонажлары укучы ц^м тамашачыны халык б^хете ц^м коллектив м^нф^гатьл^ре лчен клр^ш рухында т^рбиял^дел^р. Аларны с^нгатьч^ г^ад^л^ндерад^ берьклылык да хлкем слрде. Бу образларда ш^хеснеЙ аз м^нф^гатьл^ре бик ак ис^пк^ алынмады. Шулай да алар заман героена д^гьва
кылырлык образлар иде. Багенге ^д^би геройлар, ^лб^тт^ инде, аларны кабатлый алмый, тиеш т^ тагел. Багенге шартларда, капчелек лчен авыр, факигале, идеалсыз яш^ад^ нинди геройлар арн^к була ала? С^хн^г^ мендеме алар? Менсен лчен драматурглар азык бирдеме? Бирс^, нинди ^с^рл^рд^? Бу сорауларга ^лег^ тлг^л кавап таба алмыйбыз, члнки моныЙ лчен драматургиябез кирлек бирми. Багенге арн^к геройларныЙ кайбер сызыклары каренде д^ кебек. М^с^л^н, Т.МиЙнуллинныЙ «Слярк^» драмасындагы аз^к персонажда. Яки Зллф^т X^кимнеЙ «Кар^з^че» трагикомедиясенд^ге X^н^ви образында. Боларда гомумкешелек сыйфатларын (мицербанлык, намуслылык ц.б.) багенге буталчык заман вакыйгаларында якларга ц^м расларга тырышу алда тора.
С^нгатьч^лек к^ц^тенн^н безнеЙ клнн^р драматургиясенеЙ азенч^лекл^-рен билгели торган яклар жанрлар байлыгына ц^м формалалар тлрлелеген^ омтылудан гыйбар^т. Бу казлект^н караганда драматургиябез беркайчан да булмаган д^р^к^г^ иреште. Бигр^к т^ романтик шартлылык киЙ кулланыла. АныЙ матур арн^кл^рен Т. МиЙнуллин («Эзл^дем, б^гьрем, сине») ц^м А. Гыйл^кев («Лч аршин кир»), И. Юзиев («Гашыйклар тавы») ц^м Ъ. Баянов («Ак кашбау») кебек ллк^н буын драматурглар икатларында гына тагел, баген торган саен остара барган яшьр^к буын икатчылардан Зллф^т X^ким («Кишер басуы») ц^м М. Гыйл^кев («Баскетболист») кебекл^рнеЙ ^с^рл^ренд^ д^ табарга була. Асылда шигърият лчен характерлы булган символика, чагыш-тырмача сир^гр^к булса да, драматургияд^ д^ файдаланыла. «Каракош» (Ъ. Баянов), «СоЙгы сигать» (Ъ. Гаффар) ^с^рл^ре гел д^ символик образларга ц^м сур^тл^рг^ корылган. «Аллалар ялгышы» (Ф. Б^йр^мова), «Шайтан куен-тыгы» (Зллф^т X^ким), «Сират капере» (Р. Батулла), «Кыям^т клне» (Ю. Сафиуллин), «Бичура» (М. Гыйл^кев), «Саташкан сандугач» (Р. Зайдулла), «Ъле кич^ ген^ яз иде» (Аманулла) пьесаларында да символик
гомумил^штерал^р зур роль уйный.
Татар драматургиясе элек-элект^н комедиял^рг^ бай булды, ^д^биятныЙ бу тлренд^ асешне безд^ ц^рчак комедия билгел^де. Бу - багенге с^хн^ ^д^биятыныЙ да азенч^леге булып кала. Моны икат ителг^н ^с^рл^рнеЙ саны бел^н д^, театрларыбызда барган спектакльл^рне жанрлары буенча чагышты-рып та раслап була. М^с^л^н, ^йд^п баручы театрыбыз - Г. Камал исеменд^ге театрныЙ 2003 елныЙ гыйнвар ае репертуарын алып карыйк. Анда барлыгы 14 спектакль планлаштырылган. ШуларныЙ 2-се драма, 2-се мелодрама, 9-ы, ягьни 70 проценты - комедия. Шактый ук гак^еп х^л! Xалкыбыз аз тарихында кичерг^н авырлыкларныЙ тагын да бер чорына килеп керде. Татарга ц^ръяклап цлкам тагын да клч^йде. Ярлылык-х^ерчелек канатын киЙ к^йде. М^рх^м^тсезлек-мицербансызлык рухларыбызны яулап ала бара, р^химсезлек ч^ч^к ата. Ъ без с^хн^г^ кушылып клл^без. Ни бу? Xалкыбыз рухыныЙ блек-легеме? КиЙелм^с рухныЙ бер чагылышымы? Ул да бардыр. Л^кин тлп хикм^т комедиянеЙ сыйфатлары, эчт^леге ц^м билгел^м^се азг^р^ баруда булса кир^к. Анда кап тлрле формаларда ^с^рл^р язылды ц^м языла. Арасында музыкаль комедиял^р (Д. Салихов - {^аган тагел, аждаца!»; М. Гыйл^кев -«Казан егетл^ре артыннан»; Т. МиЙнуллин - «Глрглри кияал^ре»,
Ф. Яруллин - «Слембик^ егет сайлый»), водевиль характерындагылары
(Р. Батулла - «Слйг^н ярым ятка кала»; Г. З^йн^шева - «Гайфи бабай, лйл^н давай!»), киЙел рухтагы, кабр^к кллдераг^ ис^п тоткан комедиял^р (Р. Валиев - «Ъйд^ барыйк, кызлар карыйк»; Р. Мингалим - «Кунак кызы гел килм^с») бар. УкучыныЙ ц^м тамашачыныЙ канын кылыта, рухын кат^р^ торган ^с^рл^р. Ъмма шулай да татар комедиясе баген асылда китдиг^ ис^п тота. СоЙгы елларда бигр^к т^ комедиянеЙ азенч^лекле бер тлре булган, татар с^хн^сенд^ сир^к каренг^н трагикомедиял^р шактый ук язылды. ц^м алар арасында эчт^леге иктимагый характерда булган, мораль-^хлак м^сь^л^л^рен китди итеп кат^рг^н ^с^рл^р капчелек (Зллф^т X^ким - «Кал^рл^р йорты», «Кар^з^че»; Ю. Сафиуллин - «Ни булган бу ирл^рг^?», Ф. Б^йр^мова -«Аллалар ялгышы», «Вакыйга кал^рл^р йортында бара» ц.б.). Д. СалиховныЙ «Б^йр^мгалинеЙ сыер тышавы» ц^м «Микал^й д^д^йнеЙ блер ташы», Т. МиЙнуллинныЙ «Бака мал тагел, к^к^ туган тагел», М. Гьшл^кевнеЙ «Р^х^т яшибез» ц^м «Игез^кл^р», Р^диф С^гьдинеЙ «Сынган бел^зек», АманулланыЙ «Кылый Кирам балдагы» ц.б. кебек сатирик комедиял^рд^ д^, Ризван X^миднеЙ «Канкай улы Канкыяр» исемле трагифрасында да заманыбызныЙ китди проблемалары уртага куелып х^л ител^, багенгенеЙ буталчыклыкларыннан файдаланып х^р^м малга омтылган, аз тормышын башкалар ис^бен^ корырга тырышкан кешел^р фаш ител^. Багенге комедиял^р кызык, ^мма искед^н, бай-муллалардан кллг^нг^ тагел, ^ х^зерге х^лл^рд^н, багенге кешел^рд^ге кимчелекл^рд^н кллал^ре бел^н кызык. Кыскасы, баген комедия азенеЙ клла угын тиешле тарафка, эре м^сь^л^л^рг^ юн^лдерерг^ омтыла.
Формалар тлрлелеген^ ирешане без ц^р жанрда дип ^йтерлек кар^без. ДраманыЙ тлрле тлрл^ре (психологик драма, иктимагый драма, с^яси-ф^лс^фи драма, публицистик драма, тарихи драма, тарихи-биографик драма ц.б.), трагедия, шигьри трагедия, трагипамфлет, трагифарс ц.б. кебек формалар багенге катлаулы заманыбызны, андагы азенч^лекл^рне, замандашларыбыз образларын тулырак ц^м укучы-тамашачы каЙелен дулкынландырып карс^терг^-сур^тл^рг^ млмкинлек бир^л^р.
Н^тик^ ясап шуны ^йтерг^ кир^к: илебезд^ чын демократия урнаштыру лчен барган клр^ш шартларында яЙа млмкинлекл^р алган драматургия алардан файдаланырга омтыла. СоЙгы еллардагы йлзл^г^н пьесалар шуны раслый. Ъмма багенге кеше рухын, халкыбыз рухын с^хн^ ^д^бияты тулы ц^м югары с^нгатьч^ кабатланмас итеп тасвирлауда ц^мм^сен д^ эшл^де дип ^йтерг^ д^ ^лег^ ирт^р^к. Без шуЙа иреша баскычына менеп кен^ кил^без булса кир^к.
Summary
A.G. Akhmadullin. Some peculiarities of modern tatar playwrighting.
The article is devoted to the survey of tatar playwrighting's condition in 1980-2000. The article shows the themes and problems, which are worked out by national playwrights in the last decades. We can clearly see the actuality of these problems, the efficiency of art searchs. Besides, there is the analysis of the most considerable in ideal-aethetic connection dramatic works of that period's last years, there is also the mentioning of the creative success, attained by some authors.
Постудила в редакцию 08.09.05
Ахмадуллин Азат Гилмуллович - доктор филологических наук, член-корр. АН РТ, ирофессор кафедры татарской литературы Казанского государственного университета.
