CC BY
78УДК 930.27:94(470.41)
DOI: 10.22378^е.2018-3-2.334-344
СОЦГЫ ЕЛЛАРДАГЫ ЭПИГРАФИК ТАБЫШЛАР: Ш. МЭР^АНИ ГАИЛЭСЕ
А.М. Гайнетдинов
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
aydargm@yandex.ru.
Мэкалэдэ Казан шэhэренец Яна Татар бистэсе зиратында сакланган Х1Х-ХХ гасыр башы татар каберташлары тасвирлана. Бу ташбилгелэр галим Шиhабетдин Мэр^ани hэм анын гаилэсе эгъзалары каберлэренэ куелган. 2017 елда Татарстан Фэннэр академиясенен Тарих институты Казан шэhэренен Яна Татар бистэсе зиратында сакланган эпиграфик истэлеклэрне барлау hэм ейрэщ максатында экспедиция оештырды. Эш барышында кYренекле галим, дин эшлеклелэре каберташ-ларын табып, язулары укылды; шул исэптэн Ш. Мэрж;ан каберенэ куелган таш-билге дэ ейрэнелде. Мэкалэдэ автор Шиhабетдин Мэрждни hэм анын гаилэсе эгъзалары каберлэренэ куелган ташбилгелэрнен текстларын да китерэ.
Теп тешенчэлэр: Ш^абетдин Мэрждни, Мэржани гаилэсе, каберташлар, зиратлар, эпиграфичек истэлеклэр, Яна Татар бистэсе зираты.
КYренекле татар галиме Ш^абетдин Мэржани (1818-1889) шактый кYп фэн елкэлэрен яхшы белгэн, шул исэптэн эпиграфика тармагында да Yзен чын белгеч буларак таныткан. Ул кечкенэдэн Yк эпиграфик истэлеклэр белэн кызыксына башлаган: Yсмер чагында ук авылыннан ерак тYгел бер ^ирдэ урнашкан кабер ташларынын текстларын укып кайткан булган [3, б. 25]. Мэржани байтак борынгы кабер ташларын ачыклаган hэм Yзенен мэшhYP «Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар» исемле хезмэ-тендэ аларнын тулы текстларын теркэп калдырган. Кызганыч, галим тап-кан эпиграфик материалларнын ^пчелеге бYгенге кенгэ хэтле сакланып калмаган.
Ш. Мэрж;анинен ташбилгелэргэ карата менэсэбэтен белY ечен, берен-че чиратта, Yзенен эйтеп калдырган васыятьлэренэ игътибарыбызны юнэлтик. Мэржани Yлэренэ еч ай кала, ягъни 1889 елньщ 25 гыйнварында, шэкерте мулла Гобэйдуллага хат белэн тYбэндэге васыятен язган: <^лсэм, каберемэ бер таш яздырып куй. Бик кечкенэ, бер-ике кеше генэ ^тэреп китэрлек булмасын. Ьэм рус CYзе, рус елы куелмасын» [3, б. 191]. Димэк, Ш. Мэржани кабер естенэ таш куюга карата унай караган hэм шэригатьтэ моны тыючы дэлиллэр тапмаган. Ул ташнын зурысын да, кечесен дэ кую-
дa бepнинди нaчapлык кYpмэгэн, Y3eHeH кaбepeнэ me кeшe кYтэpэ aлмac-лык дэpэ^эдэгe 3yp тaш кyюлapын copaгaн.
Гaлим Уpтa Азия cyфилapыныц кaбepлэpнe aprarn oлылayлapын, Mae^ лэpдэн яpдэм copaynapbiH яpaтмaгaн. бу тypыдa Ш. Шэpэф тYбэндэгeчэ яз-гaн: «^oxapamiH дэpec тэpтиплэpeн haM бaйтaк кaгыйдэлэpeн яpaтмaды. Бoхapa хaлкыныц кaбepлэpeн apтык oлылayлapынa, мэeтлэpдэн яpдэм-булышлык copayлapынa бик эчe пoшa идe. Бepвaкыт янгын бyлгaндa, шун-дaгы хaлыкньщ: Йa, Хужд Бahaвeддин, яpдэм ит», - дип кычкьфып тopyлa-pын кYpeп: «^з^ч aвыл хaлкы бoлapдaн бaйтaк югapы. Яpдэмнe Аллahтaн copыйлap. Тэкб^ haM a3aH arn^ap», - дияpгэ тeлэгэн идe [9, б. 85].
XIII гacыpдaн бaшлaп тaтap кaбep тaшлapынa, мэeт хaкындaгы мэгълYмaттaн тыш, Кopъэн aятьлэpe язу киц тapaлыш тaпкaн. Аятьлэp бeлэн бepгэ кaйбep oчpaклapдa Meхэммэд пэйгaмбэpнeц CYЗлэpe, ягъни хэдиcлэp язылгaн. Бу кYpeнeш би^ак тэ Ka3aH хaнлыгы чopы эпига-фиялэpe e4eH xac. Шyныcы кызык: миллэтeбeзнeц мэшhYP дин гaлимнэpe, шул иcэптэн Ш. Mэp^aни, кaбep тaшлapынa Кopъэн-хэдиcтэн Hapca да бyлca язуны eнэп бeтepмэгэннэp. Шул cэбэплeдep, oлyг гaлимнэp Ш. Map-^ни, Р. Фэхpeтдин, Г. Бapyди haM aлapныц тyгaннapы бeлэн бэйлe кaбep тaшлapындa Кopъэн aятьлэpe язылмaгaн. Mэpж;aни Yзe яcaтып кyйгaн тaшбилгeлэpнeц бepceндэ да Кopъэн aятьлэpe haM хэдиcлэp язылмaгaн, димэк, мoны ул киpэклe эш дип caHaMaraH.
Гaлим кaбep тaшлapынa фэкaть apэп тeлeндэ haM дaтaлapны дa hи^pи eл иcэбe бeлэн язу яклы бyлгaн. Ул Yзe мoны: «Ьи^и eл иcэбe - cэхaбэ-лэpнeц Yзapa килeшYлэpe бeлэн мeceлмaннap e4eH hэpтepлe мeгaмэлэ-лэpeндэ тoтyны haM гaмэлдэ кyллaнyны тиeшлe кYpгэн eл иcэбe», - дип a^araaH [1, б. 555]. Шувд кYpэ Mэp^aни Yзe яcaткaн кaбep тaшлapындaгы тeкcтлapныц бapыcы дa гapэп тeлeндэ haM дaтaлapы милaди eл иcэбe бeлэн биpeлмэгэн.
Кыcкacы, Шиhaбeтдин хэзpэт бeлэн бэйлe тaшъязмa иcтэлeклэpнe ^н-тeклэп eйpэнY, aнaлизлay aшa, amiH кaйбep фикep-кapaшлapын aчыклapгa, бaшкa тepлe чыгaнaклapдaн aлa aлмaгaн мэгълYмaт тyплapгa MeMRMH.
Mэp^aни бeлэн бэйлe эпигpaфик иcтэлeклэpнe eйpэнY мaкcaтыннaн, бeз Кaзaн шэhэpeнeц Лад биcтэ кaбepcтaнындa хэзepгe кeннэpгэ кaдэp ca^ лaнып кaлгaн бeтeн тaшъязмa иcтэлeклэpнe бapлay e4eH 2017 eлдa фэнни экcпeдициягэ чыктык. Кaзaн шэhэpeнeц элeгe зиpaтындa Mэp^aнинeц Yзeнэ, amirç бep xaraimi, икe улы, икe кызынa кyeлгaн кaбep тaшлapы тa-былды.
Гaлимeбeз кaбep тaшыньщ тeкcты тYбэндэгeчэ:
Алгы ягы (yeп язылгaн):
1) «MapxYM Шиhaбeддин бинe Бahaэддин
2) Mэpж;aни
3) хэзpэтлэpинeц ^aMera итдeгe acape
4) фaзыл вэ кэмaлинэ бophaн кaтыйгдыp 6элдэи Кaзaндa
5) кыфык cэнэ микъдapы лэвaзимe имaмэт вэ нэшpe гoлYм идeб
6) 1306 сэнэ hи^риййэ шэгъбан мебарэкнен ахыр йэYмендэ
7) 73 синнендэ иртихаль даре бэка эйлэде рахимэhYллааhY Тэгаалээ рахмэтэн вээсига^>.
Ун ягы (диагональ буенча уеп язылган):
1) «Нэзым
2) эл-мэу^ фииhи кYллYн-нээси йэштэрикYY
3) вэ лээ CYYкатYн йэбкаа вэ лээ мэлик».
Сул ягы (диагональ буенча уеп язылган):
1) «Нэзым
2) э-лээ иннэмээд-дYнйээ кэ-зыйлли сэхээбэтин
3) эзаллэткэ йэYмэн CYммэ ганкэ идъмэхэллэт
4) фэ-лээ тэккэ фэрхээнэн б^ээ хиинэ экъбэлэт
5) вэ лээ тэккэ ^эзэгаанэн лэhээ хиинэ вэллэт».
Арткы ягы (уеп язылган):
1) «МэшhэдYл-имээми галлээмэтил-гаалими
2) саахибит-тэсаанииф-
3) -ил-фээикати вэт-тэхкыйкаатир-рааикати Шиhабеддин бине
4) Баhаэддин эл-Мэр^ани иртэхэлэ илээ рахмэти
5) Рабб^и тэгаммэдэhY СYбхээнэhY би-гафвиhи вэ кэрам^и гашиййэтэ йэYмил-эхэди
6) ли-лэйлэтин бэкыййэтин мин шэгъбээнин сэнэтэ 1306
7) ситтэ бэгъдэ элфин вэ сэлээсэмиъэтин минэл^и^раЪ».
Текстнын хэзерге татар теленэ кYчермэсе:
Алгы ягы: «МэрхYм Ш^абеддин бине Баhаведдин Мэрж;ани хэзрэт-лэренен ^ыйган эсэрлэре - хермэт hэм камиллегенэ катгый дэлил. Казан шэhэрендэ кырык ел микъдары имамлык вазыйфаларын [Yтэп] hэм гыйлемнэр таратып, hи^ри 1306 ел мебарэк шэгъбаненен ахыргы кенендэ 73 яшендэ мэнгелек деньяга кYчте. Аллаh Тэгалэ аны кин рэхмэте белэн рэхим кылсын».
Ун ягы: «Шигырь: Yлем алдында hэр кеше бертигез, гади халык та, патша да».
Сул ягы: «Шигырь: Чынлыкта, денья болыт кYлэгэсе кебек: бYген сине ^лэгэдэ тота, соныннан югала. Ул килгэн вакытта, ана шатланма hэм, ул киткэн чакта, анын ечен кайгырма».
Арткы ягы: «Имам, кYренекле галим, бик яхшы эсэрлэр hэм гYЗЭл хезмэтлэр иясе Ш^абеддин бине Баhаведдин Мэрж;ани кабере. Раббысы рэхмэтенэ (Аллаh СебханэhY аны гафу итсен hэм хермэтлэсен) кич белэн якшэмбе кен hи^ри 1306 (мен еч йез алтынчы) елнын шэгъбаны тэмамланырга бер тен кала кYчте».
Таш Yлчэмнэре: 206(223)х52-55х35-38. Мэр^анинен кабере зиратнын 15 hэм 16 нчы аллеялары арасында.
Ш. Mэpж;aни кaбepeнэ кepэн тecтэгe гpaниттaн эшлэнгэн мэhaбэт тaш кyeлгaн. Тaшныц тeкcты гapэп гpaфикacындa тaтap haM гapэп тeллэpeндэ язылгaн, вaфaт булу дaтacы hи^pи eл иcэбe бeлэн кYpcэтeлгэн.
1911 eлдa Ризaэтдин Фэхpeтдин якын дycты haM фикepдэшe Гaлимж;aн Бapyди бeлэн бepгэ Mэp^aни кaбepeн зияpэт кылгaн. Шул вaкыттa ул тaшньщ тулы тeкcтын язып aлып, ami Yзeнeц хeзмэтeндэ тepкэп кaлдыpгaн [7, б. 179-180]. ÖMMa Р. Фэxpeтдиннeц тeкcты бeлэн хэзepгe вaкыттa ca^ лaнгaн тaш тeкcты apacындa бepaз aepMa бap. Mэcэлэн, amirç укылышыншн aepмaлы бyлapaк, «Mээтэл-гaaлимY вэ мээтэл-гaaлэм» ^eмлэce хэзepгe тaштa юк. Шyлaй ук «РaхммэhYллaahY Тэгaaлээ paхмэтэн вээcигah» ^eмлэceндэ Р. Фэхpeтдин тeкcтындa «Тэгaaлээ» CYзe тeшeп кaлгaн. Бaшкa ^мpлэpe иcэ тypы килэ. Димэк, Mэpж;aни вaфaт бyлгaннaн coh кyeлгaн та-бep тaшы шцынтан икeнчeгэ aлыштыpылгaн, дип эйтepгэ нигeз бap.
Гaлимнeц бepeнчe тaшы Гoбэйдyллa иceмлe шэкepтe тapaфыннaн yтыpтылгaн бyлгaн [б, б. 420]. XX raœp бaшындa Mэpж;aни кaбep тaшыньщ тyзгaн булуы xa^i^^ Бophaн Шэpэф бoлaй язып кaлдыpгaн: «"Шиhaб axyнд"ньщ кaбep тaшы бepничэ зaмaннap Кaзaн мэкьбэpэceндэ иц ^зэл тaш булып тopгaн идe. Индe тaш ecтeндэгe тулы aйньщ aлтыны бeтeп, бeтeнлэй кызгaныч хэлдэ ^лган» [8, б. 759]. Элeк Mэpж;aнигэ кyeл-гaн тaш ecтeндэ тулган aй тopгaн. Г. Тyкaй Yзeнeц мэшhYP «Шиhaб xэзpэт» шигыpeндэ юкга гынa гaлимнe тyлгaн aй бeлэн чaгыштыpмaгaн.
Элe 2017 eлгa xarae ул тyлгaн aй бap идe, лэкин yзгaн eл aны aк тecтэгe яpымaй cypэтeнэ aлыштыpып кyйгaннap. Эгэp дэ элeккece ypыны-ш тaгын шундый ук яда тулган aй cypэтe кyйгaн бyлcaлap, яxшыpaк haM дepecpэк бyлыp идe.
Mэp^aнинeц ДYpт xaтыныньщ бapы тик - HararnMa Xecэeн кызыныц гынa кaбep тaшы aчыклaнды. Тaштaгы тeкcтыныц укылышы тYбэндэгeчэ:
Алгы ягы (yeп язылган):
1) «Hэгыймэ
2) бинтeл-Xecэйeн мexэккыйк мэшhYP
3) Шиhaбeддин эл-Mэp^aни никaxындa
4) 19 йыл микьдapы мэгыйшэт идYб зeлкaгдэ-
5) -жц 2 ^ндэ 1283 cэнэ иpтиxaль бэгьдeндэ
6) oшбy мэкьбэpэдэ дэфeн идeлдe
7) paxимэhээллaahY paxмэтэн вээcигah».
Уц ягы (yeп язылгaн):
1) «ГapyycYл-мэшhэди
2) вэ энYYCYл-мэpкaдил-кэpиимэти
3) HararnMa бинтeл-Xecэйeн
4) интэкaлэт илээ дээpил-кapaapи
5) вэ ^эннээти тэ^ии мин тэхт^ээ-
6) -л-энhээp».
Сул ягы ^п язылгaн):
1) «Сэнэтэ элфин вэ миъэтэйни
2) вэ еэмээниинэ ли-эрбэгый
3) xaлэYнэ мин зиид-кагдэти
4) caбээxэ йэYмид-эрбэгaaъ».
Арткы ягы (yen язылган):
1) «Mилaдиййэ идэ 1871 me йылда
2) 14 me гыйнварда мэрxYмэ Нэгыймэ вакты cэxэрдэ
3) вафат удды Хак Тэгалэ гарикы рэxмэт
4) эйдэйэ зэYЖ мexтэрэмe Mэр^aни xэзрэтдэринeд
5) иртэте кен вирдe диоан итдeгe шигырь
6) вэ эмеиинээ дэнээ эhл кэ-xaйрaaти би-фирдэYC
7) вэ эcъбэxYнээ дэнээ1 эhд кэ-эннэ дэм тэганн бил-эме».
Тeкcтныд xэзeргe татар тeлeнэ кYчeрмэce: Адгы ягы: «Нэгыймэ бинте Хecэeн, xaкдыкны эздэYчe мэшhYP Шиhaбeддин Mэрж;aни никaxындa 19 eд яшэп, ^и^ри] 1283 eдныд 2 зeлкaгдэceндэ вафат бyдгaннaн гад, 6у кaбeрдэ ^ирлэндe. Аллah аны кид рэxмэтe бeлэн рэxим кыдаын».
Уд ягы: «Kaбeр кэлэшe hэм xeрмэтлe кaбeр кызы Нэгыймэ бинтe Хecэeн axирэт йортына hэм аадарыннан eлгaлaр агучы ^эннэтлэргэ кYчтe».
Суд ягы: «Сэнэтэ элфин вэ миъэтэйни вэ аэмээниинэ ли-эрбэгый xa-лэYнэ мин зиид-кагдэти caбээxэ йэYмил-эрбэгaaъ».
Арткы ягы: «Милади бeлэн 1871 eлныд 14 гыйнварында cэxэр вакы-тында мэрxYмэ Нэгыймэ вафат будды. Хак Тэгалэ рэxмэткэ ^м^н. Mexтэрэм ирe Mэрж;aни xэзрэтлэрeнeд иртэнгe кендэ тeлeндэ кабатланып торган шигырe: Йокыга киттeк hэм бeзнeд Фирдэвec ^эннэтендэге нигъмэт кeбeк xa^mb^bn бар идe, Йокыдан тордык hэм xaтынcыз бeз, эйтeрceд, кичэ ул будмаган да».
Таш Yлчэмнэрe: 111(142)x40x22. Kaбeрe 22 нчe aллeя hэм зират киртэce арааында.
Элeгe кaбeр ияceнeд шэ^эрэте тYбэндэгeчэ: Нэгыймэ бинте Хecэeн бинe Йоаыф бинe ^мэга^ь бинe Апанай. Ул hи^ри 1247 eлныд шэгъбан aeндa, милади 1831 eлдa Казан шэhэрeндэ деньяга килгэн [2, б. 3б2]. Бибинэгыймэ - Ш. Mэр^aнинeд икeнчe eeклe ^тыны. Шиhaбeтдин xэзрэт ада hи^ри 12б8 eлныд зeлкaгдэceндэ (милади 1852 eлныд ceнтябрeндэ) ейлэнгэн [2, б. 3б2]. Нэгыймэнeд кaбeр ташы тeкcтындa ялгышлык кит-кэн: вафат булуы hи^ри 1283 eлдa дип кYрcэтeлгэн, чындыкта даэ милади 1871 eл hи^ри 1287 eлгa туры килэ.
MэxмYД Шиhaбeддин уды Mэрж;aнигэ кyeлгaн кaбeр ташы тeкcты тYбэндэгeчэ:
Адгы ягы (калкытып язылган):
1) «Mэшhэд-
1 Бирeдэ xaтa киткэн: «дэнээ» урынында «билээ» CYзe булырга тиeш.
2) - Yш-шээббил-гaллээмэти
3) Бahaэддин ЭбYл-Фaзыл
4) MэxмYД бинe Шиhaбeддин
5) эл-Mэp^aни интэкaдэ илээ
6) paxмэти Рaббиhи caxapa йэYмил-xaмииcи ли-гaшpин
7) xaлэYнэ мин шэhpи paбиигыйль-ЭYвэли
S) cэнэтэ 1303 cэлэ[cэ] бэгьдэ элфин вэ cэлээcэмиьэтин минэл-hи^pah».
Уц ягы ^п язылгaн): «Илээhии гaбдYкэл-гaacыый этээкэ мYкыйppaн биз-ЗYHYYби фэ-кaд дэгaaкэ фэ-ин тэpxэм фэ-энтэ эhлYн ли-зээкэ вэ ин тэтъpyд вэ мэн йэpxэм cивээк».
Cyл ягы (yeп язылган): «Йээ вээкыйфэн би-кaбpии мYтэфэккиpaн би-эмpии бил-эмcи кYнтY миcлYкэ гадэн тэcыыйpy миcлии».
Аpткы ягы ^п язылгaн):
1) «Вээдыйгу
2) hэзээл-лэYxи
3) вээлидYhY Шиhaбeддин
4) биж Бahaэддин
5) эл-Mэp^aни cэнэтэ 130б
6) cиттэ бэгъдэ элфин вэ cэлээcэмиъэh».
Тeкcтнын xэзepгe тaтap тeлeнэ кYчepмэce:
Алгы ягы: «КYpeнeклe яшь гaлим Бahaвeддин Эбeл-Фaзыл MэxмYД биж Шиhaбeддин Mэpж;aни Рaббыcы pэxмэтeнэ тaц aткaнчы пэн^eшэмбe кeн hи^pи 1303 (MeH e4 йeз eчeнчe) eлньщ унынчы paбигыль-ЭYвэлeндэ кYчтe».
Уц ягы: «^a^iM, cинeн гeнahлы кoлын ^жц янынa гeнahлap бeлэн килдe haM ^Ha ялвapды. Эгэp pэxмм ^rncaH, Cин мoны эшли aлacын, arep куып ^^apcaH, Cиннэн бaшкa тем pэxим кылcын».
Cyл ягы: «Эй, мигам кaбepeм янындa бacып тopyчы, минeм xэлeм xa-кындa фикepлэYчe, кичэ мин cинeн кeбeк идeм, тaндa cин минeм кeбeк бyлыpcыц».
Аpткы ягы: «Бу тaшны куючы: aнын aтacы Шиhaбeддин бинe Бahaвeддин Mэpж;aни, 130б (MeH e4 йeз aлтынчы) eл».
Тaш Yлчэмнэpe: 134x36x18. Кaбepe зиpaтнын 15 haM 1б нчы aллeялa-pы apacындa.
Элeгe кaбep ияce - Ш. Mэpж;aнинeц ceeклe улы. Ул hи^pи 1283 eлныц 27 ^eмaдиэл-ЭYвэлeндэ (1866 eлныц oктябpeндэ) дeньягa килгэн [2, б. 350]. Бик зиheнлe булуы cэбэплe, Mэpж;aни aHa бик кYп eMeraap бaглa-гaн бyлгaн. «Mecтэфaдeл-эxбap» китaбындa MэxмYДкэ aтacы тYбэндэгeчэ xapaктepиcтикa б^ген: «Гaять aкыллы, caбыp, yкыpгa бик яpaтa тopгaн, яхшы xэтepлe, ^п нэpcэнe яттaн бeлгэн, бик ^п яхшы cыйфaтлapны Yзeндэ тyплaгaн, жчкэ биллe, мaтyp йeзлe, тeз haM oзын буйлы, кapa кaш-
лы, кара ^зле, кара чэчле кеше иде» [2, б. 350]. Кызганыч, МэхмYД аягына салкын тидереп, бер аягын ампутациялэгэннэр, сонрак, инде дэваланды дигэндэ генэ, туберкулез авыруы белэн чирли башлап, бик яшьли вафат булган. Кабер ташындагы тексттан анлашылганча, МэхмYДнен икенче исеме, ягъни кушаматы - Баhаветдин, ^ньясе - Эбел-Фазыл.
Борhанеддин Шиhабеддин улы Мэр^анигэ куелган ташъязманын укылышы:
Алгы ягы (калкытып язылган):
1) «Эл-хYкмY лиллээh
2) тYBYффийэш-шэйху Борhанеддин
3) Мехэммэд бине Ш^абеддин эл-Мэр^ани фии гашиййэти
4) йэYмил-эрбэгааъи ли-ихдээ гашэра лэйлэтэн халлэт мин
5) ^умэдииэл-уулээ эрбэга вэ сэлээсиинэ бэгъдэ элфин вэ сэлээсэмиъэЪ».
Арткы ягы (уеп язылган):
1) «^эгалэллааhY Тэгаалээ
2) кабраhY раудатэн мин рийээдыйль-:щэннэh
3) Борhанеддин хэзрэт Казан шэhэрендэ
4) 35 йыл микъдары имамэт вэ тэдрис илэ
5) гомер кичYреб 62 йэшендэ даре бэкайэ кайтды».
Текстнын хэзерге татар теленэ кYчермэсе:
Алгы ягы: «Хекем Аллаhта. Шэех Борhанеддин Мехэммэд бине Ши-hабеддин Мэр^ани кич белэн чэршэмбе кен мен еч йез утыз ДYртенче елнын унберенче ^емадиэл^вэлендэ вафат».
Арткы ягы: «Ж¡эгалэллааhY Тэгаалээ кабраhY раудатэн мин рийээ-дыйль-:щэннэh Борhанеддин хэзрэт Казан шэhэрендэ 35 йыл микъдары имамэт вэ тэдрис илэ гомер кичYреб 62 йэшендэ даре бэкайэ кайтды».
Таш Yлчэмнэре: 135х44х18. Кабере шулай ук зиратнын 15 hэм 16 нчы аллеялары арасында.
Элеге кабер иясе - Ш. Мэр^анинен газиз улы. Ул hи^ри 1272 елнын 19 рамазанында (1856 елнын 10 маенда) деньяга килгэн [5, б. 2]. Башлан-гыч белемне атасыннан алган, аннан Истамбулда ^иде ел укыган. 1882 елнын 1 сентябрендэ указ (.№6436) алып, Ш. Мэрж;ани белэн бергэ имам-медэррис вазыйфаларын башкарган, сонрак атасы вафат булгач, анын эшен дэвам иткэн [4, б. 2]. Кабер ташындагы тексттан анлашылганча, анын чын исеме - Мехэммэд, икенче исеме, ягъни кушаматы - Борhа-нетдин, ^ньясе - Эбел-Габбас. «МэрхYм хуш мэ^лесле, йомшак таби-гатьле, гыйлем hэм хермэт иясе, ачык сейлэY hэм ягымлы телгэ ия hэм шулар белэн ^п медэррислэрдэн артык иде» [4, б. 2]. Борhан хэзрэт 2 мартта кичке сэгать 5 тэ, Yпкэсе шешYе сэбэпле, вафат булган [4, б. 2]. Хэзрэтнен Yзеннэн сон 5 улы, 2 кызы hэм хатыны калган. Бакыйлыкка кYчкэн вакытында олы улы «Мэр^ани» мэдрэсэсендэ мегаллим, икенчесе
cэYДЭгэp булган, кaлгaн e4ece CЭYДЭ мэктэбeндэ yкыгaннap. Кызлapынын oлыcы - Гaлия - Гaбдyллa бинe Гaлим Агишeвтa (чыгышы Capaтoв шэhэ-peннэн) кияYДЭ, ^4ece элe caбый бaлa бyлгaн [4, б. 2].
Гaлия дaмeллa Шиhaбeддин кызынa кyeлгaн кaбep тaшы тeкcтыныц укылышы тYбэндэгeчэ:
Алгы ягы ^п язылгaн):
1) «MэшhYpэ xaным
2) Гaлийэ
3) бинтe дaмeллa
4) Шиhaбeддин
5) Mэpж;aни
6) кaблэл-гypyyби
7) мин йэYмил-^Yмгaти
8) 1343 cэнэи hи^pиййэ
9) 71 йэшeндэ
10) мэдфYнэ paxимэhээллaahY
11) Тэгaaлээ paxмэтэн вээcигah».
Тeкcтнын xэзepгe тaтap тeлeнэ кYчepмэce: «MэшhYpэ xaным Гaлия бинтe дaмeллa Шиhaбeддин Mэp^aни тояш бaтap aлдыннaн ^oMra кeн hи^pи 1343 eлдa 71 яшeндэ ^иpлэндe. Аллah Тэгaлэ aны киц pэxмэтe бeлэн pэxим кылcын».
Тaш Yлчэмнэpe: 102(117)х28-З1х1б-20. Кaбepe зиpaтнын 17 haM 18 me aллeялapы apacындa.
Кaбep ияce - Ш. Mэpж;aнинeн oлы кызы - гыйлeмнe Y3 aтacыннaн aл-гaн. Аннaн Ш. Mэpж;aни aны Y3 шэкepтe Caфиyллa биж Гaбдyллaгa кияYгэ биpгэн [9, б. 124]. Гaлиянeц икeнчe иceмe, ягьни кyшaмaты - Xэepниca, кYньяce - ÖMMexaep. Г. Бapyди aHa тYбэндэгeчэ xapaктepиcтикa биpгэн: «Кopъэннe яттaн бeлYчe, гapэпчэгэ cэлэтлe, aнлay haM фикep йepтYДЭ aтa-cыннaн кYп бeлeмнэp aлгaн, Кopъэн бacтыpy эшeндэ xeзмэт итeшкэн, Нэгыймэ иceмлe бep кыз aнacы, кYpкэм xaтын» [1, б. 398].
Лад Тaтap биcтэce зиpaтындa Шиhaбeтдин xэзpэтнeн 1945 eлдa бa-кыйлыккa кYчкэн Xaввa иceмлe кызы дa ^иpлэнгэн. Тaшындa бepeнчe me haM дYpтeнчe юллapы гapэп гpaфикacындa, кaлгaннapы киpиллицaдa языл-гaн. Кaбepe зиpaтнын 15 haM 16 нчы aллeялapы apacындa.
Xaввaнын икeнчe meMe, ягьни кyшaмaты - Cиттeл-бэнaт, ^нья^ -0MMe Эймaн. Кaзaннын №чэн бaзapы мэчeтe имaмы ЭбY Яхья Гaбдyллa Апaнaeвкa кияYгэ чыккaн. Бapyди xэзpэт Xaввa xaнымны: «Mэгъpифэт haM aH ияce бyлгaн xaтын», - дип тeлгэ aлгaн [1, б. 398]. Кызы Зэйнэпнeц шэ^эpэce тYбэндэгeчэ: Зэйнэп бинтe Гaбдyллa бинe Гaбдeлкэpим бинe Иcxaк бинe Йocыф биж Иcмэгыйль бинe Апaнaй [1, б. 398].
Ш. Mэp^aни тэp^eмэи xэлeн, эшчэнлeгeн haM и^тын eйpэнгэндэ arniH бeлэн бэйлe чыгaнaклapнын бepceн дэ игътибapдaн читтэ кaлдыpыp-
га ярамый. Шуна кYрэ без, беек галимебез турында материалны жыю hэм тулыландыру йезеннэн, архив документларын, хатирэлэрне, язма чыга-накларны гына тYгел, эпиграфик истэлеклэрне дэ барларга hэм ейрэнергэ тиешбез. Гомумэн, тарихи чыганак буларак гарэп язулы кабер ташлары-нын эhэмияте зур. Кыйммэтле тарихи-мэдэни истэлеклэр буларак, аларны ничек булса да саклап калу зарур.
ЭДЭБИЯТ
1. Баруди Г. Ошбу эсэрне туплау менэсэбэте белэн остаз Галимжан бине Мехэммэджан эл-Баруди хэзрэтлэре язган эсэр // Мэржани: фэнни-популяр жыен-тык. Казан: ^ыен, 2010. Б. 550-563.
2. Мэржани Ш.Б. Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар (Казан hэм Болгар хэллэре турында файдаланылган хэбэрлэр). Казан: Татар. кит. нэшр., 1989. 415 б.
3. Шэрэф Ш. Мэржанинен тэржемэи хэле // Мэржани: ШиИабеддин эл-Мэржани хэзрэтлэренен вэлядэтенэ йез ел тулу (1233-1333) менэсэбэтилэ нэшер ителде. Казан: «Мэгариф» матбагасы: Нашире Салих бине Сабит Гобэйдуллин, 1333 (1915). Б. 2-193.
4. МэрхYм мулла Борhанетдин Мэржани // Кояш. 1916. 4 март. Б. 2.
5. Тэржемани К. Борhанетдин Мэржани хэзрэт // Кояш. 1916. 6 март. Б. 2-3.
6. Фэхреддин Р. Мэржани // Мэржани: фэнни-популяр жыентык. Казан: ^ыен, 2010. Б. 400-441.
7. Фэхреддинев Р.С. Болгар вэ Казан тереклэре. Казан: Татар. кит. нэшр., 1993. 287 б.
8. Шэрэф Б. Мэржани хакында жавапларым // Шура. 1911. № 24. Б. 757759.
9. Шэрэф Ш. Мэржанинен тэржемэи хэле // Мэржани: фэнни-популяр жыентык. Казан: Ж^ыен, 2010. Б. 16-194.
Автор турында белешмэ: Гайнетдинов Айдар Марсил улы - филология фэннэре кандидаты, елкэн фэнни хезмэткэр, Татарстан Республикасы халыкларынын тарихи-мэдэни мирасы бYлеге, ТР ФА Ш. Мэрждни исемендэге Тарих институты (420111, Батурин ур., 7А, Казан, Россия Федерациясе); aydargm@yandex. ги
ЭПИГРАФИЧЕСКИЕ НАХОДКИ ПОСЛЕДНИХ ЛЕТ: СЕМЬЯ Ш. МАРДЖАНИ
А.М. Гайнутдинов
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
aydargm@yandex.ru
Статья посвящена описанию некоторых татарских надмогильных камней XIX - начала ХХ в., сохранившихся на кладбище Ново-Татарской слободы. Эти памятники установлены на могилы членов семьи ученого Шигабутдина Марджани. В 2017 г. Институтом истории были организованы полевые исследования на кладбище Новотатарской слободы Казани с целью выявления всех сохранившихся эпиграфических памятников. В ходе экспедиций удалось найти и прочитать тексты надгробных камней, установленных в честь видных деятелей, духовных лиц, ученых. Автор выявил и изучил памятники, связанные с Марджани и дал расшифровку их текстов.
Ключевые слова: Шигабутдин Марджани, семья Марджани, надмогильные камни, некрополи, эпиграфические памятники, кладбище Ново-Татарской слободы.
Для цитирования: Гайнетдинов А.М. Сощы еллардагы эпиграфик табышлар: Ш. Мэржани гаилэсе // Историческая этнология. 2018. Т. 3, № 2. С. 334-344. DOI: 10.22378/he.2018-3-2.334-344
Сведения об авторе: Гайнутдинов Айдар Марсилевич - кандидат филологических наук, старший научный сотрудник, отдел историко-культурного наследия народов Республики Татарстан, Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7 А, Казань, Российская Федерация); aydargm@yandex.ru
SOME EPIGRAPHIC MONUMENTS ASSOCIATED WITH SH. MARJANI
A.M. Gainutdinov
Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
aydargm@yandex.ru
The article is devoted to the description of some Tatar grave stones of the 19th and early 20th centuries, preserved in a cemetery of New Tatar Sloboda in Kazan. The given monuments are set on the graves of scholar Shihabutdin Marjani's family members of. In 2017 the Institute of History organized research field trips in the cemetery of New Tatar Sloboda in Kazan in order to identify all the preserved epigraphic monuments. During the expeditions it was possible to find and read the texts of the tombstones
installed in honor of eminent personalities, clergymen, and scientists. For example, we can mention the monuments related to such great personalities like Sh. Marjani. The author personally identified, explored the monuments associated with Marjani and provided a transcript of their texts.
Keywords: Shihabutdin Marjani, Marjani's family, Tatar epigraphy, tombstones, epitaphs, descendants, monuments, New Tatar Sloboda cemetary.
For citation: Gainutdinov A.M. Some epigraphic monuments associated with Sh. Marjani. Istoricheskaya etnologiya - Historical Ethnology, 2018, vol. 3, no. 2, pp. 334-344. DOI: 10.22378/he.2018-3-2.334-344
REFERENCES
1. Barudi G. Oshbu asarne tuplau monasabate belan ostaz Galimjan bine Mohammadjan al-Barudi hazratlare yazgan asar [The article written by Galimjan bine Mukhammadjan al-Barudi to compile the given work]. Marjani: fanni populyar jyiyntyk [Marjani: popular science collection]. Kazan, 2010. 550-563 p. (In Tatar)
2. Margani Sh.B. Mestafadel-ahbar fi ahvali Kazan va Bolgar (Kazan ham Bolgar hallare turynda fajdalanylgan habarlar) [A fount of information about the affairs of Kazan and Bulgar]. Kazan, Tatar Book Publ. House, 1989. (In Tatar)
3. Sharaf Sh. Marjaninen tarjemai hale [Biography of Marjani]. Marjani: fanni populyar jyiyntyk [Marjani: a popular science collection]. Kazan, 1333 (1915), pp. 2193. (In Tatar)
4. Marhum mulla Borhanetdin Marjani [Marhum mulla Borhanetdin Marjani]. Koyash - The Sun. 1916. 4 March. 2 p. (In Tatar)
5. Tarjemani K. Borhanetdin Marjani hazrat [Borhanetdin Marjani]. Koyash -The Sun. 1916. 6 March. 2-3 p. (In Tatar)
6. Fakhretdin R. Marjani [Marjani]. Marjani: fanni populyar jyiyntyk [Marjani: a popular science collection]. Kazan, 2010, pp. 400-441. (In Tatar)
7. Fakhretdin R. Bolgar wa Kazan toreklare [The Turks of Bolgar and Kazan]. Kazan, 1993. 287 p. (In Tatar)
8. Sharaf B. Marjani haqynda jawaplarym [My answers about Marjani]. Shura -The Advice. 1911. 6 March, pp. 757-759. (In Tatar)
9. Sharaf Sh. Marjaninen tarjemai hale [Biography of Marjani]. Marjani: fanni populyar jyiyntyk [Marjani: a popular science collection]. Kazan, 2010, pp. 16-194. (In Tatar)
About the author: Aidar M. Gainutdinov is a Candidate of Science (Philology), Senior Research Fellow, Department of Historical and Cultural Heritage of the Peoples of Tatarstan, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); aydargm@yandex.ru
